TÜRKİYE ELEKTRİK PİYASASI Erhan YILMAZ

Kısaltmalar ETKB: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Yİ: Yap-İşlet EPDK: Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu İHD: İşletme Hakkı Devri TEİAŞ: Türkiye Elektrik İletim A.Ş. GÖP: Gün Öncesi Piyasası EÜAŞ: Elektrik Üretim A.Ş. DGP: Dengeleme Güç Piyasası PMUM: Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi SGÖF: Sistem Gün Öncesi Fiyatı TEDAŞ: Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. PTF: Piyasa Takas Fiyatı TETAŞ: Türkiye Elektrik Toptan Satış A.Ş. YAL: Yük alma YİD: Yap-İşlet-Devret YAT: Yük atma

Türkiye Elektrik Piyasası Tarihi (Özet) 1.İmtiyazlar ve dağınık uygulamalar dönemi (1970’e kadar) 2.Bütünleşme (Yarı Tekel) Dönemi (1970-1982) 3.Kamu Tekeli Dönemi (1982-1983) 4.Özel sektöre açılım dönemi (YİD,Yİ, İHD, Otoprodüktör) (1984-2001) 5.Piyasa Dönemi(2001) 6.Serbest (Rekabetçi) Piyasa Dönemi Ref. : Tutuş, A. , Türkiye’de Elektrik Enerjisi’nin Tarihsel Gelişimi, TMMOB Su Politikası Kongresi, (Online) :www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/9136.pdf

Serbest (Rekabetçi) Piyasa Dönemi (Mikro Perspektif) 2001 EPDK’nın kuruluşu 2001 TEAŞ’ın, EÜAŞ, TETAŞ ve TEİAŞ olarak ayrıştırılması 2006 Dengeleme ve Uzlaştırma Piyasası başlangıcı 2008 Dağıtım özelleştirmeleri 2009 Saatlik uzlaştırma ile Gün Öncesi Planlama başlangıcı 2011 Gün Öncesi Piyasası ve teminat mekanizması başlangıcı 2012-2013 Dağıtım ve üretim özelleştirmelerinin tamamlanması Sonrası Güniçi Piyasa, Elektrik Piyasası Borsası vs... Ref 1: EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu), TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim A.Ş.) Ref 2: Milliyet Ekonomi Servisi, 21.11.2012, (Online): http://ekonomi.milliyet.com.tr/cok-ozel-yuzde-75/ekonomi/ekonomidetay/21.11.2012/1630381/default.htm

Temel Birimler Elektrik ticareti yapılan bir metadır. Elektrik ticareti 2 yolla yapılmaktadır: Güç Birimi (KW, MW, GW vs.) – (Kilowatt, Megawatt, Cigawatt vs.) Enerji Birimi (KWh, MWh, GWh vs.) – (Kilowatt Saat, Megawatt Saat, Cigawatt Saat vs.) Elektrik ticareti jargonunda kapasite veya kurulu güç ile üretilen enerji saatlik üretimi ifade eder. Bir örnekle açıklayacak olursak; 50 MW kapasiteye sahip bir barajın aylık üretimi; 50 MWh * 24 * 30 = 36.000 MWh olacaktır.

Temel Birimlerde Çevrim 1 MW’tan yola çıkacak olursak; 1 KW=0,001 MW 1 GW=1. 000 MW W Watt KW KiloWatt MW MegaWatt GW GigaWatt TW TeraWatt 1 W=0,000001 MW 1 TW=1.000.000 MW

Elektrik Piyasası Oyuncuları İLETİM SİSTEMİ OPERATÖRÜ (TEİAŞ); • Yüksek gerilimli hatlar ile elektriğin şehir girişlerine kadar iletilmesi • Çoğunlukla devlet şirketidir. • Gelir ve giderleri devlet kontrolündedir. DAĞITIM SİSTEMİ OPERATÖRÜ (EDAŞ); • Orta ve düşük gerilimli hatlar ile elektriğin son tüketicilere dağıtılması • Kamu/özel olabilir. • Gelir ve giderleri devlet kontrolündedir. Teşvik bazlı çalışır. ELEKTRİK ÜRETİM ŞİRKETİ; • Elektrik enerjisinin farklı kaynaklardan üretimi • Serbest piyasada rekabet altında çalışır. TİCARET ŞİRKETİ; • Fiziki akıştan bağımsız olarak ticaret yapar • Toptan veya perakende ticaret şirketleri vardır. • Serbest piyasada rekabet eder. • Kamu/özel yapıda olabilir.

