Lisans Anlaşmaları Kapsamında Elektronik Kaynak Paylaşımı Kamil Yeşiltaş ANKOS Lisans Anlaşmaları Grubu Üyesi ANKOS III. Ulusal Akademik Kaynak Paylaşım Çalıştayı Hitit Üniversitesi, 13-14 Eylül 2013

Sunum Planı Elektronik Kaynaklar ve Lisans Anlaşmaları Kaynak Paylaşımına İlişkin Düzenlemeler Lisans Anlaşmalarının Kütüphanelerarası İşbirliğine Etkileri Dünya’dan ve Türkiye’den Kütüphanelerarası İşbirliği ile İlgili Lisans Anlaşmaları Örnek ve Uygulamaları Lisans Anlaşmaları ve ILL Kütüphanecileri Sonuç ve Öneriler

ELEKTRONİK KAYNAKLAR VE LİSANS ANLAŞMALARI

Elektronik Kaynaklar Elektronik kaynaklar her geçen gün artmaya devam ediyor. Tam metin veritabanları, elektronik dergiler, teknik raporlar, elektronik kitap ve tezler elektronik kaynakların en bilinen türleridir. Basılı formattan elektronik formata hızlı dönüşüm kullanıcıların da beklentilerini etkilemekte. Kullanıcıların büyük bir çoğunluğu her türlü kaynağa daha hızlı ve elektronik erişim istemekteler.

Lisans Anlaşmaları Elektronik kaynakların erişim hakkı lisans anlaşması olarak adlandırılan belirli süreli sözleşmelerle elde ediliyor. Bu sözleşmeler lisans anlaşması veya site lisansı gibi isimler de verilen hukuki metinlerdir. Elektronik kaynak çeşitliliğinin artması, bunlara ait lisansların da çeşitliliğinin artması anlamına geliyor. Her lisans anlaşmasının kendine has fiyatlama, kullanım şekli, kullanıcı sınırlamaları, erişim, cezalar gibi bölümleri var.

KAYNAK PAYLAŞIMINA İLİŞKİN DÜZENLEMELER

ILL : Telif Hakları Düzenlemeleri Amerikan telif hakları yasalarına göre kütüphaneler, fiziki bir materyale sahipse «first sale» kuralına göre (U.S.C. Title 17, Section 109), ödünç verme, kiralama, yeniden satış ve istendiğinde dağıtma hakkına sahiptir. Fotokopi materyaller için, kütüphanelerarası ödünç verme konusunda U.S.C. Title 17, Section 108 ile hak tanınmıştır. Bu işlemin hangi şartlar dahilinde yapılabileceği ise CONTU Guideline ile düzenlenmiştir.

CONTU GUIDELINES CONTU Guidelines: National Commission on New Technological Uses of Copyrigted Works Guidelines (Telifli Çalışmaların Yeni Teknolojik Kullanımı Ulusal Komisyonu) 1976 yılına ait Amerikan Telif Hakları Yasası, Bölüm 108 (17), telifli bir yayının kütüphane ve arşivler için hangi şartlarda çoğaltma/ödünç vermenin yapılacağını belirtmektedir. Madde de, «belirli kütüphaneler telifli çalışmaları, benzer nitelikli kütüphanelere makul sayıda gönderebilirler» demektedir. CONTU komisyonu 1978 yılında yasanın Bölüm 108 (g) (2) maddesinde ifade edilen çoğaltma ve dağıtımın hangi şartlarda ve şekilde olması gerektiği konusunu netleştirmiştir. Ancak unutulmamalıdır ki bu rehber kanun hükmünde değildir.

CONTU GUIDELINES Bu rehber «5 Rehberi» veya «Öneri 5» adıyla da bilinir. «Bir takvim yılı boyunca, kullanıcı isteklerinde son beş yıla ait dergilerden yılda beş makaleden fazlasına izin verilemez» demektedir. Yani 2013 yılı için 2008 yılı ve sonrasında yayınlanmış bir dergi sayısından aynı kullanıcı tarafından beş makaleden fazlasına izin verilmez. Burada aynı yıl oması şart değil bütün makaleler yıllara göre dağılsa da aynı yıldan da olsa bu kural uygulanır. Her kütüphane, başka bir kütüphaneye yaptığı isteğe ilişkin kayıtları 3 yıl tutmak zorundadır.

