Merkez Bankası – Hazine İlişkileri R. Hakan ÖZYILDIZ hakanozyildiz@gmail.com

TCMB Yasal olarak Hazine’nin mali ajanıdır. MB nın olmadığı yerlerde bu görevi, TCMB adına TC Ziraat Bankası yerine getirir. Kısa vadeli avans (KVA) uygulamasına ilk sınırlama 1997 yılında yapılan bir protokolle getirilmiştir. MB bilançosunda KVA aktifte yer alırdı. Bu kalemde olan her artışın sonucu MB nın para basması anlamına geliyordu. Piyasadaki fazla para en sonunda enflasyon demekti. Fiyat istikrarının bozulmasına yol açıyordu. 2001 de yapılan yasal bir değişiklikle TCMB nin kamuya, Hazine’ye kredi açması yasaklandı. www.hozyildiz.com

Hazine Müsteşarlığı Hazine devletin kasasıdır. Vergi politikasını Maliye Bakanlığı Gelir İdaresi Başkanlığı belirler. Nakit parayı Hazine yönetir. Gelirler giderleri karşılamaya yetmezse oluşan açık nasıl kapatılır? www.hozyildiz.com

Hazine İşlemleri Hazine’nin, bütçe ile ilgili olsun olmasın gelir tahsilatı ve gider ödemelerinin tümüne Hazine İşlemi deniyor. Hazine tektir. Devletin birden fazla kasası olmamalıdır. Hazine fonksiyonları ikiye ayırılır: Geleneksel fonksiyonları Modern fonksiyonları www.hozyildiz.com

Geleneksel fonksiyonlar Yer bakımından hazine işlemleri (nakit hareketleri) Bir ildeki toplanan vergiler kamu giderlerini karşılamaması Zaman bakımından hazine işlemleri (hazine kaynakları) Mart ayı vergi ayıdır. Ama tüm harcamaları Nisan da yapılamaz. Zamana yayılır. www.hozyildiz.com

Uyumu sağlamak için Hazine para bulmak durumunda kalabilir. Adi emanetler, bütçe emanetleri, hazine özel hesapları Merkez Bankası avansları Kısa vadeli avanslar Altın karşılığı avanslar Hazine bonoları Altın ve döviz stokunun yeniden değerlendirilmesi Aracı kuruluşlar vasıtasıyla borçlanma www.hozyildiz.com

Kısa vadeli avans 2001 Yılına kadar en çok kullanılan bütçe açığı kapatma yöntemi. Kriz sonrası kaldırıldı. Bütçe kanunu ile sınırlandırılmıştır. Harcamaların belli bir yüzdesi kadar Hazine TCMB’den 1 yıl vadeli avans alabiliyordu. (önceleri % 15 idi, en son % 3) Bütçede yeteri kadar kaynak olmadığı için yıl içinde kapatılamıyordu. www.hozyildiz.com

Neden açık veriliyor? Hazine yeteri kadar gelir toplayamıyor. Olay tarihsel. Osmanlıdan bu yana vergi toplamak bu topraklarda olağan bir iş değil. Kendi halkından aşar toplamış. Ama başka vergi almamış. Gelir sistemi yabancıdan aldığı cizye ile savaş ganimetleri ve topraklarına kattığı ülkelerden topladığı haraçlara dayandırılmış. Gerileme dönemine gelinince açıklar büyümeye başlamış. İlk olarak 1838 yılındaki Balta Limanı Anlaşması ile dışarıdan borç almanın yolu açıldı. www.hozyildiz.com

Bütçe açığı Osmanlının vergi toplamadaki başarısızlığı tarihsel ve kültürel nedenlerle Türkiye Cumhuriyeti’ne de yansıdı. Kapitülasyonlar ve uzun savaşlar ülkenin ekonomik zenginliğini yok etti. Lozan da Osmanlının borçlarını ödemek zorunda kalındı. www.hozyildiz.com

Açığın finansmanı Yerli para cinsinden borçlanma (iç borç) Bono ve tahvil ihraç edilir. Yabancı para cinsinden borçlanma (dış borçlanma) Eoru tahvil ihracı veya proje kredisi Borç stoku = iç borç anaparası + dış borç anaparası. Dikkat faiz ödemeleri hesaba dahil değil. www.hozyildiz.com

