ARAŞTIRMA YÖNTEM VE TEKNİKLERİ (DERS NOTLARI) Yard. Doç. Dr. Kudret GÜL

GİRİŞ Bir araştırma raporunun yazılması, araştırma raporunun bir parçası olarak düşünülmesidir. Raporu yazılmamış bir araştırmaya bitmiş gözüyle bakılamayacağı gibi araştırmanın güzel ve mükemmel olması onun yazılmamış olması nedeniyle bir anlam ifade etmez. Bilim adamının görevlerinden biri bulgularını meslektaşlarının bilgisine ve milletin hizmetine sunmaktır. Bu nedenle, araştırmalara verilecek değer onların sağladığı yararla doğru orantılıdır (Kaptan,1993:225).

Araştırma raporunun yazılması, herhangi bir yazının veya alışılmış olan yazı biçimlerinden çok farklıdır. Bu nedenle bilimsel nitelikli araştırma raporlarını belirli kurallara göre yazılması kaçınılmazdır. Araştırma raporunu yazılmasına daha araştırmanın planlanması aşamasındayken başlanmalı ve araştırma süresince buna devam edilmelidir. Bunun araştırmacıya olan kolaylığı zaman kazanma bakımından olduğu gibi planlanmanın da olgunlaşmasına ve eksiklerin görülmesine yardımcı olmasıdır (Kaptan,1993:225).

TEMEL KAVRAMLAR HİPOTEZ: Ortaya çıkmış veya çıkacak belirli davranışlar, olaylar ve olgular hakkında varsayım niteliğindeki açıklamalardır. Hipotez, araştırmacının araştırma problemindeki değişkenler arasında ne tür bir ilişkinin olduğuna dair beklentilerini ve yargılarını ifade eder. Diğer bir deyişle hipotezler, araştırmacının değişkenler arasında var olduğunu düşündüğü ilişkilere dair önsezisidir.

DEĞİŞKEN: Herhangi bir deneğe/olguya/nesneye ait birden fazla değer alabilen bir özellik demektir. Değişen ve birden çok değer alabilen her şey değişkendir. Değişkenler etkilenmeleri ve etkilemeleri dikkate alınarak ikiye ayrılır. 1) Bağımlı değişkenler (Etkilenen) 2)Bağımsız değişkenler (Etkileyen) TÜMEVARIM VE TÜMDEN GELİM Tümevarım: Sınırlı sayıda örnekten yola çıkarak genel hakkında yargıda bulunmak veya fikir yürütmektir. Tümdengelim: genelden yola çıkarak özel hakkında yargıda bulunmak veya fikir yürütmektir.

ARAŞTIRMADA İZLENECEK AŞAMALAR Bir araştırmanın yapılmasında izlenecek sistematik adımları sıralamak şu şekilde mümkündür. Konunun Seçilmesi Konuyu Sınırlandırma Hipotez Kurma Geçici Plan (İçindekiler) Kaynakların Toplanması Okuma ve Not Alma Raporun Yazılması

BİLİMSEL ARAŞTIRMA SÜRECİ Araştırma konusunun (probleminin) seçimi ve araştırma önerisinin oluşturulması Araştırma stratejisinin ve hipotezlerin belirlenmesi Ana kütlenin (evrenin/örnek kütlenin) belirlenmesi Veri toplama Verilerin analizi Araştırma sonuçlarının ve bulgularının açıklanması süreçlerinden oluşur.

Konu seçiminde dikkate alınması gereken noktalar (Seyidoğlu, 1993:45) a. ilgi Araştırmacı üzerinde çalışacağı konuya karşı ilgi duymalıdır. Konu üzerinde uzun süre çalışacağından ilgi yokluğu, yorgunluk ve bıkkınlık yaratarak araştırmanın başarısız olmasına neden olur. b. Özgünlük (Orjinallik) Araştırma bilinenlerin tekrarı durumunda olmayıp bir yenilik getirmelidir. Bu nedenledir ki bilimsel gelişme bilgi birikiminin sonucudur ve dolayısıyla araştırmanın bilime katkıda bulunabilmesi için bilinmeyenlere çözüm getirici, bilinenleri ise geliştirici nitelikte olmalıdır.

c. Önem Seçilecek konu araştırmaya değecek önemde olmalıdır. Ancak önem subjectif bir kavram olduğundan, konunun önemi için o daldaki yetkili kişilerin görüşlerine başvurulması doğru olur. Genellikle yenilik getiren bilgilerimizi geliştiren, kişi veya toplum refahını yükseltici nitelik taşıyan araştırmalar önemli sayılır. d. Bilimsel Yeterlik Araştırmacının bilgisi, eğitimi ve bilimsel kapasitesi konuyu incelemeye uygun olmalıdır.

e. Birincil ve İkincil Kaynaklar   Araştırma konunun niteliğine ve araştırmacının ilgisine göre olayların doğrudan doğruya gözlenmesine dayanan alan araştırmaları ile yürütülebileceği gibi ki bunlar birincil kaynaklardır, kütüphane/internet araştırmasına dayalı hazır bilgilerden yararlanma yolu ile de (ikincil kaynaklarla) yürütülebilir. f. Kaynak Bulma Konuyla ilgili yeteri kadar kaynak bulunabilmelidir. Araştırmacı konu seçiminde bu kaynakları elde edip edemeyeceğini düşünmek durumundadır.

