EDAT(İLGEÇ),BAĞLAÇ,ÜNLEM

Naim SÜLEYMANOĞLU 2000 olimpiyatlarından sonra :” Benim için ikincilik veya üçüncülük yoktur. Benim için sadece şampiyonluk vardır. Buraya kadar geldikten sonra sıfır çekmeyip , ikinci veya üçüncü olsaydım, aynı derecede üzülürdüm. Fakat, kimse beni buradaki performansıma göre değerlendiremez. 50 Dünya rekoru kırdım. Dünya şampiyonalarında , 22 ‘si altın, 24 madalya kazandım. Üç kez olimpiyat şampiyonu oldum. Benim gibi bir başarı yakalayan yok. Ancak bu sonuç için bahane aramıyorum. Her şeye rağmen hayat devam ediyor.” diyordu.

Benim için ikincilik ve üçüncülük yoktur. Benim ikincilik ve üçüncülük yoktur. Yukarıdaki altı çizili sözcük tek başına kullanıldığı zaman anlamlı mıdır? Altı çizili sözcük cümleden çıkarıldığı zaman , cümlenin anlamı bozulmuş mu?

Bu cümlelerdeki anlam farkı nedir? Okula kardeşi ile gidiyor. Okula kardeşi gidiyor. Bu cümlelerdeki anlam farkı nedir?

Edatları tanımlayınız.

Kendi başına anlamı olmayan , cümle içerisinde kullanıldığında anlam kazanan sözcüklere edat denir. Edatların anlamı kullanıldıkları cümleler ele alındıklarında ortaya çıkar. İlk slaytımızdaki metinde yer alan altı çizili sözcükler edattır.

Başlıca edatlar: gibi,için,ile(-la,-le),kadar,karşı( ormana karşı), göre,doğru(kırlara doğru),böyle,değin,…

Edatlar cümleye değişik anlamlar katar: Şimdi belli başlı edatların cümleye kattığı anlamlar üzerinde duralım.

İçin edatı: Yağmur yağdığı için barajlar doldu. Benim için sanat, hayatın özüdür. Sınavları kazanmak için çalışıyor. Vatanımız için fedakarlık yaparız. Onun için iyi şeyler söylüyorlar. Bence Uğruna Hakkında Amaç Neden - sonuç

Kadar edatı: Kendinden önceki sözcüklerle –e kadar, - a kadar şeklinde söz grubu oluşturur. İstanbul boğazı cennet kadar güzel. Onun kadar hırslı birini görmedim. Salona yüz kadar öğrenci girdi. Sabaha kadar gözlerimi kırpmadım. yaklaşık b) benzetme c) karşılaştırma d) zaman

NOT: Bazı durumlarda kadar edatının yerine dek sözcüğü kullanılır NOT: Bazı durumlarda kadar edatının yerine dek sözcüğü kullanılır. Dek sözcüğü de edattır. Sabaha dek uyumadı.

Göre edatı: Kendinden önceki sözcüğe “-e göre,- a göre “ seklinde eklenerek sözcük grubu oluşturur. Bu ayakkabılar size göre değil. Bana göre hava hoş. İstanbul Ankara’ya göre kalabalıktır. Duyduğuma göre Ali bilgisayar almış. Karşılaştırma B) Bence C) Bakılırsa D) Uygun

Gibi edatı: “ gibi” edatı kendinden önceki sözcüklerle grup oluşturabilir. Karnım ağaç gövdesi gibi şişti. Senin gibi çalışkan öğrenci görmedim. İçeri girdiği gibi konuşmaya başladı. Saat beş gibi evin önünde buluşalım. Hemen , o sırada B) Karşılaştırma C) Civarında D) Benzerlik

İle edatı: “ile” edatı ayrı yazılabileceği gibi kendinden önceki sözcüğe “ –la,-le” şeklinde eklenebilir. Arkadaşıyla ders çalışıyordu. Geziye otobüs ile gideceğiz. Havaların soğuması ile hastalıklar arttı. a) araç-vasıta b) birlikte c) neden-sonuç

NOT: “İLE” yerine “ve” getirilebiliyorsa bağlaç, getirilemiyorsa edat görevlidir. Şiir ile romanı çok severim. Gençken şiir ile çok ilgilendim. Hangi cümlede “ve” getirilebiliyor?