LİSANS ANLAŞMALARININ KÜTÜPHANELERARASI İŞBİRLİĞİNE ETKİLERİ

Lisans Anlaşmaları - ILL ILL konusunda geleneksel yayıncılıkla ilgili uygulamalara ait belirli düzenlemeler kabul görmüş ve oturmuş durumda. Kitapları nasıl ödünç verebileceğimiz, bir dergiden kaç makaleyi hangi şartlarda fotokopisini çekip kullanabileceğimiz veya paylaşabileceğimiz konusunda bir standartlaşmadan bahsedebiliriz. Kütüphaneler basılı kaynakların yanısıra pek çok elektronik kaynaktan da ILL istekleri karşılaşmaktadırlar. Bununla birlikte, bu elektronik kaynaklar lisanslıdır ve kütüphanenin mülkiyetinde değildir.

Lisans Anlaşmaları – ILL : Telif Hakları Düzenlemeleri Peki, kütüphaneler istek sahiplerine bir elektronik kaynağı basılı yada elektronik olarak gönderebilecekler mi? Bu konu hala net değildir çünkü elektronik yayınlar belirli sürelerle lisanslanırlar. Dolayısıyla «first sale» kuralı burada geçerli olamayacaktır. Sahipliğin yerini lisans anlaşması ile kiralama almıştır. Ve telif yasalarında bu konuyu düzenleyen bir madde halihazırda yoktur. Dolayısıyla kurumlar yapmış oldukları lisans anlaşmalarıyla konunun çözümüne gitmek durumundadırlar.

E-Kitap Basılı (fiziki) yayınların «First Sale» kuralı doğrultusunda ödünç verilebileceğinden bahsetmiştik. Ancak elektronik kitapların ILL yoluyla ödünç verilmesine yönelik bir düzenleme veya konsensus henüz oluşmamıştır. Bazı firmalar geçici kısa süreli ödünç verme üzerinde çalışıyor. Bazıları ise sadece bir bölümün (chapter) çıktı alınarak gönderilmesine imkan tanıyorlar. Bu gönderimde de faks yada doğrudan posta şeklinde sınırlamalar söz konusu.

E-Dergi ILL ile elektronik bir dergiden makale ödünç vermek oldukça kompleks bir süreç içerir. Elektronik bir dergiden yapılacak makale isteği basılı bir dergiye göre iki açıdan daha kompleks bir yapıya sahiptir. İlki, istek yapılan dergi, Lisans Anlaşması ile ILL’e karşı koruma altında olabilir ve bu Lisans Anlaşmasında bir kaynağın ne şekilde ödünç verilebileceğinin sınırları çizilmiş olabilir. Bir başka deyişle, isteği otomatik olarak çabucak karşılamada kütüphane abone olduğu halde bu kaynağı kullanamaz. İkincisi, basılı abonelikten farklı olarak, elektronik bir dergide ye alan makale, farklı sağlayıcılar ve günden güne değişen farklı formatlarda olabilir. Bir başka deyişle, kütüphanelerin abone olduğu yayınlar artık statik değildir. Artan bu karmaşıklık, elektronik dergilerden yapılacak istekler ve bunların karşılanması konusunda yeniden düşünmeyi gerektirir.

DÜNYA’DAN VE TÜRKİYE’DEN KÜTÜPHANELERARASI İŞBİRLİĞİNE İLİŞKİN LİSANS ANLAŞMASI ÖRNEK VE UYGULAMALARI

LIBLICENSE: Licensing Digital Content / Center for Research Libraries (CRL) ACS: Basılı veya elektronik olarak 5 makaleye kadar izin veriyor AIP: Contu’ya uygunluk istiyor. Sadece basılı formatta gönderime izin var. AMS: Section 108 ve CONTU kapsamında basılı formatına izin veriyor. APS: Aynı ülke içinde ILL’e izin veriyor. Sınırlama belirtilmemiş. ASM: Aynı ülke içinde ILL’e izin veriyor. Sınırlama belirtilmemiş. Cambridge Journals: Aynı ülke içinde ILL’e izin veriyor. Elektronik formatta gönderimin ardından basılı olarak kullanıcıya eriştirilmeli ve derhal orjinal kopya silinmeli. SAGE: Elektronik izin vermiyor/ basılı evet/ sınırlama belirtilmemiş. ScienceDirect: Aynı ülke içinde makale ve kitap bölümü için ILL izni var. Sınırlama belirtilmemiş.