ARAŞTIRMA KONUSUNUN BELİRLENMESİ Bir araştırma konusu belirlenirken iki aşamalı süreç izlenir. Konuyu belirleme Konuyu daraltma ARAŞTIRMA KONUSUNUN BELİRLENMESİ 1) Kuram/teori ve uygulamalardan yola çıkarak 2) Güçlü ve zayıf yönleri belirleyerek 3) Daha önce yapılan tez/makale/çalışmaları inceleyerek 4)Tartışarak 5) Kaynakları inceleyerek

Konuyu Daraltma/Sınırlandırma Araştırmanın başarılı olabilmesi için konu seçimi kadar konunun sınırlarının da iyi belirlenmesi gerekir. Konu içinden çıkılmayacak kadar geniş ya da araştırmayı anlamsız kılacak kadar dar olmalıdır. Konunun genişliği onun özelliğini, dar tutulması onun derinlemesine incelenebilmesine olanak sağlar (Seyidoğlu, 1993:46).

Yaygın konu daraltma yöntemleri aşağıdadır: Genel sektör ayrımı (imalat, hizmet gibi) Alt sektör ayrımı (Hizmet:bankacılık, sağlık, turizm gibi) Konunun kapsamı (maliyetler-yiy-iç maliyetleri) Coğrafi alan daraltma (Marmara Bölgesi-Balıkesir Örneği) Zaman daraltma (2000-2012 Yılları) Yaş (çocuk, genç, orta yaş, yaşlı) Yaşanan yer (Kent merkezi, kırsal alan, kıyı şeridi) Çalışanlar (memur, işçi, emekli, ev hanımı, işsiz, tüccar)

Konu Belirlerken Dikkat Edilecek Noktalar Konu hakkındaki kaynak ve veriler yeterli olmalıdır Konu özgün olmalı, literatüre katkı sağlamalıdır Araştırmacının bilgisi,eğitimi, yeteneği ve olanakları konu ile uyumlu olmalıdır Konu değerlendirmecilerin beklentilerini karşılayabilmelidir

Konu Belirlemede Süreç Kontrolü Konu hakkında yeterli kaynak var mı? Konu ilginizi çekiyor mu? Bilginiz, eğitiminiz, yetenekleriniz ve olanaklarınız yeterli mi? Finansal kaynaklarınız yeterli mi? Gerekli verileri toplayıp analiz edebilecek misiniz? Araştırmanın hedefi, konusu ve problemi açık ve kesin mi? Konu jüri/hoca/değerlendirmecinin beklentilerini karşılıyor mu?

Bir araştırma önerisinin içeriği Başlık Araştırma problemi/amaçları Yöntem (literatür tarama, anket, veri) Zaman (araştırmanın süresi) Maddi kaynak Kaynakça

Araştırma Fikrinin Hayata Geçirilmesi Araştırma sorularının ve amaçlarının belirlenmesi . Araştırma sorularının yazılması . Araştırma amaçlarının yazılması Araştırma teklifinin yazılması . Fikirlerin belirlenmesi . İlgililerin ikna edilmesi

Kaynak İnceleme Bir konu hakkında bilgi elde edebilmek için kaynak taramasının yapılmasıdır. Kaynak tarama araştırmanın amacı, problemi ve hipotezleri dikkate alınarak yapılmalıdır. Mümkün olduğunca farklı kaynaklar taranmalıdır Konu ile ilgili yazındaki çalışmaların uyuşan ve çatışan yönleri belirlenmelidir Konumuz ile ilgili diğer çalışmalardaki fikirler, veriler ve araştırma bulguları ayrıntılı olarak incelenmelidir Eleştirel bir yaklaşımla konumuz ile ilgili çok sayıda fikir üretilmeli ve içlerinden en iyisi araştırma konusu olarak seçilmelidir.

Hipotez Kurma Konunun seçilmesi ve sınırlarının belirlenmesiyle birlikte bir hipotez kurulmamışsa araştırmanın nasıl yürütüleceği belli değildir. Okunan kaynaklardaki tüm bilgilerin yapılacak çalışmalara ayrım gözetilmeksizin aktarılması bir ifade etmez. Bu yüzden okuma seçici olmalı ve hangi bilgilerin alınıp, hangilerinin dışarıda bırakılacağının ölçüsü araştırmanın hipotezini oluşturmalıdır. Hipotez, ya bir düz cümle ya da soru cümlesi olarak ifade edilebilir. Her iki durumda da önerinin basit ve anlaşılır olmasına özen gösterilmelidir (Seyidoğlu,1993:47).

Hipotezin Özellikleri Hipotezler “kaynak tarama” aşamasından hemen sonra “veri toplama ve analiz etme” aşamalarından önce oluşturulur. Hipotezler: Önceden yapılan çalışmaların sonuçları ile uyumlu olmalıdır Rasyonel (akılcı) olmalıdır Açık ve anlaşılır olmalıdır Sınanabilir olmalıdır H1=Gelir düzeyi ile dışarıda yemek yeme alışkanlığı arasında olumlu bir ilişki vardır gibi…

İfade edilme biçimlerine göre hipotezler, araştırma ve istatistiksel hipotezler olmak üzere ikiye ayrılır Araştırma Hipotezi: Araştırmacının veri toplayıp bu verileri analiz ettikten sonra, doğrulamayı umduğu ilişkileri ifade etmesidir. Bunlar yön belirten ve yön belirtmeyen araştırma hipotezleri olmak üzere ikiye ayrılır . Yön belirten araştırma hipotezi: Değişkenler arasındaki ilişki veya farkların yanında, bu ilişki veya farkların yönünü de belirtir. Örnek: 5 yıldızlı otellerde sunulan hizmetin kalitesi 4 yıldızlı otellerde sunulan hizmetin kalitesinden daha yüksektir. . Yön belirtmeyen hipotezler: Sadece değişkenler arasındaki ilişki veya farkın ne olduğunu belirtir. Örnek: 5 yıldızlı otellerde sunulan hizmetin kalitesi ile 4 yıldızlı otellerde sunulan hizmetin kalitesi arasında anlamlı bir fark vardır.