Katılımcı Sayısı Listesi Lisans Tipi Kamu Özel Uretim 6 338 Toptan 1 114 Otop 113 Perakende 10 25 Otopgrubu Ref. : http://dgpys.teias.gov.tr/dgpys/

İHD-Yİ-YİD Elektrik piyasası liberalleşme çalışmaları 1984 yılında 3096 sayılı konunla başladı ve bu kanunla İşletme Hakkı Devri (İHD) düzenlendi. Çayırhan (Linyit) 620 MW ve Hazar (HES) 30 MW bu yasa kapsamında 20 yıl süre ile devredildi. Yap İşlet Devret (YİD) Santralleri ise 1994 yılında uygulamaya giren 3996 sayılı kanunla düzenlenmiştir. Özel şirketlerin yapıp, işletip, belirli bir süre sonunda ETKB’ye devrettikleri santrallerdir. 2012 itibariyle toplam 24 santral (2.483 MW) bu kapsamdadır. Bu santrallerin ürettikleri elektriğin %100’ü önceden belirlenmiş bir fiyat üzerinden devlet tarafından satın alınmaktadır. Yap İşlet (Yİ) santrallerine ilişkin düzenleme ise 1997 yılında yapılmıştır. Bu düzenleme ile toplam 5.920 MW kapasite inşa edilmiştir. 20 yıl boyunca üretilen elektriğin %85’ine alım garantisi verilmiştir. Bu santraller «must run» olarak dikkate alınması gereken santrallerdir.

Düzenleyici ve Denetleyici Kuruluşlar EPDK: Düzenleyici ve denetleyici otoritedir. Elektrik, Petrol, Doğal Gaz, LPG •İkincil mevzuatın hazırlanması ve güncellenmesi •Tarifeler •Lisanslar •Kamulaştırma •Denetim TEİAŞ: Türkiye Elektrik İletim A.Ş. Elektrik enerjisinin 36 kV ve üstü hatlardan iletiminden sorumludur. Ülkedeki tek iletim sistemi operatörüdür. Hatların tamir bakımı, yeni yatırımların yapılması, dış ülkelerle yapılan ithalat ihracat işlemlerinde senkronizasyonun sağlanması görevini üstlenir. Ayrıca, bünyesinde mevcut bulunan Elektrik Piyasası İşletme Dairesi ve Milli Yük Tevzi Merkezi aracılığı ile Piyasa İşleticisi sıfatı ile GÖP ve DGP’nin işletiminden sorumludur.

Kaynaklara Göre Kurulu Güç ve Üretim Kaynaklara Göre Türkiye Elektrik Kurulu Gücü Hidroelektrik: %33 Doğalgaz: %30 Kömür: %23 Rüzgar: %3 Diğer: %11 Kaynaklara Göre Türkiye Elektrik Üretimi Doğalgaz: %45 Kömür: %29 Hidroelektrik: %23 Rüzgar: %2 Diğer: %1

Kuruluş Tipine Göre Kurulu Güç ve Üretim Kuruluş Tipine Göre Türkiye Elektrik Kurulu Gücü (Ağustos 2012) EUAS, 24265 MW (%44) Serbest, 21846 MW (%39) Yİ-YİD-İHD, 9269 MW (%17) Kuruluş Tipine Göre Türkiye Elektrik Üretimi (Ağustos 2012) EÜAŞ (%39) Yİ-YİD-İHD (%25) Özel Üreticiler (%36)

