BUILDING HEALTHY MINDS Stanley I. GREENSPAN Hazırlayan: Dr. A. Cahid ÖRENGÜL

Fikirler Arasında Köprü Kurma Bu Evre Nelerden Bahsediyor: Çocuk 30-48. aylar arasında bir fikri diğerine anlamlı ve mantıklı bir şekilde bağlayabilmeye başlar. Bu süreçte geçmiş, şimdi ve gelecek giderek önem kazanmaya başlar. Yakın ve uzak kavramları da git gide artan öneme sahip olmaya başlar. Bu dönemde çocuk olayları birçok noktadan aynı zamanda anlamaya başlar. Bu dönemde ebeveynler çocukla onun ilgisini çeken her konu hakkında konuşmalı ve anlamlı tartışmalar oluşturabilmesine yardım etmelidir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Gerçeklik Sınaması(reality testing) Duygusal Düşünme(emotional thinking) Soyutlamayı Kavrama(gasping abstractions) Çocuk duygusal düşünmeye alıştıkça, özel bir soyut sözcüğü tarifleyen, tanımlayan birçok yaşantı ve duygu arasındaki bağlantıyı da kavramaya başlayacaktır. Yaşarken birçok durumla birlikte kullanılan duygu ifadelerini bir süre sonra kolaylıkla anlamaya başlar. Kendini Yansıtma(self-reflection)

Fikirler Arasında Köprü Kurma Üçlü İlişkiler: Dürtüleri kontrol edebilme, gerçek olan ve olmayanı ayırt edebilme, soyut duyguları anlayabilme ve kendini yansıtmayı becerebilme gibi yeni düşünce yetilerinin eklenmesiyle bir süre sonra çocuk birden fazla kişiyle oluşturduğu ilişkileri birbirine bağlamaya başlar. Üçlü ilişki kurmaya başladığında çocuk anne babasını karşı karşıya getirerek istediği herhangi bir şeyden daha çok elde etmeye çalışabilir. Bu dönemde çocuk, anne ya da babadan birine daha çok yakınlaşabilir. Diğer tarafın bu durumda gücenmemesi, çocuğun onu reddetmesine rağmen her zaman ilişkiye hazır olduğunu göstermesi önemlidir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Duygusal ve Soyut Düşünme Nasıl Tanımlanır: Fikirleri Birbirine Bağlayabilme(connecting ideas) Kim, Ne zaman, Nerede ve Nasıl: Okul öncesi çocuğu bir düşünür olmaya, bu yolda mantıklı köprüler kurmaya hazırlamanın en doğru yolu ona sorular sormaktır. Çocuk gerçek nesne ve yerlere hitap eden “ne” ve “nerede” sorularına “neden”den önce cevap verecektir. Bunlardan sonraysa “nasıl” sorusuna cevap verebilir. En son olarak zaman kavramını kavramaya başlayınca “ne zaman” sorusuna yanıt verebilecektir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Kim, Ne zaman, Nerede ve Nasıl(devam): “Neden” sorusu, çocuklar için, istekleri, arzuları ya da duygularına hitap ettiğinde yanıtlanması en zor olandır. Çocuk “ne” li sorulara cevap veremiyorsa seçenekler sunulmalı, yine yanıt veremiyorsa biri saçma olan iki seçenek sunulmalıdır. Cevap verdikten sonra onu “neden” kullanarak tekrar ifade etmek gereklidir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma “Ve”ler, “eğer”ler ya da “ama” ve “çünkü”lerin mantığını kutlamak Duyguları tarif etme Agresyon Ne Zaman Sağlıklı Bir Bulgudur: Çocuğun gerek oyunlarında, gerekse konuşmalarında sergileyeceği agresyon, gelişimsel ilerlemenin bir göstergesidir. 4 yaşındaki çocukta agresif temalar çocuğun zihnini meşgul edebilir. Ebeveynler, çocuğun agresyonunu oyunlarda ifade etmesine engel olmamalıdır. Israr ederlerse çocuk agresyonunu geçici olarak bastırabilir. Sonuçta ya sıkıntılı ya da edilgen bir çocuk olur ya da agresif duygular çok daha şiddetli bir şekilde sergilenebilir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Agresyon Ne Zaman Sağlıklı Bir Bulgudur(devam): Kendini, onu rüyalarda rahatsız eden yaratıklardan daha büyük, kuvvetli ve hızlı hayal ettiği sürece kendi hayatı konusunda güvencede hisseder. Korkulu rüyalar uykusunu bölebilir ya da gündüz vakti korkularından bahsedebilir. Bunlar “tehlike”nin farkındalığını gösterir. Yani incinebilirlik duygularını gerçek ve hayali tehditlere bağlayabilir. Bu durumda kötü duygu ve düşüncelerin ona zarar vermeyeceğini garantilemesi için, ebeveyn sevecen ve empatik bir etkileşim sergileyebilir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Gerçek ve Hayali Arkadaşların Ortaya Çıkışının Önemi: Üç dört yaş civarında çocuklar oyunlarında birbirlerine eşlik etmeye başlar. Üçlü düşüncenin gelişmesiyle birlikte bazı çocuklar küçük gruplarla oyuna kolay girebilirken bazısının desteklenmesi gerekebilir. Üç dört yaş civarında bazı çocuklar kendine hayal arkadaş oluşturabilir. Sanki yanında varmış gibi konuşabilir ve oynayabilir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Gerçek ve Hayali Arkadaşların Ortaya Çıkışının Önemi(devam): Neyin hayal neyin gerçek olduğu konusunda karar verebildikten sonra, bazen böyle bir fantezi dünyaya sığınmak onun için rahatlatıcı olabilir. Bu durumda ebeveyn de eğlence olsun diye oyuna katılabilir. Ancak hayali daha derinlere girmişse, çocuğa ebeveyn, kardeş ya da arkadaşlarıyla yeterli derecede oynama imkanı verilip verilmediği sorulmalıdır. Genelde çocuk okula başladığında bu fantezi arkadaş kaybolur.

