STOK YÖNETİMİ
Stok yönetimi, gerek stok maliyetinin ürün maliyeti içerisinde büyük paya sahip olması gerekse üretimin plana uygun olarak aksamadan yapılabilmesi, dolayısıyla talebin zamanında karşılanabilmesinde oynadığı rol nedeniyle bir üretim yöneticisinin en önemli sorumluluklarından biridir. Kapsamının geniş ve çok yönlü olması nedeniyle üretim departmanın yanı sıra muhasebe-finans, satış ve pazarlama gibi işletmenin diğer bölümlerinin de ilgi alanlarına girmektedir.
STOKLAR Stoklar (bazı kaynaklarda envanter) basitçe belirli bir dönemdeki talebi karşılamak amacıyla fiziki mallara yapılan yatırımdır. İşletmelerde başlıca üç çeşit stok bulunur: hammadde stokları, ara stoklar ve mamul madde (tamamlanmış ürün) stokları İşlevleri açısından; Mamul Madde Stoklarının İşlevi: Talepteki belirsizlikler, mevsimsel veya mevsimsel olmayan dalgalanmalar siparişlerin yerine getirilememesine yol açabilir. Ayrıca üretimde çeşitli nedenlerle ortaya çıkabilecek aksamalar da talebin karşılanamamasına neden olabilir. Mamul madde stokları bu olumsuzlukları ortadan kaldırır ve üretim miktarında büyük değişiklik yapmadan istikrarlı bir üretim programı uygulanmasını sağlar.
Ara Stokların İşlevi: Ekonomik bir üretim tarzı olan partiler halinde üretimde, işletme içinde departmanlar arasında ara stoklar oluşur. Böylelikle üretim hazırlık maliyetleri düşürülebilir ve üretim ünitelerinde ortaya çıkabilecek arıza veya gecikmelerin üretimi durdurması önlenir. Ayrıca birbirini takip eden farklı üretim hızlarına sahip iş istasyonları arasında, yavaş olanlara fazla mesai veya vardiya uygulaması ile ara stoklar oluşturarak denge sağlanır.
Hammadde Stoklarının İşlevi: Tedarikçilerin üretiminde veya nakliyede ortaya çıkabilecek aksamalar üretimin durmasına sebep olacaktır. Hammadde stokları, tedarik süresindeki belirsizliklerin yol açacağı bu tür olumsuzlukları ortadan kaldırır. Bunun yanında, fiyatların düşük olduğu zamanda fiyat avantajından veya iskonto imkanından yararlanabilmek fazla miktarda satın alma yoluna giderek hammadde stoku oluşturulur.
Bazı kaynaklarda stoklar şu şekilde sınıflandırılmaktadır: Hammaddeler: İşletmede üretime giren ve üzerinde işlem yapılarak değer kazanan tüm varlıklardır.Hammadde tanımı işletmeye göre değişmektedir. Örneğin bir demir-çelik fabrikasında demir filizi hammadde,pik mamul iken; kalorifer radyatörleri üreten bir fabrikada pik hammadde, radyatör dilimleri mamuldür. Yarı Mamuller: Üzerlerinde yapılması gereken işlemler henüz tamamlanmamış bulunan ve iş istasyonları arasındaki ara depolarda biriktirilen varlıklardır.
STOKLARIN SINIFLANDIRILMASI Mamuller: İşlemlerin tümü tamamlandıktan sonra tüketiciye teslim edilmek üzere depoya konan varlıklardır. Mamullerin üretimi tamamlandığından dolayı hammadde ve yarı-mamullere göre stok kontrolü daha kolaydır. Hazır Parçalar: Mamulün bir kısmını oluşturan ve genellikle dışarıdan tedarik edilen varlıklardır. Cıvata, somun gibi basit parçalar olabileceği gibi elektrik motoru, dişliler gibi karmaşık parçalar da olabilir. Yardımcı Malzemeler: Mamulde doğrudan kullanılmayan tamir parçaları, kesme sıvısı, makine yağı vb. malzemelerdir.