Gün öncesi piyasasının gelişimi Elektrik Piyasasında Mali Uzlaştırma Yapılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ –Aralık 2003 – Temmuz 2006 arasında 32 aylık süre boyunca geçerli olmuştur. –YAL ve YAT fiyatları Kurul tarafından belirlenmektedir. –Serbest piyasanın sanal uygulaması yapılmıştır. •G-DUY Dönemi –1,5 yıllık gecikme ile Ege bölgesinde yaşanan büyük elektrik kesintisi sonrası 1 Temmuz 2006 tarihinde başlamıştır. –Sistem Dengesizlik Fiyatları (SDF) üç zamanlı olarak (gündüz, gece, puant) hesaplanmış ve PMUM tarafından aylık olarak uzlaştırılmıştır. •N-DUY Dönemi (Gün Öncesi Planlama, Gün Öncesi Dengeleme) –1 Aralık 2009 tarihinde başlamıştır. –Gün öncesi dengeleme ile gerçek zamanlı dengeleme birbirinden ayrılması için gerekli geçiş süresi olarak değerlendirilebilir.

Genel esaslar - GÖP •Gün öncesi piyasası (GÖP) elektrik arz ve talebinin serbest bir şekilde işlem göreceği organize elektrik borsası hedeflemektedir. •Katılım zorunlu değildir. •Teklifler portföy bazlı verilmektedir. •Her katılımcı kendi portföyünü dengelemek zorundadır. •Kısıtlar piyasa bölünmesi yoluyla giderilir. •İşlemler günlük olarak saatlik bazda gerçekleştirilir. •Teminat mekanizması işlevsel hale getirilmiştir. •Teklifler 1 Mwh=10 Lot olacak şekilde, Lot olarak verilir.

Günlük GÖP akışı 9:30 - 11:30 - Tekliflerin Girilmesi 11:30 - 12:00 - Onaylama 12:00 – 13:00 - Fiyatın Belirlenmesi 13:00 - 13:30 - İtirazlar 13:30 - 14:00 - Fiyatın ilan edilmesi 00:00 - 16:30 - İkili anlaşma bildirimi

Saatlik teklifler –(+) işaretli teklifler alış, (-) işaretli teklifler satışı ifade eder, –Üst fiyat limiti 2000 TL/MWh olarak belirlenmiştir, –Fiyatlar küçükten büyüğe doğru dizilmelidir, –Aynı fiyat seviyesi için hem alış hem satış teklifi girilemez, –Fiyat veya miktar teklifleri arasındaki boş alanlar PMUM tarafından interpolasyon ile doldurulur.

Blok teklifler –Belirli bir zaman dilimini kapsayacak şekilde verilir. –Teklif, kapsadığı tüm zaman için kabul edilebilir. Teklif verilen zamanın belirli bir parçası için kabul edilmez. –Gün öncesi planlamaya katılan piyasa katılımcılarının teklif verebilecekleri bloklar, Sistem İşletmecisi tarafından belirlenip, Piyasa İşletmecisi tarafından uygulanır. Gün öncesi planlamaya katılan piyasa katılımcılarına PYS aracılığıyla kendi blok tekliflerini tanımlama hakkı verilebilir, ancak bu şekilde tanımlanacak olan blok tekliflerin en az 4 saatlik bir zaman dilimini kapsaması ve gün öncesi planlama kapsamındaki dengeleme birimi bazında bir gün için toplam 5 adedi aşmaması esastır. –Tekliflerin zaman blokları piyasa katılımcıları tarafından istedikleri şekilde belirlenebilir. –PMUM, en düşük PTF elde edecek şekilde blok tekliflerin diğer teklifler ile birlikte optimizasyonunu yapar.

Esnek Teklifler –Belirli bir saatle ilişkili olamadan sadece satış yönünde verilen tekliflerdir. –PMUM öncelikle saatlik ve blok teklifleri değerlendirir. Esnek teklifin değerlendirilmesi bu iki tekliften sonra yapılır. –PTF’yi optimize edecek şekilde esnek teklifler de değerlendirmeye alınır.

İkili Anlaşmalar Piyasada sağlıklı alım satım yapılabilmesi için ikili anlaşmalar oldukça önemlidir. Bunlar, gerçek veya tüzel kişiler ile lisans sahibi tüzel kişiler arasında ya da lisans sahibi tüzel kişilerin kendi aralarında özel hukuk hükümlerine tabi olarak, elektrik enerjisi ve/veya kapasitenin alınıp satılmasına dair yapılan ve Kurul onayına tabi olmayan ticari anlaşmalardır. İkili anlaşmalar için belirli bir sınır yoktur.