İstatistiksel hipotezler (farksızlık-NULL), değişkenler arasında bir ilişki veya fark olmadığını, varsa bile bunun tamamen şans eseri ortaya çıktığını ve gerçek olmadığını varsayar. Bu yaklaşımla bir hipotez; “HO= 5 yıldızlı otellerde sunulan hizmetin kalitesi ile 4 yıldızlı otellerde sunulan hizmetin kalitesi arasında anlamlı bir fark yoktur” biçiminde oluşturulabilir. İstatistiksel hipotezlerin alternatif hipotezi (H1) de olmalı ve bu (HO) ifadesinin tersi olmalıdır. Örnek →H1= 5 yıldızlı otellerde sunulan hizmetin kalitesi ile 4 yıldızlı otellerde sunulan hizmetin kalitesi arasında anlamlı bir fark vardır.

Araştırma Stratejisinin Belirlenmesi Araştırma stratejisi, araştırmacının araştırma sorularına nasıl cevap bulacağına dair plan yapmasıdır. Araştırma stratejisi belirlenirken öncelikle hangi araştırma yaklaşımının kullanılacağı belirlenmelidir. ARAŞTIRMA YAKLAŞIMLARININ SINIFLANDIRILMASI Benimsenen Yöntem Bakımından Sınıflandırma a. Pozitivist yaklaşım b. Yorumlayıcı yaklaşım (fenomoloji) c. Karma yaklaşım Kullanılan Araştırma Yöntemlerine Göre Sınıflandırma a. Deneysel araştırmalar b. Anket araştırmaları c. Örnek olay çalışması

3. Kapsadıkları Süreye Göre Sınıflandırma a. Anlık araştırmalar b 3. Kapsadıkları Süreye Göre Sınıflandırma a. Anlık araştırmalar b. Süreli araştırmalar 4. Amaçlarına Göre Sınıflandırma a. Keşfedici araştırmalar b. Tanımlayıcı araştırmalar c. Sebeb-sonuç araştırmaları

1. Benimsenen Yöntem Bakımından Sınıflandırma 1.1. Pozitivist Yaklaşım:Araştırmalarda pozitivist yaklaşım, araştırmanın subjektif değerlendirmelerden ve bireysel yorumlardan arındırılarak toplumsal ve beşeri olguların da açıklanabileceği düşüncesine dayanır. Tümevarım niteliğindedir Değişkenler arasındaki nedensellik ilişkilerini açıklar Nicel veriler kullanılır Hipotezlerin sınanması mantığına dayanır

1.2. Yorumlayıcı Yaklaşım (Fenomoloji) Araştırmacıların olguları yaşandığı şekilde açıklamayı benimsemesidir. Sosyal olayların fen bilimlerinde olduğu gibi (pozitivizm) açıklanamayacağı varsayımına dayanır. Sosyal olaylar/olgular yaşandıkları biçimde incelenmeli ve açıklanmalıdır. Yaklaşım, insan davranışlarının değişken olduğu ve bu davranışları yorumlamada tamamen objektif olunamayacağı varsayımına dayanır. Yaklaşımda olgular ve olaylar açıklanırken gerçekleştiği ortam, zaman ve koşullar da dikkate alınır. Bu niteliği ile potivist yaklaşımla kıyaslandığında daha az denekten oluşan bir örnek kütle ile ilgilenilir. Ayrıca elde edilen veriler daha çok nitel tekniklerle analiz edilir.

Pozitivist ve Yorumlayıcı Yaklaşımların Üstün ve Zayıf Yönleri Pozitivizm Üstünlükleri 1) Çok sayıda verinin ekonomik olarak toplanabilmesi 2) Daha net odaklanma 3) Araştırmacının araştırma süresini daha kolay kontrol edebilmesi 4) Kıyaslanabilir veri elde edebilme Zayıflıkları 1) Esnekliğin olmaması; Verilerde değişiklik yapılamaz 2)Sosyal süreçlerin açıklanmasında zayıflık 3) Sosyal olguları açıklamada zayıflık Yorumlayıcı Üstünlükleri 1)Nasıl ve niçin sorularına kolayca yanıt bulunabilir 2)Araştırma sürecindeki değişiklikler araştırmacı tarafından izlenebilir 3)Sosyal süreçlerin anlaşılmasını kolaylaştırır Zayıflıkları 1) Veri toplama zaman alır 2) Veri analizi zordur 3)Belirsizlikler fazladır

2. Kullanılan Araştırma Yöntemine Göre Sınıflandırma 2.1. Deneysel Araştırmalar: Deneysel araştırmalarda araştırmacının en azından bir bağımsız değişkeni kontrol edebilmesi (istediği değeri verebilmesi) mümkündür. Daha çok bağımlı değişken üzerindeki etkilerini belirlemeye çalışır. Kontrol deneysel araştırmalarda önemli bir rol oynar. Deneysel araştırma süreci aşamaları aşağıdadır: Hipotezin oluşturulması Deneklerin seçilmesi Deneklerin farklı deneysel gruplara bölünmesi Değişkenlerdeki değişimin izlenmesi Önemli değişkenlerin ölçülmesi Diğer değişkenlerin kontrol edilmesi Örnek: Otel işletmelerinde fiyat düşürme politikalarının satışlara etkisi ve bir uygulama; Burada bağımsız değişkenler fiyat düşürme politikalarıdır. Bağımlı değişken ise satışlara etkidir. Araştırmada farklı fiyat düşürme politikaları uygulanır ve bu politikaların satışlar üzerindeki etkisi ölçülür.