ANKOS: Lisans Anlaşması Örnekleri ACS: Yılda 5 adet izin var. AMA: Aynı ülke içinde, (ABD) Section 108 ve CONTU guideline’a göre 5 makaleye kadar izin veriyor. Güvenli ortamda (Ariel, Prospero vb.) elektronik gönderim yapılabilir. Annual Review: CONTU Guidelines’e uygunluk. BioOne: Kişisel kullanım olmak koşuluyla ILL’e izin veriyor. Cambridge University Press: Aynı ülke içinde olmak kaydıyla güvenli ortamda (Ariel vb.) izin veriyor. Alındı yapıldıktan sonra elektronik kopya mutlaka silinmelidir. Springer Lecture Notes: Fair use kapsamında bir bölümün (chapter) basılı kopyası ödünç gönderilebilir. Wiley: Basılı olarak veya güvenli ortamda (Ariel) gönderilebilir. Alındı yapıldıktan sonra mutlaka silinmelidir.

EKUAL: Lisans Anlaşması Örnekleri EBSCOHOST: Üye olmayan bir kütüphaneye ARIEL benzeri yazılımlar kullanarak tek bir makalenin basılı kopyası gönderilebilir. IEEE: Aynı ülke içindeki ticari olmayan kütüphanelerden gelen makale istekleri basılı olarak gönderilebilir, ancak bu uygulama USA Telif Yasası, Bölüm 108 ve CONTU İlkeleri ile uyumlu olmalıdır. SCIENCEDIRECT: Abonenin bulunduğu ülkedeki ticari olmayan kütüphane istekleri ILL kapsamında basılı formatta karşılanabilir. TAYLOR&FRANCIS: ARIEL türü yazılımlar kullanarak diğer kütüphanelerin Kullanıcılarına belge gönderilebilir. Elektronik yolla gönderime izin yoktur. http://ekual.ulakbim.gov.tr/lisans/lisans_kosul.uhtml#bmj

Lisans Anlaşması Örneklerine Göre Ortaya Çıkan Durumlar - I ABD: Telif Hakları Kanunu’na (17 U.S.C. 108 ) uygunluk. İngiltere: Copyright, Designs and Patents Act 1988 C.48, S.41’e uygunluk. 22 Mayıs 2001 tarih ve 2001/29/EC sayılı AP Direktifi’ne uygunluk. CONTU Guidelines’a uygunluk.

Lisans Anlaşması Örneklerine Göre Ortaya Çıkan Durumlar - II Kaynaklar posta ya da faks yolu ile gönderilebilir. Elektronik ortamda kullanılan (Ariel, Prospero systems) gibi sistemlerle gönderilebilir, fakat bilgiyi e-ortamda alan kütüphane bu kaynağın hemen çıktısını aldıktan sonra silmelidir. Makaleler akademik ve şahsi kullanım için gönderilebilir, fakat ticari amaçla kullanım için gönderilmez. Elektronik kitabın bir bölümü adil kullanım (fair use) kapsamında çıktı alınarak paylaşılabilir, fakat e-ortamda göndermek kesinlikle yasaktır. ILL gönderilen kaynağa telif hakları uyarısı eklenmelidir.

KİTS / İstekte Bulunan Tarafın Sorumlulukları 1.1 Yazılı Politikalar Bir kütüphanenin/bilgi merkezinin, kütüphaneler arası kaynak paylaşımı ve ödünç alma politikası tüm kütüphane üyelerinin kolaylıkla erişebileceği bir formatta ve yazılı olarak elde edilebilir olmalıdır. Web Sitesi’nde ödünç alma politikası okunabilir olsa da aynı zamanda danışma, ödünç alma bölümü veya kullanıcıların kolay erişebileceği herhangi bir yerde basılı kağıt olarak elde edilebilir olmalıdır.

TÜBESS: Sağlayıcı Kurumun Yükümlülükleri 6.2.4. İstek yapan kurumun, basılı veya elektronik formattaki TÜBESS belge isteklerini, telif haklarına ve kurum adına imzalanmış lisans anlaşmalarına uygun şekilde gerçekleştirmek, 6.2.8. TÜBESS üzerinden, bir dergi sayısının ve/veya kitabın tümünün kopyasını, telif hakları gereği, göndermemekle yükümlüdür