Stok yönetimi faaliyetleri; üretimin aksamaması için gerekli stokun ihtiyaç duyulduğu her zaman temin edilmesi, bir taraftan da stokların elde tutma maliyetlerinin çok büyük boyutlara ulaşmaması için gerekli dengenin sağlanması yönünde çalışmaktadır. İşletmede gereğinden fazla veya az seviyede stok bulundurulması çeşitli maliyetlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
Stok yönetimi stoklanan her ürün için aşağıdaki temel sorulara cevap arar: Hammadde stokları için ne miktarda ve hangi sıklıkta sipariş verilmeli? Mamul madde stokları için ne miktarda ve hangi aralıklarla üretim yapılmalı?
ETKİN STOK YÖNETİMİ; Üretim faaliyetlerinin sorunsuz yürütülmesine ve makine- insan-malzeme kaynaklarından optimum şekilde yararlanılmasına olanak sağlar. Malzeme ve parça yokluğu yüzünden boş beklemeleri minimuma indirir. İş istasyonları arasındaki yığılmaları azaltır. Stoklara bağlanan para, tam ihtiyaca göre saptandığından sağlıklı bir finans yönetimine olanak sağlar. Tedarik ve satış masraflarını azaltır. Üretim programlarının kolay ve gerçeğe uygun düzenlenmesi mümkün olur. Etkili bir maliyet muhasebesi sisteminin ihtiyaç duyacağı bilgiler eksiksiz sağlanır.
STOK YÖNETİMİNDEN ETKİLENEN MALİYET UNSURLARI Miktar Iskontoları: Dışarıdan satın alınan hammadde, malzeme ve parçaların bir defalık sipariş miktarı arttıkça fiyatta “miktar ıskontosu” adı verilen bir indirim söz konusu olabilir. Sipariş Maliyetleri: Yeni bir sipariş verme nedeni ile yapılan masraflardır.Örneğin dışarıdan alınacak bir malzeme için istek formlarının hazırlanması, gerekli departmanlara bilgi verilip onay alınması, satıcı firmalar arasında araştırma yapılması, kabul muayeneleri gibi faaliyetlerinin belli bir maliyeti vardır. Direkt Malzeme Maliyetleri: Üretim miktarıyla doğru orantılı olan bu maliyetler, parti hacmi büyüdükçe yani belirli bir sürede sipariş sayısı azaldıkça birim başına azalma gösterebilir.
STOK YÖNETİMİNDEN ETKİLENEN MALİYET UNSURLARI Direkt İşçilik Maliyeti: Direkt ilk madde için geçerli olanlar direkt işçilik için de geçerli olup, sipariş hacminin azlığı, yani sık sık mamul değiştirme ya da işçinin öğrenmesi ile sağlanacak işçilik süresi kazancını azaltır. Fazla Mesai veya Vardiya Maliyetleri: Üretim fazlasını önceden stoklamak yerine bazı dönemlerde fazla mesai yaptırılarak talep karşılanabilir. Ancak böyle bir durumda stok bulundurmamakla sağlanacak kazancın, ödenecek fazla ücretlerden büyük olmasına dikkat edilmelidir. Yeni İşçi Alma, İşten Çıkarma Maliyetleri: Çalışma süresini uzatmak yerine yeni işçi alımına gidilebilir ancak yeni alınan işçilerin eğitimi ve işten çıkarmanın maliyeti hesaba katılmalıdır.
STOK YÖNETİMİNDEN ETKİLENEN MALİYET UNSURLARI Fazla Kapasite Maliyetleri: Makine kapasitesinin yüksek tutulması daha fazla yatırım, amortisman ve tamir-bakım masrafı gerektirir. Bu nedenle, meydana gelecek maliyet artışları stok maliyetleri ile kıyaslanır. Müşterinin Kaçırılması Maliyeti: Elde yeteri kadar stok bulundurmama nedeniyle tatmin edilememiş müşterinin yarattığı maliyettir. Yıpranma ve Eskime Maliyetleri: Saklanan malın bozulabilir olması maksimum stok düzeyini sınırlamaktadır. Vergiler ve Faiz Masrafları: Ülkenin vergi yasaları, stokta fazla mal bulunması halinde işletmenin vergi yükünü arttırabilir.