2.2. Anket Araştırmaları Anket araştırmalarında çok sayıdaki verinin daha kolay ve daha ekonomik olarak elde edilebilmesi mümkündür. Veri elde etmede standartlara uyulması veri analizini kolaylaştırmaktadır. Yöntem, araştırmacının araştırma süreci üzerindeki hakimiyetini arttırır. Anket formunun hazırlanması ve uygulanması zaman alır. Verilerin SPSS’e girilmesi ve analiz edilmesi de zaman alır. Bu nedenle araştırmacının zaman kullanımını iyi planlaması ve son ana sıkıştırmaması gerekir. Anket çalışmalarında veri elde etmek için yazılı soru formlarının yanında gözlem ve mülakat formları da kullanılabilir.

2.3. Örnek Olay (Vaka) Çalışması Örnek olay, birbiriyle ilgili bir ya da birkaç olay/denek üzerinde yapılan ayrıntılı çalışmadır. Derinlemesine yapılan inceleme ile olay, topluluk, grup, birey veya firma hakkında ayrıntılı veri elde edilir. Bu yolla araştırılan olayı/deneği etki eden faktörler ve bu faktörler arasındaki ilişkiler belirlenmeye çalışılır. Bu tür çalışmalarda gözlem, mülakat, anket, doküman ve arşiv verileri kullanılabilir. Araştırmacı yöntemin uygulanmasında önyargılı olabilir. Araştırma bulgularının ve sonuçların genelleştirilmesi hatalara neden olabilir.

3.Kapsadığı Süreye Göre Sınıflandırma Araştırmacı, araştırmasını tasarlarken araştırmak istediği konu hakkındaki verileri ne kadar sürede ve nasıl toplayacağını önceden belirlemelidir. 3.1. Anlık Araştırmalar: Araştırılan bir olgunun belli bir andaki durumunu belirlemeye yöneliktir. 3.2.Süreli Araştırmalar: Araştırılan olguya ilişkin değişim ve gelişmeleri belirlemeye yöneliktir. Özellikle ikincil kaynaklardan elde edilen verilerin analizinde kullanılır.

4. Amaçlarına Göre Sınıflandırma 4.1. Keşfedici Araştırmalar: Yöntemin uygulanmasında araştırma öncesi ayrıntılı kaynak taramasının yapılması ve konunun uzmanlarından bilgi alınması gerekir. Ne? Neden? Niçin? ve Nasıl? Sorularının yanıtı aranır. Otel satışları neden düşüyor? Turizm piyasasındaki yeni eğilimler nelerdir? 4.2. Tanımlayıcı Araştırmalar: Bir olgu, olay, işlev, nesne, grup veya bireyin felsefi çerçevesidir. Araştırılacak bir olgunun, araştırma öncesi tanımlanması oldukça önemlidir. Ancak tanımlar bir amaç değil, araştırmacıyı sonuca götüren araçlardır. 4.3. Sebeb-Sonuç Araştırmaları: Araştırmacının, araştırmasına konu ettiği değişkenler arasında neden-sonuç ilişkisi oluşturduğu çalışmalara açıklayıcı çalışmalar denir.

Bilimsel Araştırmalarda Veriler Değişkenlere ait veri elde etmenin iki yolu vardır. 1. Birincil veriler Olayların doğrudan doğruya gözlenmesine dayanan alan araştırmaları ile elde edilen verilerdir. Üç yolu vardır. 1.1. Anket: Anket formundaki sorulara verilen cevaplardan veri elde etme yöntemidir. 1.2. Gözlem: Bir olay/olgu/birey/grubun durumunun gözlem yolu ile belirlenmesidir. 1.3. Görüşme (Mülakat): Belli bir konuda insanların görüşünün alınması veya bu konuda tartışmalarıdır. İkincil veriler: kütüphane/internet araştırmasına dayalı hazır bilgilerden yararlanma yolu ile elde edilen verilerdir. Bunlar daha önceden başka araştırmacılar tarafından derlenmiş verilerdir.

2. İkincil veriler Kütüphane/internet araştırmasına dayalı hazır bilgilerden yararlanma yolu ile elde edilen verilerdir. Bunlar daha önceden başka araştırmacılar tarafından derlenmiş verilerdir. 2.1. Dökümantasyon Kaynakları a) Yazılı malzemeler: Kitaplar, dergiler, broşürler, kataloglar vs. b) Yazılı olmayan kaynaklar: Televizyon, radyo. 2.2. Çok Yönlü Kaynaklar a) Alan Çalışmaları: Uluslar arası, ulusal veya sektörel raporlar b) Zaman Serisi Çalışmaları: DİE ve Merkez Bankası verileri 2.3. Anket Verileri a) Sayımlar: Sektörel anket verileri, nüfus sayımları b) Anketler: STK, Oda, Sendika, Üniversite ve Basın anketleri