Fikirler Arasında Köprü Kurma 36-48. Aylarda Var Olan Yetenekler: Motor: -36. Ay: Merdivenleri ayak değiştirerek çıkar. Büyük bir topu yakalar. İleri sıçrar, zıplar, daireyi kopyalar, kağıt keser, düğmeleri ilikler. -48. Ay: Sekebilir ve zıplar, üç tekerlekli bisiklete biner. Topu yakalar ve sektirir. Çizgi ya da daire gibi şekilleri kopyalamak için kurşun kalemlerini eliyle tutar. Eliyle istediğini işaretler, tespih dizer. Duyusal: -36 ve 48. aylar: Çeşitli dokunmalardan hoşlanır(kucaklanma, itişip kakışma, farklı giysiler giyme, diş ya da saç fırçalama), yüksek tondaki sesler, parlak ışıklar ve uzayda hareket onu rahatsız etmez.

Fikirler Arasında Köprü Kurma 36-48. Aylarda Var Olan Yetenekler(devam): Dil: -36. ay: Fikirler arasında tüm cümleler halinde köprüler kurar. “Fakat ve “çünkü”yü kullanır. Kim, ne, nerede sorularını yanıtlar. Aksiyon ve fiilleri tanır. Çoğul kullanır. İki cümleyi art arda söyleyebilir. -48. ay: “Niye”yi içeren karmaşık cümleleri anlar. Öznel duygu, arzu ya da niyetleri içeren fikirleri ifade edebilir. 5-10 kelimelik cümleleri, 4-7 rastgele seçilmiş rakamları yineleyebilir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma 36-48. Aylarda Var Olan Yetenekler(devam): Bilişsel: -36. ay: Sanal oyun yapılanmıştır ve bir mantığı vardır(sanal fikirler birbiriyle birleşmiştir). Uzaysal dizaynlar karmaşık ve birbiriyle ilintilidir. Gelişmekte olan nicelik kavramına paralel büyük ve küçüğü ayırt eder. Soyut gruplamaya başladığından nesneleri fonksiyonları dolayısıyla tanımlayabilir. -48. ay: Nicelik belirten kavramları yanıtlayabilir. Şekil ve sözel kavramlardaki benzerlik ve aykırılıkları ayırt edebilir. Yakın geçmişteki yaşantıları anımsayabilir ve yineleyebilir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Soyut ve Duygusal Düşüncenin Kaçınılmaz Önemi: Kendini Yansıtma(self-reflection) Kendini yansıtma bir aksiyonu haklı çıkarmak için bir fikri kullanmak yerine duygunun nedeni ya da ona bir alternatif çözüm arayışıyla başlar. Moral Bilinçlilik(moral consciousness): Fikirler üzerinde düşünebilme ve bunun sonuçlarının nereye varabileceğini bilmesiyle, çocuk gerçek bir moral bilinçlilik geliştirmeye başlar. Başlangıçta çocuğun doğru ya da yanlış hissi oldukça somuttur. Özel davranışların özgü sonuçları vardır. Daha sonra bir davranıştan sonra diğerlerinin ne hissedeceğini düşünme sırası gelir. Ancak anlasa bile empatisi yoktur. Zamanla yaptığı şeyin