STOK YÖNETİMİNDEN ETKİLENEN MALİYET UNSURLARI Depolama Maliyetleri: Stokların korunduğu binalar veya yarı açık alanlar, işletmenin kendi malı bile olsa, bir maliyet söz konusudur. Taşıma Maliyetleri: Üretim kaynağından depoya, depodan tüketim noktasına taşımada belli miktarların altına inildiğinde maliyet artabilir. Fiyat Değişiklikleri: Ülkemizin ekonomik koşullarında (enflasyonist ve değişken) stok politikalarının belirlenmesine en önemli paya sahiptir. Dış ülkelerden ithal edilen temel hammaddelerin global düzeydeki fiyat oynamalarına dikkat edilerek stoklama kararları verilir.
STOK MALİYET TÜRLERİ Stoklama maliyetlerine ilişkin uygulama bakımından kolay bir gruplandırma ile maliyetler; Sipariş maliyeti (elde etme maliyeti): Yeni bir sipariş verileceğinde ortaya çıkan maliyetlerdir. Stok bulundurma maliyeti (elde tutma maliyeti): Elde bulundurma maliyeti olarak da bilinen bu maliyet, varlığın stokta bulunması sonucu ortaya çıkar. Stok bulundurmama maliyeti (stoksuzluk maliyeti): Elde bulundurmama maliyeti de denen bu maliyet, istenilen varlığın elde bulunmaması veya gereğinden az bulunması ile ortaya çıkar.
STOK KONTROL YÖNTEMLERİ Gözle Kontrol Yöntemi: Stokların periyodik olarak ambar memuru tarafından gözden geçirildiği bu yöntemde, belirli bir düzeyin altına düşen stok kalemleri için derhal sipariş verilir. Küçük ölçekli işletmeler için oldukça ucuz ve kolay bir yöntem olmasına karşılık; kişisel yargıya dayandığından hata olasılığı fazladır ayrıca tüketim hızı, tedarik süresi veya başka bir faktörün değişmesi halinde bunun derhal farkına varılması güçtür ve gerekli önlemlerin alınmasında gecikilebilir. Çift Kutu Yöntemi: Herhangi bir cins stok iki bölmeli bir kutuda muhafaza edilir, birinci kutu tamamen tükendiğinde yeni sipariş verilir.
STOK KONTROL YÖNTEMLERİ Sabit Sipariş Periyodu Yöntemi: Her stok kaleminin periyodu önceden belirlenmiştir. Bu sürelerin bitiminde yeniden sipariş verilir. Sabit Sipariş Miktarı Yöntemi: Stoklar belli bir düzeye indiğinde toplam stok maliyetini minimum yapacak şekilde önceden saptanmış sabit bir miktar sipariş edilir. ABC Yöntemi: İlk kez General Electric (GE) tarafından uygulanan bu yöntemde, stokları bazı önem ölçüleri ve kontrol edilme çabalarına göre A - çok önemli B - orta önemli C - az önemli şeklinde sınıflandırılırlar.
ABC STOK KONTOLÜ YÖNTEMİ A Sınıfında yer alan stokların yakından izlenmesi gerekir. Stoklar genellikle az miktarlarda sipariş edilir, müşteri servis seviyesini yüksek tutmak için sık sık gözden geçirilir. C Sınıfı Genellikle büyük miktarlarda sipariş edilir, yakından izlemeyi gerektirmez. B Sınıfı bu iki ekstremin arasında bir yol izlenir Yıllık Stok Değeri A B C Yüksek Düşük Az Çok Stok kalemi sayısı
STOK KONTROL MODELLERİ Bir stok kontrol probleminde amaç toplam maliyeti minimum yapacak şekilde; “Ne miktarda sipariş edilmelidir” “Ne zaman sipariş verilmelidir” sorularına cevap bulmaktır. D: Yıllık talep (ad./yıl) Q: Sipariş miktarı (ad.) C1: Sipariş Maliyeti (TL/sipariş) C2:Elde bulundurma maliyeti (TL/ad./yıl) T: Sipariş periyodu (iki sipariş arasındaki süre) d: Tüketim hızı (ad./gün) L: Sipariş süresi (siparişin verilmesi ile alınışı arasındaki süre) ROP: Yeni sipariş verme noktası (stok düzeyi)
EN BASİT STOK KONTROL YÖNTEMİ Talep miktarı Zaman Tedarik süresi Sipariş verildi Sipariş verildi Sipariş alındı Stok seviyesi Yeniden sipariş noktası, ROP Sipariş miktarı, Q
Ekonomik Sipariş Miktarı Maliyeti Modeli C1 – sipariş maliyeti D – yıllık talep C2 – elde bulundurma maliyeti Q – sipariş miktarı C1D Q Yıllık Toplam Sipariş Maliyeti = C2Q 2 Yıllık Elde Bulundurma Maliyeti = C1D Q C2Q 2 Toplam Maliyet = + Amaç TSM’ yi minimum yapan Q değerini bulmaktır.