İkincil Verilerin Üstünlükleri ve Zayıflıkları 1. Zaman ve finansal kaynak tasarrufu 2. Çalışmaların sürekliliğini sağlaması 3. Kaynaklar arası kıyaslamaya olanak vermesi Zayıflıkları 1. Araştırmacının ihtiyacını yeterince karşılayamaması 2. Araştırmanın kaynaklar doğrultusunda sınırlı kalması veya yönlendirilme riski 3. Bazı ticari veya gizli kabul edilen verilere ulaşılamaması ya da ulaşmanın pahalı olması

Anket Uygulama Süreci Problemin (sorunun) ifade edilmesi Örnek: Bu anket …. tarafından “otel işletmelerinde müşteri şikayetleri ve bu şikayetlerin giderilmesine yönelik alınan önlemleri” belirlemek amacıyla yapılmaktadır. Deneklerin seçimi Soru formunun hazırlanması Soru formunun geçerliliğinin sorgulanması Anket kapak sayfasının hazırlanması (tercihli) Anketin uygulanması Anket uygulamasının izlenmesi

Anket İçeriğinin Oluşturulması Anket Türleri Geleneksel Anket Türleri a) Cevaplayıcının Yönettiği Anketler: Postayla, faksla, elden bırakıp alma b) Araştırmacının Yönettiği Anketler: Telefonla, görüşme ile doldurulanlar Modern Anket Türleri a) E-posta : anket formunun deneğe gönderilmesi b) internet anketleri: Web veya online anketler Anket İçeriğinin Oluşturulması . Kaynak incelemesi . Hipotez ve soruları belirleme . Soru formunun hazırlanması

Ankette Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar Cevaplayıcının özellikleri Analiz için gerekli denek sayısı Elde edilmesi düşünülen verilere uygun doğru soru biçimi Gerekli soru sayısı Anket Formunun Düzenlenmesi 1. Soru Türleri 1.1. Kategorik sorular: Yaşınız, cinsiyetiniz, eğitiminiz, geliriniz nedir? 1.2. Nicelik Soruları: Kaç yıldır çalışıyorsunuz, kaç kişi çalışıyor? 1.3. Liste soruları: Aşağıdaki yeteneklerden hangilerine sahipsiniz? Hobileriniz nelerdir? Hangi spor türlerini yaparsınız? 1.4. Sıralama soruları: Aşağıdakileri önem derecesine göre sıralayınız. Örnek: Aşağıdaki işletme faaliyetlerinden en fazla hangi alanlarda sorun yaşıyorsunuz? Lütfen önem derecesine göre sıralayınız. ( )Üretim ( )Finansman ( )Yönetim ( )Personel ( )Pazarlama 1.5. Ölçekli sorular: Yaygın olarak 5’li LİKERT ölçeği ( )Tam. katılıyorum ( )Kat. ( )Kararsızım ( )K.mıyorum ( )Hiç K.mıyorum 1.6. Açık uçlu sorular: ………………… konusundaki düşünceniz nedir?

4. Anketin amacı iyi açıklanmalıdır. 2. Sorularda Kelime Seçimi Sorularda kullanılan dil ve seçilen kelimeler cevaplayıcıyı rahatsız etmemelidir. Bu nedenle soru sorarken aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir. Belirsizlik olmamalıdır: Okulu ne zaman terk ettiniz? Hatırlamayı güçleştirmemelidir: Hangi gün işe girdiniz? (Oysa yıl sorulmalı) Genel bilgisi zorlanmamalıdır: Küreselleşme hakkında ne biliyorsunuz? Çift amaçlı soru sorulmamalı: Sizce otelin yemekleri ve odaları kaliteli mi? Yönlendirici soru sorulmamalıdır: Yemeklerden memnunsunuz değil mi? Muhasebeciler kayıtlarda sahtekarlık yapıyor. Değil mi? Varsayımsal soru sorulmamalıdır: Sizce bu ülkenin hali ne olur? Rahatsız edici, hassas ve farklılıkları kışkırtan konulardan kaçınılmalıdır: Bayanlar için yaş; erkekler için geliri; inancı, etnik kökeni, oy verdiği parti, mezhebi vs. 3. Anketin Yapısı Ve Görünüşü: Sorular okunabilir olmalı, tasarım iyi yapılmalıdır 4. Anketin amacı iyi açıklanmalıdır. 5. Pilot uygulama yapılmalıdır. Bu yolla anketin uygulanmasındaki olası sorunlar önceden belirlenebilmektedir. Eleştiriler alınır, anket yeniden düzenlenir.

Mülakat Biçimsel mülakat: Resmi ve formalitelere uygun mülakattır. Yarı Biçimsel Mülakat: Firma, örgüt ve yarı resmi kuruluşlara yönelik Biçimsel olmayan mülakat: Halka ve eğitim düzeyi düşük kesimlere yönelik mülakattır. Gözlem 1. Katılımsız Gözlem: a) Doğal gözlem: Araştırmacı olaylara hiç müdahale etmez. b) Simülasyon (yapay canlandırma) gözlemi: Laboratuar ya da bilgisayar ortamında yapılan gözlemdir 2. Katılımlı Gözlem: Araştırmacı da olayların içinde ve bir parçasıdır.