sonuçlarını daha az kişisel noktadan yorumlayacak ve karşıdakine ne olacağını da düşünecektir. Dört buçuk yaşından başlayarak yaptıklarının sonuçlarını derecelendirebilir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Moral Bilinçlilik(devam): Çocuğun nedensellik hakkındaki incelmiş duyguları, onu, başkalarına kibarca davranmasına ve karşılığında da nazik tepkiler almak istemesine yönlendirir. Zamanla başkasına iyi davranış sergileme, kendi kendini ödüllendiren bir kişilik yapısı oluşturur. Başlangıçta çocuk iyi şeyler yaparak iyi sonuçlar almasının güvencesini ister. Daha sonra giriştiği davranışlarının sonuçlarını zihninde karşılaştırır ve davranışa girişmeden önce düşünür. Böylece ebeveyninin tepkisi önceden imgeleşmiş olur. Bunlar kendiliğinden gelen duygular ve imajlar şeklindedir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Moral Bilinçlilik(devam): Bunlar başlangıçta ebeveynin yüzleri ya da sesleri olarak gelir, ancak zamanla çocuğun kendi sesini duyma yaşantısına döner. Bu, erişkinlerin bazen bir arkadaş için iyi bir şey yaptıklarında hissettikleri manevi hazza benzer. Bu içsel duygu, imaj ya da ses iki öğeyi içerir. İdealler, değer yargıları için olumlu bir şekilde hareket etmeye yönlendiren öğe ve kişiyi suçlu kötü hissettiren, sürekli kritik eden bir öğe. Bu içsel hisler sayesinde dürtülerini kontrol etme yetisini de kazanır.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Üçlü Düşünme Üçlü düşünme çocuğun kendi iç sınırlarını oluşturmasına yardım eder.(başka birisine yapacağı davranışla ilgili üçüncü kişinin ne diyeceği) Görüş Açısını ve Duygudurumunu Koruyabilme Özgüvenin(self-esteem) Gelişimi: Özgüven hissi iki kaynaktan beslenmektedir. -Ebeveyn, bakıcı, öğretmenlerinin çocuk her iyi şey yaptığında gösterdiği sevgi ve takdir hissini içten gelen imajlar şeklinde görmesi ya da işitmesi. Bu imajlar kendisinin iyi ve değerli biri olduğu hissini sürekli olarak özgüven duygusunun gelişiminin hizmetine sunar. -Ebeveyn, bakıcı ve öğretmenleri tarafından sağlanan empatik sıcaklık ve takdir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Bir Diyaloga Katılabilme Yetisi: Çocuğunuza Duygusal ve Soyut Düşünme Konularında Nasıl Yardım Edersiniz: Fantezi ve Gerçek Arasında Gidip Gelme Duygular Şiddetini Artırdığında: Arabayla yarış oynarken arabaları etrafa fırlatan çocuk. İki Ses Sanal Oyunlarda Karmaşa Karakterler Her İki Yanı Araştırmak Cesaret Verici Tartışma