Ekonomik Sipariş Miktarı Optimum Noktada Maliyetlerin Eşitliğinin Kanıtlanması Optimum Sipariş Qopt C1D Q C2Q 2 TC = + = C1D Q C2Q 2 TC Q C1D Q2 C2 2 = + Q2 = 2C1D C2 C1D Q2 C2 2 0 = + Qopt = 2C1D C2 2C1D C2 Qopt =
Ekonomik Sipariş Miktarı Yeniden Sipariş Noktası (ROP)=d*L Bir yıl içindeki sipariş sayısı (N)=D/Q İki sipariş arasında geçen süre (t)=365/N Günlük talep ya doğrudan verilir ya da Q/t’den bulunur.
Ekonomik Sipariş Miktarı Sipariş Miktarı, Q Yıllık Maliyet Toplam Stok Maliyeti Hazırlık Maliyeti = C1D Q Eğim = 0 Toplam min. maliyet Optimum sipariş Qopt Elde Bulundurma Maliyeti = C2Q 2
ESM Örneği Qopt = 2C1D C2 Qopt = 200 adet TSM = + C1D Q C2Q 2 TSM= + Bir stok kalemi için D=1000 ad/yıl C1=10 TL C2=0,5 TL ve L=4 gün Qopt=?, TSM=?, No=?, t0=?, ROP=? Qopt = 2C1D C2 2(10)(100) (0.5) Qopt = 200 adet TSM = + C1D Q C2Q 2 TSM= + (10)(1000) 200 (0.5)(200) TSM = 100 TL İki sipariş arasındaki optimal süre =365 days/(D/Qopt) to= 365/5 = 73 gün d=200/73=2,74 ROP=2,74*4=11 Yıllık Optimal Sipariş Sayısı =D/Qopt No= 10000/200 = 5 sipariş
SÜREKLİ TEDARİK HALİNDE ESM HESABI Stok Düzeyi Maksimumu stok düzeyi Q(1-d/p) Ortalama stok düzeyi Q 2 (1-d/p) Zaman Sipariş periyodu Üretim dalında, siparişin sürekli olarak peyderpey alınması gerçeğe daha yakın bir durumdur.
SÜREKLİ TEDARİK HALİNDE ESM HESABI p = tedarik hızı d = tüketim hızı Maksimum Stok Seviyesi = Q - d = Q 1 - Q p d 2C1D C2 1 - d p Qopt = Ortalama Stok Seviyesi = 1 - Q 2 d p C1D Q C2Q 2 d p TSM= + 1 -
SÜREKLİ TEDARİK HALİNDE ESM HESABI C1 = 100 TL C2 = 0,5 TL/ad/yıl D = 10,000 adet d = 60 ad/gün p = 80 ad/gün No=? to=? Qopt = = = 4000 adet 2C1D C2 1 - d p 2(100)(10,000) 0.5 1 - 60 80 D Q 10,000 4000 Yıllık Optimum Sipariş (No)= = = 2,5 İki sipariş arasındaki optimum süre (to)=Q/p=365/2,5 = 146 gün
MİKTAR İSKONTOSU İLE ESM HESABI Sipariş hacmine göre değişik fiyat vermeleri normal bir uygulamadır. TSM= + + PD C1D Q C2Q 2 P = stok kaleminin birim fiyatı D = yıllık talep
MİKTAR İSKONTOSU İLE ESM HESABI Sipariş Mik. Fiyat 0 - 999 20,000 TL 1000 - 1999 19,20 TL 2000+ 19,00 TL C1 = 49 TL I = %20 birim fiyatın yüzdesi D = 5000 ad/yıl Qopt = = = 350 adet 2C1D C2 2(49)(5000) (0,2)(20,00) Q = 350 için C1D Qopt C2Qopt 2 TSM = + + PD = 1400 TL TC = + + PD = 2165 TL C1D Q C2Q 2 Q = 1000 için
ELDE BULUNDURMAMA HALİNDE ESM HESABI Stok düzeyinin sıfırın altına düşmesine izin verildiği takdirde müşteriyi kaçırma ve tazminat ödeme gibi nedenlerle bir elde bulundurmama maliyeti (C3) ortay çıkar.