ÖLÇME KAVRAMI VE KAPSAMI Ölçme, belirli kurallara göre önceden tespit edilen kişi/olgu/nesne özelliklerine sayı ve semboller atamaktır. Ölçekler ise deneklerin belli kurallara göre sınıflandırıldıkları araç ve mekanizmalardır. Ölçme Türleri 1. Nominal Ölçme: Sayılar ve nesneler arasında sadece bir ilişkinin öngörüldüğü, nesnelerin gruplandırıldığı bir ölçme türüdür. Yöntemde sayılar ve harfler bir sembolden öteye geçmemektedir. Bu seviyedeki ölçümlerde sadece frekans dağılımı yapmak mümkün değildir. Örnek: cinsiyet, eğitim düzeyi, doğum yeri, öğrencinin bölümü veya sınıfı gibi

2. Sıralı (Ordinal) Ölçüm: Bu düzeydeki bir ölçüme bakarak, bir nesnenin/olgunun hangi özelliğe sahip olduğunu belirleyebilmek mümkündür. Sıralı ölçümlerde nesnelerin konuları bellidir, ancak nesneler arasındaki farkların mutlak boyutlarını belirleyebilmek mümkün değildir. Örnek: Üç öğrencinin veya işletmenin 1,2,3, … diye sıralanması. Bu sıralama öğrenciler veya işletmeler arasındaki farklar konusunda hiçbir bilgi vermez. 3. Aralı (Interval) Ölçüm: Sayısal olarak eşit aralıkların eşit mesafeyi temsil ettiği bir ölçek olup, nesnelerin sıralanmasında kullanılmaktadır. Bu ölçüm seviyesinde 1 ile 2 arasındaki mesafe ile 6 ve 7 arasındaki mesafenin birbirini eşit olduğu varsayılmaktadır. Sıralı ölçümün bütün özelliklerini taşımaktadır. Aralık ölçeğindeki 0 noktasının yeri sabit değildir. Başlangıç noktası görecelidir. Bu nedenle iki değerin oranını almak anlamlı olmayacaktır. Bütün istatistiksel testler bu seviye ölçüme uygulanabilmektedir. Örnek: Bu ölçümde sınavda 100 alan öğrenci 0 alandan başarılıdır denemez.

4. Oranlı (Rasyo) Ölçüm: Diğer üç ölçeğin tüm özelliklerine sahip olup, ayrıca 0 noktasına da sahiptir. En üst ölçüm düzeyidir. Her türlü istatistiksel ve matematiksel işlemlere olanak verir. Cevaplayıcı 0’dan başlayarak herhangi bir sayıya kadar cevap verebilir. Örnek: Otelinizin yıllar itibariyle doluluk oranları nedir? Yıllık satışlarınız ne kadardır? Kaç personel çalışmaktadır Maliyetlerinizin % dağılımı nedir?

Cinsiyet, meslek, saç rengi vs. Mod Ölçüm Türü (Düzeyi) Kıyaslama Temeli Tipik Örnekler Ortalama Değer Nominal Kimlik Cinsiyet, meslek, saç rengi vs. Mod Ordinal (Sıralı) Sıralama Bölüm, sınıf, marka, ürün tercihi vs. Medyan Interval (Aralı) Aralıklar Başarı puanı, Markaya karşı tutum, Sıcaklık aralığı Aritmetik Ortalama Rasyo (Oran) Mutlak büyüklük Ciro (Satışlar), Müşteri sayısı, Öğrenci sayısı, Ağırlık Hertürlü İstatistiksel İşlemler

1. Sürekli Ölçekler Ölçek Türleri 2. Tekli Ölçekler 2.a)Kategorik ölçekler 2.b)Grafiksel Ölçekler 2.c)Sıralama ölçekleri 2.d)İkili-Kıyaslamalı ölçekler 2.e)Sabit-toplam ölçekler 3. Çoklu Ölçekler 3.a)Likert ölçeği 3.b)Semantik farklar ölçeği

1. Sürekli Ölçekler: Bu ölçekte cevaplayıcının iki uç arasında uzanmakta olan bir çizgi üzerindeki uygun bir yere işaret koyması beklenmektedir. Değerlendirme aşamasında ise araştırmacı cevap çizgisini belirli sayıda aralığa böler ve daha sonra deneğin cevabını rakamsal olarak belirtir. Bu ölçeklerin oluşturulması kolay olmakla beraber, aralıkların belirlenmesi hem zor hem de güvenilir değildir. Günümüzde fazla kullanılan bir ölçek türü değildir (1950’li yılların). Örnek: Diğer otellerle kıyasladığınızda otelimizi nasıl buluyorsunuz? En İyisi …………………………………………………………..En Kötüsü

2. Tekli Ölçekler: Tek sorudan ve nesneden oluşan ölçek türüdür. 2.a. Kategorik Ölçekler: Bu ölçeklerde cevap seçenekleri kategorik olarak verilmektedir. Bu kategoriler arasında çakışma olmamalıdır. Kategori sayısında sınırlama olmamakla beraber, yaygın olarak kullanılan kategoriler 2,3,5,7 ve 9’dur. Bazı durumlarda her kategorinin temsil ettiği anlam açıkça yazılırken, bazı durumlarda sadece uç kategorilerin yazılması yeterli görülebilmektedir. Örnek: ( ) Çok iyi ( ) Vasat ( )Çok kötü Çok memnunum 1…2….3….4…..5 Hiç memnun değilim