Fikirler Arasında Köprü Kurma Duygular, Fikirleri Sınıflandırma ve Soyut Düşünce Hem Ormanı Hem de Ağaçları Görme Yetileri Tanıma, Zayıflıklar Üzerinde Çalışma Etkin Övme Sınır Koyma ve Düşünme Ebeveyn sanal oyunda agresif duyguları ifadeye olanak tanımakla, çocuğuna gerekli sınır koyma hakkını da kuvvetlendirir. Oyun zamanı disiplinin yerine geçmez, ona bir yardımcıdır. Sanal oyun kuralları çocuğun yanındakini incitememesi ve etrafını kırıp dökememesidir. Oyun esnasında çocuk kontrolünü kaybedip dağılmış bir şekilde davranmaya başlarsa, erişkin araya girer ve rahatlatıcı sınırlar koyar. Her şeye rağmen çocuk devam ederse onunla göz göze gelip o şekilde davranmasına izin verilmeyeceği söylenmelidir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Sınır Koyma ve Düşünme(devam): Bu davranış çocuğa öfkesini kontrol edebileceği konusunda güvence verir. Öfke, üstesinden gelinemeyecek ve onu oyundan dışarı atacak kadar kuvvetli olamaz. Bunlara rağmen çocuk dağınık, kontrolsüz davranışını sürdürüyorsa, oyundaki ton yavaşlatılmalı ve daha sakin bir oyun oynanmalıdır. Devam ediyorsa daha kesin, emredici, kontrol edici bir ses tonu kullanılmalı. Bazen fiziksel olarak da araya girmek gerekebilir. Çocuk sakinleşip de yine eski güvenceli ve yapılanmış konumuna geri dönünce, hem girişken(assertive) hem de sevecen yönünü ifade için daha kabul edilebilir kanallar bulacaktır. Çocuğunuz Olgunlaştıkça Duygusal Düşünmeyi Cesaretlendirme

Fikirler Arasında Köprü Kurma Çıtayı Yükseltme Diyalogları Daha Uzatabilme: Çocukla yapılan gerçek bazlı konuşmalar, onun anlamlı konuşmalar oluşturmasına temel oluşturur. Ancak çocuğun düşüncelerinin dizilenmesine yardım eden en önemli şey her seferinde en azından 15-20 dakika sürebilecek uzun konuşmalardır. Sihirli Anlar: Ebeveynler her gün en azından 25-35 dakikalık bir vakit ayırıp çocuklarıyla konuşmalıdır. Dışarıdan gözle görünmese de en içtenlikle konuşulabilecek zamanlar, sıradan, çocuğu otobüs durağına götürürken ya da birlikte başka bir şey yaparken olabilir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Çocuğun düşünme yetisini genişletme Tartışma ve ödün Verme Sosyal ve Duygusal Güçlükleri Görselleştirme: Çocuğun yaşadığı sosyal güçlüklere karşı onu hayal edip ona karşı çözümler bulması sağlanabilir. Görselleştirme ve Akademik Yetiler: Görselleştirme matematiksel ve sözel kavramları kavrayabilmesine yardımcı olabilir. Gündelik hayat içinde matematik problemler bulunup çocuğa hesaplattırılabilir. Kitap okurken arada durup sonrası hayal ettirilebilir. Ya da daha önceki sahne resmettirilebilir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Beynin ve Zihnin Farklı Kısımlarını Beraberce Çalıştırabilme 30 Aydan Büyük Çocuğun Düşünmesine Yardım Ederken Yapılması Gereken ve Gerekmeyen Şeyler: Geniş çapta sanal dramalar yaratırken ortamları çocuğunuzla birlikte hazırlayın. Oyuna esas olan konular birbiriyle bağlantılı ve mümkün olduğu kadar mantıklı olmalıdır.(çay partileri, okul sahneleri vs.) Yiyeceklerden giysilere ve oyuncakları paylaşmaya dek her şey hakkında keyifli tartışmalar yapın. Çocuğa basitçe ne yapması gerektiği söylenmemelidir. Oluşacak sahnelerin ve olayların olumlu ve olumsuz taraflarını önceden belirtilmeli ve çocuğa yeterli söz hakkı tanınmalıdır. Genel kural; çocuğun yanıtları ebeveyni sık sık hayrete düşürmüyorsa ya da ebeveynin zihninde bir tane doğru yanıt varsa bir şeyler yanlış planlanmıştır.