Borç stoku değişirse TCMB bilançosuna etkisi Toplam harcamalar-toplam gelirler = kamu iç borç stokundaki değişim + kamu dış borç stokundaki değişim + KVA Eğer bir dönemin başındaki stok ile sonundaki stok arasında bir artış varsa, kamu borcu artmış demektir. (tersi azalış) www.hozyildiz.com

KVA Para Tabanı = Emisyon + Bankalar zorunlu karşılıkları + Bankalar serbest imkanı TCMB Hazine’ye KVA verebilmek için para basıyor. Para tabanı büyüyor, emisyon artıyor. Dolaşımdaki para çoğalıyor. www.hozyildiz.com

İç borçlanma Banka dışı kesim DİBS satın almak için mevduat çekiyor. TCMB bilançosunun pasifinde yer alan «bankalar mevduatı» azalıyor. Ama Hazine topladığı parayı hemen harcamıyor TCMB’deki hesabına yatırıyor. Bilançoda para harcanana kadar bir değişiklik olmuyor. www.hozyildiz.com

Dış borçlanma Dış piyasalarda tahvil ihraç ediyor. Döviz getiriyor. TCMB’deki döviz hesabına yatırıyor. Para tabanı değişmiyor. TCMB’nin döviz yükümlülükleri ile döviz varlıkları aynı yönde değişiyor. Hazine bu parayı TCMB’den TL olarak çekince işler değişiyor. Parayı banka dışı kesime verir ve yatırım harcaması olursa para tabanı artıyor. www.hozyildiz.com

Kısacası KVA ve dış borçtan gelen paranı iç tüketim ve yatırım harcamaları için kullanılması para tabanını büyütüyor. Enflasyonist baskıyı arttırıyor. www.hozyildiz.com

Hazinenin modern fonksiyonları Para istikrarını sağlama ve koruma fonksiyonu Fiyat istikrarını sağlamaya yardımı olmak için: Kredi arzı – Kredi talebi dengesini (aşırı borçlanma ile ekonomideki para kaynakları üzerinde baskı oluşturmak ve faizleri yukarı çıkarmak – Hazine’nin dışlama etkisi) Döviz arzı – döviz talebi dengesini (aşırı dış borçlanan kamu parayı içeriye getirince döviz düşer, dış geri ödemeleri artınca kur yükselir) Sermaye arzı – sermaye talebi dengesini sağlamak gerek. (kamu yatırımlarının etkisi) www.hozyildiz.com

Hazinenin modern fonksiyonları Ekonomiyi düzenleme fonksiyonu Ekonomi istikrarı sürdürebilmek için KİT’ler diğer aktivitelerin istihdama etkisi KİT ve diğer kuruluşlar aracılığıyla ekonomiyi düzenlemesi. (örn. Kambiyo rejimi düzenlemeleri) Teşvik sistemi ile yatırımları yönlendirme Gelir yaratma fonksiyonu Bono ve tahvil ihraç ederek www.hozyildiz.com

Tartışma konusu 1986 ten sonra Hazine KVA yerine piyasalardan iç borç almaya başladı. Borçlanma çoğaldıkça bankalar klasik fonksiyonları olan kredi vermek yerine Hazine’ye borç vermeye başladılar. Borçlanma arttıkça faizler yukarı çıktı. Ekonomi zorlandı. Acaba iç borçlanma yerine KVA kullanımına devam edilseydi daha iyi olmaz mıydı? www.hozyildiz.com

KVA sonrası devam eden ilişkiler Hazine’nin parası TCMB’de tutuluyor. (Mali ajan) Hazine’nin dış borç ödemeleri yine TCMB üzerinden yapılıyor. DİBS ihalelerinde tüm işlemler EFT-EMKT üzerinden yapılıyor. Teklifler saat 12.00 ye kadar MB’na geliyor. Oradan Hazine’ye iletiliyor. Müsteşar ve ekibi karar veriyor. İşlemlerin devamını TCMB tamamlıyor. www.hozyildiz.com