2.b. Grafiksel (Şekilsel) Ölçekler: Bu ölçeklerde cevaplar kelimeler ve harfler ile değil şekillerle verilmektedir. Özellikle okuma yazma bilmeyen insanlara ve küçük çocuklar üzerinde yapılacak olan anketlerde oldukça yaygın olarak kullanılır. Örnek: Otelimizin hizmetlerinden ne derece memnunsunuz? 2.c. Sıralama Ölçekleri: Bu ölçeklerde, deneklere inceleme konusuyla ilgili bir özellik listesi verilir ve bu listedeki özelliklerin tercih veya önem sırasına veya başka bir ölçüte göre sıralanması istenir. Örnek: Tatil yöresi seçiminizi etkileyen aşağıdaki faktörleri önem sırasına göre sıralayınız? ( ) Ucuz olması ( ) Kolay ulaşılabilirlik ( )Tesislerin yeterli olması ( )Eğlence olanaklarının çok olması ( )Tarihi ve kültürel zenginlik

2.d. İkili-Kıyaslamalı Ölçekler: Bu ölçeklerde deneklerden ikili seçenekler arasında seçim yapmaları istenir. Örnek: Otelimizi tercih ederken aşağıdakilerden hangilerini dikkate aldınız? ( ) Kalite-Fiyat ( ) Tesis olanakları-Fiyat ( ) Yöre-Ulaşım olanakları 2.e. Sabit-Toplam Ölçekler: Bu ölçeklerde, deneklere 100 üzerinden önemine ve hoşlanma derecelerine göre puan vermeleri istenmektedir. Örnek: Tatil harcamanızın % dağılımını belirtiniz? Ulaştırma % …… Konaklama % …… Yeme-içme % …… Eğlence % …….. Diğer % ……

3. Çoklu Ölçekler Birden çok maddeden oluşan ve maddelerin aynı ölçeğe göre değerlendirildiği ölçeklere denir. Daha çok tek boyutlu olarak ölçülmesi mümkün olmayan, çok boyutlu kavramların ölçülmesinde kullanılmaktadır. Bunlar arasında LİKERT ölçeği en sık kullanılan ölçek türüdür. 3.a. Likert Ölçeği: Bu ölçekte deneğe çeşitli ifadeler ve yargılar sunulur. Deneklerden bu ifade veya yargılara katılıp katılmadıkları sorulur. Yaygın olarak kategori sayısı 5 olan 5’li Likert Ölçeği kullanılmakla beraber 7’li, 9’lu ve 11’li Likert ölçeği de kullanılabilir. Daha çok bireylerin belli bir konudaki düşünce, algılama, tutum ve eğilimlerini ölçmek amacıyla kullanılır. Örnek: Oteldeki oda hizmetleri yeterlidir ( )Hiç k.yorum ( )Katılmıyorum ( )Kararsızım ( )Kısmen k.yorum ( )Tamamen katılıyorum Ölçekte en olumlu ifadeye 5, en olumsuza 1 değeri verilir. Bu durumda değer verme 1 2 3 4 5 olarak yapılır. Ya da tersi.

3.b. Semantik Farklılıklar Ölçeği: Özellikle ürün, marka ve firma imajı çalışmalarında yaygın olarak kullanılan bu ölçekte, denekler için ürün veya markanın çeşitli özelliklerine ilişkin nitelendirmeler zıt kutuplara gelecek şekilde yedi noktalı bir doğru üzerinde yerleştirilmiştir. Deneklerden her bir özelliğe ilişkin doğru üzerinde kendi değerlendirmelerine uygun bir yere işaret koymaları istenmektedir. Örnek: Sizce otelimiz Ucuz I….I….I….I….I….I….I….I Pahalı

Verilerin İnandırıcılığı Verilerin inandırıcılığı geçerlilik ve güvenilirlik testleri ile ölçülür. Geçerlilik Testi: Bir test veya ölçeğin ölçülmek istenen veriyi/olguyu ölçme derecesidir. Güvenilirlik Testi: Bir test veya ölçeğin ölçülmek istenen veriyi tutarlı ve istikrarlı bir şekilde ölçme derecesidir. Ölçeklerle İlgili Önemli Noktalar Kategori sayısı Ölçeklerde denge (olumlu veya olumsuz) Tek veya çift sayıda kategori Zorlanmış veya zorlanmamış ölçek Kategorilerin yapısı ve yazılı gösterimi Ölçeğin fiziksel formu önem taşımaktadır.

Örnekleme İlişkin Temel Kavramlar Evren: Araştırmacının çalışma alanını oluşturan, örneğini seçtiği ve edindiği sonuçları genelleştirdiği gruptur. Belli sınırlamalar getirilerek her türlü grubu evrene dönüştürmek mümkündür. Örnek: Türkiye’deki oteller evren olarak tanımlandığında bu otellerde çalışan (servis, mutfak, önbüro, kat, güvenlik, teknik servis) veya konaklayan herkes bu evren içinde yer alır. Bir sınırlama getirilerek yeni bir evren de oluşturulabilir. Örnek: Türkiye’deki Tüm oteller İdeal Evren: Grubun tümü Gerçekçi Evren: Sınırlandırılmış (Balıkesir’deki oteller) Örnekleme: Bir çalışma için seçildikleri büyük grubu (evreni) temsil edebilecek şekilde, grup içinde belli sayıdaki elemandan (denekten) oluşan, alt bir denek grubu oluşturulmasıdır.

Örneklem Dizaynı Süreci Örneklem Dizaynında Cevaplanması Gereken Sorular Örnek alınması gerekli mi? Eğer örnek alınması gerekli ise, hangi süreç izlenmelidir? Ne tür örnek alınmalıdır? Örneklem boyutu ne olmalıdır? Anketin uygulanmasında karşılaşılabilecek sorunların önlenebilmesi için ne tür önlemler alınabilir? Örneklem Dizaynı Süreci Araştırma evrenini tanımlamak Örnekleme çerçevesini belirlemek; otellerin tüm çalışanları Örnek büyüklüğünü belirlemek, en az 30. En uygun örnekleme tekniğini kullanarak gerekli örnek sayısını seçmek Örnekleme yöntemleri: (1)olasılığa dayalı ve (2)olasılığa dayalı olmayan olmak üzere ikiye ayrılır.