Fikirler Arasında Köprü Kurma 30 Aydan Büyük Çocuğun Düşünmesine Yardım Ederken Yapılması Gereken ve Gerekmeyen Şeyler(devam): Ayrıntılı tartışmalara önem verilmelidir. Çocuk bir şey istediğinde, basitçe evet ya da hayır denmemeli “ne/ne zaman/nasıl…?” soruları sorulmalıdır. Bu yolla çocuğun fikrini söyleme ve isteklerini göstermesine yardım edilebilir. Bu da soyut düşünme için bir temeldir. Faaliyetler akran, kardeş ve küçük oyun gruplarına taşınmalıdır. Çocuklar bu sayede birbirleriyle tartışır ve eğlenceli resimler çizerler. Çocuğun problemi onun yerine çözülmemeli, onun kendi problemini kendisinin çözmesine müsaade edilmelidir. Ebeveynin rolü onun düşünmesine yardımcı olmak ve ihtiyacı olduğunda onu cesaretlendirmektir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma 30 Aydan Büyük Çocuğun Düşünmesine Yardım Ederken Yapılması Gereken ve Gerekmeyen Şeyler(devam): Çocuğun yaşadığı andaki kuvvetli hislerini içeren, miktar, zaman ve mekan kavramlarını kapsayan deneyimler oluşturulmalıdır. Çocuk geniş bir yelpazede faaliyetle karşılaştırılmalı ve çocuğun doğal yetileri ve ilgileri desteklenmelidir. Tüm bu deneyimler onun soyut düşünme yetisini kuvvetlendirecektir. Birlikte okuma, hikaye anlatma, yapboz oynama ve benzeri geleneksel aktiviteler yapılmalıdır. Bunlar karşılıklı alışveriş ve tartışmanın göstergesidir. Öfkeden yakınlık hislerine kadar hayatın tüm duygularını anlatacak sözcükleri kullanmasına yardım edilmelidir. Duygular birlikte oynanan oyunlarda ve gerçek temelli konuşmalarda tartışılmalıdır.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Bütünleşmiş Bir Kendi Hissi Oluşturma: Güçlüklerin Üstesinden Gelebilme: Gizli Bir Kutsama: Çocukların çoğu önemsizden dikkate alınması gerekene kadar değişen çeşitli duyarlılık ve işlemleme(processing) sorunlarını normal gelişimi bir parçası olarak sergilerler. Çocuğun gelişimsel merdivende nerede bulunduğu konusuna net bir şekilde bakılabildiğinde ve çocukla duygusal etkileşimlere girilebildiği sürece ona yeni gelişim olanakları sağlanmış olur. Bazen çocuklar iki adım ileri attığında bir adım geriye düşebilir. Çok mantıklı konuşan, fikirler arasında bağlantılar kurabilen ve yaratıcı olan bir çocuk günün ilerleyen bir saatinde düşüncesi yapılanmasını kaybetmiş, göz kontağı kurmayan, masanın altına saklanan, öfke nöbetleri sergileyen bir hale gelebilir.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Güçlüklerin Üstesinden Gelebilme: Gizli Bir Kutsama(devam): Çocuk bu şekilde regrese hareket etmeye başlamışsa ilk yapılması gereken onu sakinleştirmeye çalışmak olmalıdır. O anda çocuğun hangi gelişim basamağında olduğunu saptamak çok yararlıdır. Öncelikle çocuğun bulunduğu aşamada dengesi sağlanmalıdır. Sakinleştirme, çocuğun yeniden yapılanmasını ve gelişimsel merdivende bir adım yukarı atmasını sağladığı gibi, ona, o dönemlerdeki temel duyguları ve vücut duyularını yeniden yaşatır.

Fikirler Arasında Köprü Kurma Oyunlar: Yöneticilik Oyunu “Neden yapayım(why should I)?” Oyunu

Teşekkürler…