Beri edatı: Kendinden önceki sözcüğe –dan beri, - den beri şeklinde eklenerek sözcük grubu oluşturur. Araç burada dünden beri bekliyor. ( zaman anlamı)

Üzere edatı: Balığa gitmek üzere evden ayrıldı. Geri getirmek üzere bu kitabı alabilirsiniz. Sınavı kazanmak üzere derslerine çok çalışıyor. Yağmur yağmak üzere. a) amaç b) neden c) zaman d)koşul

Karşı edatı: Kendinden önceki sözcüklere –a karşı, -e karşı şeklinde bağlanır. Hastanın durumu sabaha karşı ağırlaştı. (zaman anlamı)

Sanki edatı: Bir kedi gördüm sanki Sen sanki zayıfsın. GÜYA TAHMİN

Doğru edatı: Kendinden önceki sözcüklere “ –a doğru, -e doğru” şeklinde eklenir. İkizler öğleye doğru uyanır. Ceylanlar aşağıya doğru iniyordu. Yönelme Zaman

Başka edatı: Kendinden önceki sözcüklere “-dan başka, - den başka “ şeklinde eklenir. Bu soruyu ondan başka hiç kimse çözemez.

Not: Edat olarak kullanılan bazı sözcükler cümlede değişik görevlerde kullanılabilir. Öğretmen tahtaya bir doğru çizdi. ( ad görevinde. Doğru söze ne denir? Bu çocuk hep doğru konuşur. Akşama doğru yağmur başladı.

Burada herkes şiddete karşı. Karşı görüşlere de saygılı olalım. Sabaha karşı hastalanmış. a) İsim b) sıfat C) edat

Bize başka bir adres verdi. Bunu başkasından duymuş. a) Sıfat b) zamir

Yalnız edatı: Dünkü toplantıda yalnız sen yoktun. Bu konuda yalnız ona inanırım. Not: “ yalnız” sözcüğü yerine “ama” getirilebiliyorsa, yalnız sözcüğü bağlaç görevinde kullanılmıştır. Dün seni çok bekledim; yalnız sen gelmedin. (ama)-bağlaç

Yalnız sözcüğü cümle içerisinde farklı görevlerde de kullanılabilir: Yalnız insanları sevmem.( sıfat) Seni severim, yalnız sen de beni seversen.(bağlaç) Sahilde yalnız dolaşıyordu.( zarf)

Ancak edatı: Bizi oraya ancak sen götürebilirsin.( sadece) Bu araba ancak on milyar eder.( en çok)

Not: “ yalnız ve ancak “ sözcükleri cümlede bir tek anlamında kullanıldıkları zaman edat görevli kullanılmışlardır. Buraya ancak üye olanlar girer. ( bir tek)

Mi edatı: Soru edatı kabul edilmektedir. Cümleye çeşitli anlamlar katar. Türkçe sınavına girdin mi? Güzel mi güzel bir kıyafet almış. Yağmur yağdı mı trafik kapanır.

BAĞLAÇLAR:

Bir halı satıcısı en güzel halısını yere sermiş ve alıcıların dikkatini çekmeye çalışmış, ancak bu sırada halının ortasında bir kabarıklık görmüş. Bu cümlede renkli yazılan sözcüklerin tek başına kullanıldıkları zaman bir anlamı yoktur.

Kendi başına anlamı olmayan ; cümlede eş görevli sözcük ve sözcük gruplarını , öğeleri veya cümleleri bağlayan böyle sözcüklere bağlaç denir.

Dilimizde kullanılan belli başlı bağlaçlar şunlardır: Ama,fakat,yalnız,ancak,çünkü,oysa,de,dahi,bile,ki,ve,veya,ya da,hem…hem,ne…ne,ister…ister.

Bu soruyu da çözemedin mi? Okula ben bile senden önce geldim. Soruyu çözemedim; çünkü bu konuya çalışmamıştım. Yazın yaylalar öyle güzel oluyor ki insanın şehre inesi gelmiyor. Sen veya kardeşin, gelip bana yardım etsin.

Bağlaçlar daha çok , cümle içindeki eş görevli sözcükleri ya da cümleleri birbirine bağlama görevi ile kullanılır. İyilik ile kötülük tarih boyunca var olmuştur. O, çalışkan ve terbiyeli bir öğrencidir. Kitap okumayı seviyor, ama her gün kitap okuyamıyor.

Bağlaçlar cümleye değişik anlam ayrıntıları da katabilir: 1- “da,de” bağlacı: Her zaman ayrı yazılır. “ ta,te” biçimleri yoktur.