TÜBESS: İstek Yapan Kurumun Yükümlülükleri 6.3.4. Bir dergi ve/veya kitaptan telif haklarına aykırı olarak sistematik ölçüde seri istek yapmamak, 6.3.5. Sağlayıcı kütüphane tarafından iletilen elektronik belgeleri (makale vd.), son kullanıcıya basılı (print) formatta teslim etmek, bu belgeleri bilgisayar sistemlerinden silmek ve hiçbir suretle arşivlememek, 6.3.6. Hizmetler kapsamında belgelerin adil ve doğru kullanımından sorumlu olmak. Bu konuda olası bir uygulama ihlalinden Sağlayıcı Kütüphaneler ve/veya TÜBİTAK ULAKBİM hiçbir suretle sorumlu tutulamaz. 6.3.7. TÜBESS üzerinden sağlanan belgeler, doğrudan eğitim ve araştırma amaçlı kullanıma yönelik olacağından, bu koşula uygun şekilde talepte bulunmak ve sağlanan kaynaklar üzerinden ticari bir işlem yapmamak, 6.3.8. Bu yükümlülüklerin yerine getirilmediği durumlarda, sağlayıcı kütüphanenin varsa zararını tazmin etmekle yükümlüdür.

ILL Konusunda Öneriler: Ödünç Veren Kütüphaneler – I (Copyright Clearance Center - White Paper) Kütüphanenizin klasmanından emin olun: İşbirliğinde bulunan her iki kurum aynı türden olmalı. Öncelikle lisans anlaşmanızı kontrol ediniz: Lisans Anlaşmasının veya abonelik şartnamesinin ILL’e izin verdiğinden emin olun. Uygunluk Durumunun kontrol edildiğinden emin olun: İstekte bulunan kurumun ILL şartlarını gösteren tabloları kontrol ettiğinden ve uygun istekte bulunduğundan emin olun. Her bir isteğin yapılma amacını kontrol edin: Yapılan istekler özel çalışma, akademik yada araştırma dışındaki amaçlarla yapılan istekler kapsam dışı bırakılmalıdır.

ILL Konusunda Öneriler: Ödünç Veren Kütüphaneler - II (CCC - White Paper) Yayın tarihlerini kontrol edin: 5 yaşından küçük yayınlar için CONTU Rehberine uygun davranın (5 yaşından küçük dergilerde yılda 5 makaleden fazla istek karşılamayın). Orjinal copyright bildirim: Eğer makalenin kendisi uyarı metni içermiyorsa standart bir metin oluşturularak paylaşım yapılan yayına ekleyin. Elektronik ILL konusunda çalışmalarda bulunun: Yayıncılarla yaptığınız görüşmelerde elektronik ILL gönderimi konusunu müzakere edin.

ILL Konusunda Öneriler: Ödünç İsteyen Kütüphaneler - I (CCC - White Paper) Kütüphanenizin klasmanından emin olun: İşbirliğinde bulunan her iki kurum aynı türden olmalı. Kullanıcılarınızı copyright konusunda bilgilendirin: İstekte bulunan kullanıcılarınıza ILL ve copyright kuralı ile ilgili bildirimde bulunun. Bu bildirim her istek için tekrarlanmalı. İçerik türünü dikkate alın: Muzik eseri, resim, fotoğraf, heykel, film gibi eserler ILL kapsamı dışındadır. Her bir isteğin yapılış amacını dikkate alın: Özel araştırma, akademik çalışmalar dışındaki istekler dikkate alınmamalıdır. Yayın tarihlerini kontrol edin: CONTU Rehberine göre yayınların tarihinde son beş yılı için yılda beş istek kuralını göz önünde bulundurun.

ILL Konusunda Öneriler: Ödünç İsteyen Kütüphaneler - II (CCC - White Paper) İstek sayılarını dikkate alın: Bir yayından yapılacak toplu istekleri dikkate alın. Örneğin bir dergi sayısının içinde yer alan tüm makaleler isteniyorsa bu sayıyı satın alma yoluna gidin. «İki kuralı» nı dikkate alın: Copyright kurallarında göre bir dergi sayısından sadece bir makale istenebilir. Dergiler için bir dergiden yılda 5 makaleden fazla istek gelirse satınalma önerisinde bulunun. ILL istek kayıtlarını üç yıl boyunca tutunuz. Her yılın sonunda isteklere ait bir rapor oluşturunuz.

