İSTANBUL’DA BİR İLAÇ SEKTÖRÜ ÇALIŞANLARINDA KAN BAĞIŞI KONUSUNDA BİLGİ VE DAVRANIŞ ARAŞTIRMASI* Doç. Dr.  Ayşe Emel  Önal, İstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı Arş.Gör.  Sibel   Cevizci, İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı *Bu çalışma 21-25 Ekim 2008 de Ankara’da düzenlenen 12. Ulusal Halk Sağlığı Kongresinde sözlü bildiri olarak sunulmuştur.

Kan, kaynağı insan olan ve elde edilmesi için başka bir yol olmayan bir tedavi aracıdır.

Türkiye’nin kan ihtiyacı yıllık ortalama 1.500.000 ünitedir.

Ağırlığı 50 kg’ın üzerinde, Onsekiz, altmışbeş yaşları arasındaki sağlıklı her birey 2 ay ara ile yılda 4 kez kan bağışlayabilir.

Son 24 saat içinde aşırı miktarda alkol alınmamış olunmalı, Kan vermeden önce yorgun, uykusuz ve aç olunmamalı, Son 24 saat içinde aşırı miktarda alkol alınmamış olunmalı, Kullanılan ilaçlar, aşılar bağış öncesi muayenede doktora bildirilmelidir.

Alınan bu miktardaki kan sağlık için herhangi bir risk oluşturmaz. Kan bağışı sırasında ortalama 450 ml kan alınır. İnsan vücudunda yaklaşık 5000-6000 ml kan vardır. Alınan bu miktardaki kan sağlık için herhangi bir risk oluşturmaz.

Kan bağışçısının nabzı, tansiyonu, hemoglobin düzeyleri ölçülür. Kan ve cinsel yolla bulaşan AIDS Hepatit-B (B Tipi Sarılık) Hepatit-C (C Tipi Sarılık) Sifiliz (Frengi) testleri ve Kan Grubu tayinleri yapılır.

AIDS için : yaklaşık 1 ay Hepatit B için : yaklaşık 2 ay Hepatit C için : yaklaşık 3 ay pencere dönemi vardır. Bazı durumlarda bu hastalıkların pencere dönemi 1 yıla kadar uzayabilmektedir. Bu nedenle “Güvenli Davranışlar” (Riskli Olmayan Davranışlar) önemlidir.

BULAŞICI HASTALIKLAR İÇİN RİSKLİ DAVRANIŞLAR Son bir yılda çok sayıda seksüel partner Son 3 ayda yeni/farklı seksüel partner Son bir yılda “cinsel yolla bulaşan enfeksiyon” geçirmiş olma Para / eşya / uyuşturucu madde karşılığı cinsel ilişkide bulunma Tüm yollarla korunmasız cinsel ilişki Yukarıda belirtilen davranışlarda bulunan kişilerle cinsel ilişki

BULAŞICI HASTALIKLAR İÇİN RİSKLİ DAVRANIŞLAR Steril olmayan piercing (vücuda küpe) takılması, akupunktur ve dövme yaptırılması Damar içi uyuşturucu kullanımı Kesici aletlerin ortak kullanımı (manikür/pedikür aletleri, traş bıçakları v.b.)

BULAŞICI HASTALIKLAR İÇİN BAZI RİSKLİ ÖZEL DURUMLAR Son bir yıl içinde ameliyat geçirmiş olma Kan, doku veya organ nakli Kaza ile kullanılmış enjektör iğnesi batması Plazmadan yapılan ilaç kullanmak Büyüme hormonu kullanmak (yaşam boyunca kan bağışlayamaz)

Bağışlanan bir ünite tam kan santifüj edilerek, kan hücrelerinin çökmesi sağlanır. Üstte kalan sıvı kısım plazmadır. İçinde trombosit hücrelerini de barındırır.