Aysu da aşı oldu. Aklını başına al da derslerine çalış. Yazar olacakmış da kitap yazacakmış(!) Geziye gittiniz de bizi çağırmadınız. Üşüttü de hasta oldu. Çocuk annem de annem diye tutturdu. -pekiştirme-uyarı,azarlama-küçümseme-sitem-neden,sonuç-başkaları gibi

Ki bağlacı: Bütün bağlaçlarda olduğu gibi ki bağlacı da kelimeye ayrı yazılır. Dolabını bir kez olsun kendi düzenlemedi ki! Sınavı kazanabilecek mi ki? Çok kitap oku ki adam olasın. Ödevlerini bitirmiş ki televizyon izliyor. Bilmem ki ne yapsam. -çaresizlik-tahmin-koşul-kaygı-yakınma-

Ama bağlacı: “ama” bağlacı biri olumlu, biri olumsuz iki yargıyı (cümleyi); bağlar. Ancak bu bağlaç cümleye değişik anlamlar da katar. Bu çocuk çok zeki; ama ders çalışmıyor. Derslerine çalışmazsan film seyredemezsin ama! Seninle maça gelirim; ama biletleri sen alacaksın. Güzel ama çok güzel bir elbise. -karşıt iki durum-uyarı-koşu-pekiştirme-

Bile bağlacı: Temelde dahi anlamında kullanılır. Cümleye bazı anlamlar katar: Okul açıldı, ders başladı bile. Bu soruyu sen bile çözemezsin. Doksan yaşındaki dedesi bile spor yapmıyor. -üstelik-dahi-sıra dışı bir durum-

“ile,yalnız,ancak” sözcükleri hem edat hem de bağlaç görevinde kullanılmaktadır. Bunları birbirine karıştırmayın! “yalnız” ve “sadece” sözcükleri cümleleri birbirine bağlıyorsa bağlaçtır. Cümleye “ tek, sade” gibi anlamlar katıyorsa edattır.

Selim, zeki bir öğrenci ; ancak derslerine çalışmıyor. Bizi oraya ancak bu götürebilir. Giderim yalnız arkadaşlarım da gelsin. Ben , yalnız seninle giderim okula.

Bizimle gel ya da evde ders çalış. Bugün veya yarın yola çıkabiliriz. Süre bitti, lakin bazı sorular kaldı. Evimiz hem okula hem yurda çok yakın. Ha o gelmiş,ha sen gelmişsin. İster kitap oku, ister müzik dinle. Gerek sen gerek o yarın izin kullanabilirsiniz. Çiçeklerden bir kardeleni bir nilüferi severim. Ne küserim,ne incinirim. O romandan hoşlanırdı, ben ise şiirden hoşlanırım.

Oysaki hepimiz i o akşam aramızda olmanı çok istemiştik. Halbuki çok uysal bir insandır o. Not: Bazı bağlaçlar cümlenin başında bulunabilir. Bu bağlaçlar, kendinden önceki cümleyi, kendinden sonraki cümleye bağlar. Oysa ne umutlarla gelmiştik bu şehre! Bu cümlede “oysa” bağlacı , öncesinde “ Bu şehirde umduğumuz hiçbir şeyi bulamadık.” anlamında bir cümlenin söylendiğini göstermekte ve iki cümleyi birbirine bağlamaktadır.

ÜNLEM

Adam birden denize düştü. ” İmdat. Kurtaran yok mu Adam birden denize düştü.” İmdat ! Kurtaran yok mu ?” diye bağırmaya başladı. Adamın denize düştüğünü gören kadın: “ Eyvah! Adam boğuluyor!” giye bir çığlık attı. Bir başka kadın ise:” Allah Allah!Yüzme bilen kimse yok mu?” diye yakınıyordu. Tam bu sırada sahilde gezinen bir adam hemen denize atladı ve adamı kurtardı. O an, oradan geçen ve olaydan haberi olmayan yaşlı bir kadın, yerde oturan adamı görünce: “Tüh! Yazık! Bu soğukta adamı ıslatmışlar!” dedi.

Sevinme,şaşma,korkma,kızma gibi değişik duyguları aktarmak için kullanılan sözcüklere ünlem denir.

Of bıktım artık! Ah bunu önceden bilseydim! Vah vah, ne oldu sana! Vay başıma gelenler! Yeter be! Bravo sana! Ha gayret! Oh,ne güzel!

Ünlemler bazen cümle içerisinde değişik görevlerde kullanılabilir. Kimsenin ahı kimsede kalmaz. Dedemin amansız bir hastalığı vardı. Ha ben ha sen , hiç fark etmez. -ad-sıfat-bağlaç-