GENEL ESASLAR - DGP Elektrik enerjisinin frekansının 50 Hz olarak sabit tutulması gerekmektedir. Gerçek zamanlı dengeleme –Dengeleme Güç Piyasası (DGP) –Yan Hizmetler GÖP’e sunulan alış ve satış tekliflerindeki sapmalar gerçek zamanlı dengeleme ile düzeltilir. DPG katılımcıları emreamade kapasitelerini sisteme bildirirler. Dengeleme birimleri DGP’ye katılmak zorundadır. Bildirimler bir sonraki gün için saatlik olarak yapılır. Sunulan tüm teklifler en geç 15 dk içerisinde gerçekleştirilecek şekilde olmalıdır. Bildirilen değerler; –KGÜP = GÜP (ikili anlaşma)+Kayıp+GÖP Talimat –YAL = EAK-KGÜP –YAT = KGÜP Ref. : 1) Elektrik Dağıtımı ve Perakende Satışına İlişkin Hizmet Kalitesi (Online) :www.epdk.gov.tr

Günlük DGP akışı 14:00 – 16:30 - Uzlaştırmaya esas veriş-çekiş birimleri için üretim/tüketim programlarının ve YAL, YAT tekliflerinin PYS ile bildirilmesi 16:30 – 17:00 - Gün öncesi üretim/tüketim programı ve YAL, YAT tekliflerinin kontrol edilerek düzeltmelerinin yapılmasının sağlanması Ertesi Gün Boyunca - Tekliflerin her teklif bölgesi ve saat için fiyat sırasına dizilmesi, Uygun bulunan tekliflere ilişkin talimatların piyasa katılımcılarına bildirilmesi, Dengeleme birimlerinin talimatlar doğrultusunda üretimlerini gerçekleştirmesi

Yük Alma (YAL) – Sistem Satış Teklifler 15 seviyede bildirilir Aynı saat için belirlenmiş SGÖF’ten büyük olmak zorundadır. 1 ve 15. seviye tekliflerin arasındaki fark %20’yi aşamaz. Bir önceki seviyeden yüksek ya da eşit olmalıdır. Asgari miktar 10 MW’tır.

Yük Atma (YAT) – Sistem Alış Teklifler 15 seviyede bildirilir Aynı saat için belirlenmiş SGÖF’ten küçük olmak zorundadır. 1 ve 15. seviye tekliflerin arasındaki fark %20’yi aşamaz. Bir önceki seviyeden düşük ya da eşit olmalıdır. Asgari miktar 10 MW’tır.

Talimatların Etiketlendirilmesi 0 kodlu talimatlar: –Arz ve talebin gerçek zamanlı dengelenmesi 1 kodlu talimatlar: –Sistem kısıtlarının giderilmesi 2 kodlu talimatlar, –Yan hizmetler kapsamında sekonder rezerv oluşturulması Bir talimatın birden fazla etiket değeri olamaz. Fiyat sırasına dizilen YAL ve YAT teklifleri bazı teknik kriterler doğrultusunda değerlendirilir ve en uygun şekilde etiketlenir. Önemli değerlendirme kriterleri, –İletim sistemi kısıtları –Dengeleme birimlerine ilişkin teknik kısıtlar –Üretim ünitelerinin geçmiş dönem performansları –Mevcut ve tahmin talep arasındaki fark –Arz güvenliği ve enerji kalitesine ilişkin kriterler

Dengesizlik Hesaplamaları 1 Aralık 2011’den sonra dengesizlik hesaplamalarında çift fiyat uygulamasına geçilmiştir. –Piyasa katılımcısının elinde enerji kaldığı pozitif dengesizlik durumunda; PYS enerjiyi min(SGÖF, SMF) fiyatından almaktadır. –Piyasa katılımcısının enerji ihtiyacı olduğu negatif dengesizlik durumunda; PYS’den enerji max(SGÖF, SMF) fiyatından temin edilmektedir.