ELDE BULUNDURMAMA HALİNDE ESM HESABI ÖRNEĞİ Bir stok kalemi için D=10000 ad/yıl C1=7,5 TL C2=2 TL C3=10 TL olduğuna Göre Q=?, So=?, t=?, t1=? Günlük talep 10000/365=27,4 adet alınırsa, sipariş periyodu için t=300/27,4=10,9=11 gün t1=(300-50)/27,4=9,12=9 gün bulunur. Buna göre elde stok bulundurmama süresi t2=11-9=2 gün
ELDE BULUNDURMAMA HALİNDE ESM HESABI Q Stok Düzeyi Yeniden Sipariş Miktarı (ROP) Güvenlik Stoku LT LT Zaman
STOK KONTROLÜNDE SİMÜLASYON YÖNTEMİ Örnek: Çeşitli elektrikli ev eşyaları satan bir mağazada belirli tipte bir elektrik süpürgesinin stok kontrol politikası belirlenecektir. Geçmiş kayıtların incelenmesi sonunda ürünün günlük talebinin 0-5 arasında tesadüfi bir değişim gösterdiği bulunmuştur. Stok seviyesi belli bir seviyeye düştüğünde imalatçı firmaya bir miktar sipariş verilmektedir.Siparişin mağazaya ulaşması 1-3 gün arasında tesadüfi değişmektedir. Birim sipariş, elde bulundurma ve elde bulundurmama maliyetleri sırasıyla; C1=10 TL, C2=6 TL, C3=8 TL’dir.Bu durumda firma toplam stok maliyetini (TSM) minimum yapacak sipariş miktarını (Q0) ve yeniden sipariş noktasını tayin etmek istemektedir.
STOK KONTROLÜNDE SİMÜLASYON YÖNTEMİ Problemde talep (D) ve sipariş süresi (L) tesadüfi değişkenlerdir.Yapılacak iş Q ve ROP kombinasyonları için talep ve yeniden sipariş olaylarını simüle etmek ve en düşük maliyeti veren (Q-ROP) kombinasyonunu bulmaktır. İlk deneme olarak Q=10 ve ROP=5 değerleri için olayı 10 günlük bir sürece simüle edilir: Geçmiş kayıtların analizi sonunda elde edilen talep ve sipariş süresi olasılık dağılımlarından çıkarılan tesadüfi sayı (TS) şöyledir:
Talep Küm. P(d) TS limitleri Sipariş süresi Küm. P(s) 0,05 00-04 1 0,20 00-19 0,15 05-14 2 0,70 20-69 0,35 15-34 3 1,00 70-99 0,75 35-74 4 0,90 75-89 5 90-99 Simülasyonun ilk günü için çekilen TS talebin 1 adet olacağını gösterir.Başlangıç stok düzeyi (S1) 10 adet olarak verilmiştir. Dolayısıyla günün sonunda stok düzeyi (S2) 9 adet olup ROP=5 değerinin üstünde kaldığı için yeniden siparişe gerek yoktur.Üçüncü günün sonunda S2=3 olduğundan yeni sipariş verilir.Çekilen TS siparişin (Q) bir tam gün (L) geçtikten sonra alınacağını gösterir.Dördüncü günde talep ile stok arasında 2 adet açık bulunduğundan elde bulundurmama (EB) sütununa 2 yazılmıştır. Tablo şu şekilde devam edilerek doldurulup toplam ve ortalamalar alınırsa;
Ortalama stok düzeyi=41/10=4,1 ad/gün Ortalama elde bulundurmama=2/10=0,2 ad/gün Ortalama sipariş sayısı=3/10=0,3 sip/gün olarak bulunur. Mağazanın yılda 250 gün çalıştığı varsayılırsa günlük elde bulundurma maliyeti 6/250=0,024 TL olur.Buna göre günlük maliyetler; Sipariş maliyeti=10*0,3=3 TL Elde bulundurma maliyeti=0,024*4,1=0,0984 Elde bulundurmama maliyeti=8*0,2=1,6 TL Toplam Stok Maliyeti (TSM)=3+0,0984+1,6=4,70 TL’dir. Günler S1 Gelen TS Talep S2 EB Yeni Sipariş L 1 10 11 9 - 2 52 3 6 71 Evet 17 4 91 5 38 7 47 56 19 8 30 62 83 81 41
Malzeme İhtiyaç Planlaması (MRP) 1970’lerde ABD’de uygulanmaya başlayan yöntemin dayandığı prensip, bağımsız talebi olan bitmiş mamulden geriye doğru giderek gerekli parça ve malzemeleri tam ihtiyaç duyulduğu anda hazır bulundurmaktır. Bu yaklaşım stok kalemlerinin ambarda bekleme süresini ve dolayısıyla elde bulundurma maliyetlerini önemli ölçüde düşürmektedir.Örneğin gelecek ay montajı planlanan 1000 adet elektrik süpürgesinin motorlarını hemen şimdi sipariş etmek yerine montajdan bir gün önce ambara girecek şekilde sipariş etmek çok daha avantajlıdır. Yöntemin başarısında etkili olan faktörler; tedarik kaynaklarının güvenilir ve dakik çalışmasıyla etkin bir bilgi işlem kapasitesidir.