1.Olasılığa Dayalı Örnekleme Yöntemleri 1.1. Basit Tesadüfi Örnekleme: Evreni oluşturan her deneğin eşit seçilme şansına sahip olmasıdır. 1.2. Tabakalı (Zümrelere Göre) Örnekleme: Belli bir değişken dikkate alınarak, bu değişkene ilişkin evrende var olan özelliklerin, örnekte de aynı oranda temsil edilmesidir. Örnek; Okuldaki turizm öğrencisinin toplama oranı %5 ise, ankette de %5 olması gerekir. 1.3. Kümelere Göre Örnekleme: Denekler yerine grupların rastlantısal olarak seçildikleri örnekleme türüdür. Deneklerin grubun bir üyesi olabilmesi için ortak özelliklere sahip olmaları gerekir. Sözgelimi coğrafi bölgele-şehirler,bir üniversitedeki okullar veya bir okuldaki bölümler, bir yöredeki halk-işletmeler vs. Zaman ve para tasarrufu sağlaması açısından bu tür bölümleme oldukça kullanışlıdır. 1.4. Sistematik Örnekleme: Denekleri her birinin katlarına rastlantısal olarak karşı gelen örnekleme türüdür. Örnek: Turizm bölümü öğrenci sayısı 200 olsun. Örneklem kütlede 50 olsun. 200/50=4. Katsayı=4. Bu durumda 4 ve katlarına tesadüf eden her öğrenci örnekleme dahil edilir.

2.Olasılığa Dayalı Olmayan (Önyargılı)Örnekleme 2.1.Kolayda Örnekleme: Ankete cevap veren herkesin örneğe dahil edilmesidir. En kolay bulunan denek en ideal denektir önyargısı ile hareket edilir. Örnek kütlenin evreni temsil etme gücünün zayıf olma olasılığı vardır. 2.2. Kasti Örnekleme: Örneği oluşturan denekler araştırmacının araştırma problemlerine cevap bulacağına inandığı kişilerden oluşur. Diğer bir deyişle, deneklerin belirlenmesindeki ölçüt araştırmacının yargılarıdır. TV kanallarının yaptığı izlenme oranları anketleri gibi. 2.3. Kota Örnekleme: Tabakalı örneklem yönteminin rastlantısal olmayan biçimidir. Genellikle mülakatlar için kullanılır. 2.4. Kartopu Örnekleme: Evrenin sınırının ve evrene üye olanların kesin olarak belirlenemediği durumlarda kullanılır. Örnek: Uyuşturucu kullanımına ilişkin yapılacak bir araştırmada bir kişiden alınan bilgiler doğrultusunda diğer kişilere ulaşılarak örneklem grubunun oluşturulması ve büyütülmesi esasına dayanır.

İstatistiksel Düzenlemeler Ölçme Hataları Ölçme, önceden belirlenmiş olan kurallara göre nesnelere/olgulara/deneklere sayılar atfetme olarak tanımlanabilir. X (Ölçülen Değer)= G (Gerçek Değer) + E (Hatalar) Ölçme hataları sistematik hatalar ve rastlantısal (random) hatalar olmak üzere ikiye ayrılır. İstatistiksel Düzenlemeler Değişkenlere ağırlık atama Değişkenlerin yeniden tanımlanması Veri dönüştürme (transferi)

Veri Hazırlama Süreci Alan araştırmalarında (çalışmalarında) toplanan ham verilerin analize hazır hale getirilmesi amacıyla yapılan işlemler dizisine veri hazırlama süreci adı verilir. Bu süreç: Anketlerin kontrol edilmesi Düzenleme Kodlama Verilerin SPSS’e aktarılması Veri temizleme İstatistiksel düzenlemeler Uygun analiz stratejisinin seçimi süreçlerinden oluşmaktadır. Veri analiz teknikleri de: (1)Değişken sayısına göre, (2)Veri özelliklerine göre, ve (3)Amaçlara göre sınıflandırılmaktadır.

KAYNAKÇA   ATAÖV, Türkkaya. (1989). Bilimsel Araştırma El Kitabı, 2.b., Ankara: Savaş Yayınları. GÖKÇE, Birsen. (1992). Toplumsal Bilimlerde Araştırma, 2.b., Ankara: Savaş Yayınları. KAPTAN, Saim. (1977). Bilimsel Araştırma Teknikleri, 2.b., Ankara: Tekışık Matbaası ve Rehber Yayınevi. KAPTAN, Saim. (1993). Bilimsel Araştırma ve İstatistik Teknikleri, Ankara: Rehber Yayınevi. KARASAR, Niyazi. (1976). Araştırmalarda Rapor Hazırlama Yöntemi: Kavramlar, İlkeler ve Teknikler, Ankara: Pars Matbaacılık. BAILEY, Jr. Edward P., POWEL, Philip A. Ve SHUTTLEWORTH, Jack M. (1994). Bilimsel Makaleleri Hazırlama ve Yazma Tekniği, Çev. EDİS, Kaan ve di., İstanbul: Birsen Yayınevi. SEYİDOĞLU, Halil. (1993). Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, 5.b., İstanbul: Güzem Yayınları.