Web Tabanlı Güvenli Kaynak Dolaşım Programları - I Ariel: Interlibrary Loan Software Odyssey: Software for Electronic Document Delivery (free - open source) Prospero: A Web-based Document Delivery System (free – open source) ILLiad-OCLC: Resource Sharing Management Software

Web Tabanlı Güvenli Kaynak Dolaşım Programları - II Pek çok ILL yönetim sistemi telif haklarına uygunluk açısından değerlendirilebilecek detaylı izleme raporları verir. Clio ve ILLiad gibi sistemler her bir dergi başlığı için otomatik hesaplamaları yapmakta ve kotayı aşan istekler için ayrıca ödeme seçeneğiyle sağlama yöntemini kullanmaktadırlar.

LİSANS ANLAŞMALARI VE ILL KÜTÜPHANECİLERİ

ILL Kütüphanecilerinin Lisans Anlaşmalarına Yönelik Bilmesi Gerekenler Lisans Anlaşması ILL’e izin veriyor mu? Lisans Anlaşmasının, belirli kurumlar için farklı sınırlamaları var mı (Akademik/Halk kütüphanesi, Kar amacı güden/gütmeyen kurumlar)? Lisans Anlaşmasında belirli bir bölge veya ülke sınırları içinde ILL’e izin verilir ibaresi var mı? Lisans Anlaşmasında, gönderilecek makalenin hangi yöntemle paylaşılacağına yönelik sınırlama var mı? Lisans Anlaşması ne kadarlık bir süreyi kapsıyor olacak?

Lisans Anlaşması Görüşmeleri - I Konsorsiyumlarda bu konu merkezi olarak ele alınıyor ancak bazen kurum olarak konsorsiyum dışında da kalarak ürün alınabilir. Yayıncılar, ILL konusunda çok katı kuralları dikte edebilirler. Onlara alternatif metinler önerilebilir.

Lisans Anlaşması Görüşmeleri - II Yayıncılar, ILL için çok adımlı ve prosedürel (Bürokrasi yaratan) bir kısım isteklerde bulunabilirler (Kaç kez ILL verildi, hangi makaleler, hangi dergiler, aylık yada dönemsel rapor istekleri gibi). Bu isteklerin mümkün olduğunca basitleştirilmesi ve karşılanabilir olmasına dikkat edilmelidir. Pek çok Lisans Anaşması’nda bir elektronik kaynak veya makalenin çıktısını alarak faks yada posta yoluyla gönderimi veya kullanıcıya çıktı alarak verilmesi kurala bağlanmıştır. Burada Ariel, Prospero gibi programların kullanılması da önerilir.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Sonuç ve Öneriler Yapılan lisans anlaşmalarının dokümantasyonu yapılmalı, her bir lisans anlaşmasının getirdiği haklar ve kısıtlar alanı mutlaka tablo halinde verilmelidir. Kütüphaneler elektronik dergilerin koleksiyonları için lisans anlaşmalarını çok iyi anlamak durumundadırlar. Bu konuda ILL sorumlusu da kendi alanı ile ilgili noktalara ekstra gayret göstererek katkıda bulunmalıdır.

Sonuç ve Öneriler Lisans Anlaşma metinlerinin açık olarak erişilebilmesi sağlanmalı. Mümkünse bu metinlerin tercümesini edinin. Burada sadece farklı bir dil olması değil, hukuk dilinin getirdiği ayrımlarında farkına varılması önemlidir. Doküman Sağlama (Dolaşım): Eğer ILL izni varsa, bunun elektronik doküman dolaşımına da izin verdiği anlamı çıkmayabilir. Pek çok lisansta elektronik doküman dolaşımı yasaklanmıştır. Bu pdf formatında doğrudan dolaşım (hemen hemen bütün anlaşmalarda yasaklanmıştır). Ariel, Prospero gibi platformlar üzerinden izin verilebilir. Bu yüzden bu tür yasaklamalara ilişkin notlar mutlaka belirtilmelidir.

Sonuç ve Öneriler Lisans Anlaşmaları konusunda ilgili personelin eğitilmesi gerekmekte. Bu konuda ALA, ARL, ACRL gibi kurumların online kurslarına katılınabilir. ILL kütüphanecisi lisans anlaşmaları ile ilgili uzman olmak zorunda değil ancak yine de belli bir seviyede bilgi sahibi olmasında fayda var. ILL kütüphanecilerinin Lisans Görüşmelerine katılımı artmalı

Sonuç ve Öneriler Mesleki yayınlar takip edilmeli, güncel gelişmelerden haberdar olunmalı Tartışma listelerine üye olunarak dünyada konuyla ilgili gelişmeler takip edilmeli

SORULAR...