STOK KONTROLÜNDE JIT PRENSİBİ Tam Zamanında Tedarik (Just-in-time -JIT) Japon şirketlerinin 1973 petrol krizi sonrasında girdikleri darboğazdan çıkmak ve düşen kar marjlarını arttırmak amacıyla uygulanmaya başlamıştır. Toyota firmasının geliştirdiği yöntem; müşterinin ihtiyaç duyduğu ürünü en az miktarda malzeme, ekipman, işgücü ve alan kullanarak, ihtiyaç duyulan zamanda, ihtiyaç duyulan miktar kadar üretme tekniğidir. JIT prensibinin dayandığı görüşler; Müşterinin istediği (sipariş ettiği) kadar üretim
STOK KONTROLÜNDE JIT PRENSİBİ Üretim hızı talep değişimlerine tam uymalıdır. Iskarta oranı hemen hemen sıfır olmalıdır. Hazırlık süreleri çok kısa olmalıdır. İşçilik, kapasite ve malzeme kaybı sıfır olmalıdır. İnsangücünün eğitimine ve gelişmesine önem verilmelidir. JIT; üretim sistemi içinde aksaklıkları tolere etmeyen bir sistem yaratan, üretimde israfı en aza indiren ve akış süresinin azaltan esnek bir yöntemdir.
STOK KONTROLÜNDE KANBAN YÖNTEMİ KANBAN; stok kontrolünde JIT prensibinin iş istasyonları arasındaki akışta uygulanmasından ibarettir.
STOK YÖNETİMİ-TOYOTA ÖRNEĞİ Adapazarı’ndaki Toyota fabrikasında 85 saniyede bir araç üretilmektedir. Şirketin 28 ülkedeki 68 fabrikasından biri olmakla birlikte; üretim mükemmeliyetinde Japonya’daki ana fabrikaya rakip olan tek tesis. Toyota’nın Japonya’daki ana fabrikası 0.10 hata ile çalışırken, iki modelin üretildiği (Auris ve Verso) Toyota Türkiye’nin hata oranı ise 0.10 ile 0.15 arasında değişmektedir. Bir araç, bobin sac şeklinden önce pres bölümüne sonra sırasıyla kaynak, boya ve montaj bölümlerine uğrayarak toplam 36 saatte üretilmekte ve montaj hattından çıkması ise sadece 85 sn. almaktadır.
STOK YÖNETİMİ-TOYOTA ÖRNEĞİ Toyota Türkiye fabrikasında üretilen otomobillerin stoklandığı herhangi bir depo b ulunmamaktadır. Üretilen otomobiller hemen TIR’lara yüklenip limana gönderilmektedir. Japon üretim sisteminde buna “KANBAN” denmektedir. KANBAN sistemiyle, her bir çalışanın işini ne kadar sürede yaptığı test edilmektedir. Bu rakamlar biraraya getirilerek hiç durmayan bir üretim döngüsü yaratılmaktadır. Böylece, montaj hattından çıkan her araç test edilip depolanmadan piyasaya dağıtılmaktadır.