Üstte kalan kısım (trombosit içeren plazma) başka bir torbaya ayrılır Üstte kalan kısım (trombosit içeren plazma) başka bir torbaya ayrılır. Alyuvarlar ana torbada kalır. Bu kan bileşenine “eritrosit süspansiyonu” denir. Bu ürüne koruyucu bir sıvı eklenerek, +4 Cº’de 42 gün saklanır.

Ayrıştırılan plazma tekrar santrifüj edilerek  trombositlerin çökmesi sağlanır.

Trombositlerin kaldığı torbadaki ürüne “trombosit süspansiyonu” denir Trombositlerin kaldığı torbadaki ürüne “trombosit süspansiyonu” denir. Özel bir cihazda sürekli çalkalanarak, 22 C°’de, 5 gün saklanır. Santrifüjden sonra üstte kalan plazma ayrı bir torbaya alınır ve özel bir işlemle dondurulur. Bu ürüne “taze donmuş plazma” denir. -25 ile -30 C° arasında 6 ay, -40 C° ve altında 2 yıl saklanabilir. Plazmadan pek çok ilaç elde edilebilmektedir.

Bu çalışmada öncelikle bir sağlık sektörü çalışanlarında bu konu ile ilgili bilgi ve davranışın araştırılması amaçlandı.

Kesitsel tanımlayıcı bu çalışmada, İstanbul’da bir ilaç sektöründe, örnekleme yapılmaksızın tüm çalışanlara kan bağışı anket formu Ocak-Mart 2008 de çalıştıkları işyerinde “gözlem altında yanıtlama yöntemi” ile uygulandı. Çalışanların % 90 ı araştırmaya katılmada gönüllü oldu (n:135).

Cinsiyet % 45.9 (n:62) u erkek, % 54.1 (n:73) i kadın. Yaş ortalaması 31.98  8.05

Eğitim Durumu % 2.2 (n:3) ilköğrenim, % 8.9 (n:12) lise, %88.9 (n:120) üniversite ve üzeri eğitimli

Tablo I-KAN BAĞIŞI KONUSUNDA DAVRANIŞ, Önal AE. Cevizci S Tablo I-KAN BAĞIŞI KONUSUNDA DAVRANIŞ, Önal AE. Cevizci S. (İstanbul, 2008) Kan Bağışı Yapan n % Gönüllü 37 27.4 Çok acil bir ihtiyaç için 13 9.6 Akrabası için 7 5.2 Yapmamış-düşünüyor 18 13.3 Yapmamış 60 44.4 Toplam 135 100.0

Tablo II-KAN BAĞIŞI KONUSUNDA BİLGİ DÜZEYİ Önal AE. Cevizci S Tablo II-KAN BAĞIŞI KONUSUNDA BİLGİ DÜZEYİ Önal AE. Cevizci S. (İstanbul, 2008) Bilen n % Bir seferde 450 ml.kan verilir 36 26.7 En sık 3 ayda bir kan verilir 41 30.4 Bağışlanan kan bir yıl saklanabilir 10 7.4 18-65 yaşta kan verilebilir 51 37.8 50 kg.ın üstünde kan verilebilir 88 65.2 Hb ve Htc ölçümü normal olanlar kan verebilir 105 77.8 Vücut ısısı, nabzı ve kan basıncı normal olanlar kan verebilir 107 79.3 Toplam 135 100.0

Tablo III-Kan Bağışı Bilgi Düzeyi 2 Önal AE. Cevizci S Tablo III-Kan Bağışı Bilgi Düzeyi 2 Önal AE. Cevizci S. (İstanbul, 2008) Kan veremeyeceğini -Bilen n % Yorgun, uykusuz, aç bağış yapılmaz 50 37.0 10 yaşından sonra viral Hepatit A geçirenler 56 41.5 Viral Hepatit B test sonucu + olanlar 91 67.4 Son 12 ay içinde kan transfüzyonu olanlar 45 33.3 Son 12 ay içinde organ ya da doku nakli olanlar 66 48.9 Son 12 ay içinde akupukntur, dövme yaptıranlar 33 24.4 Son 12 ay içinde bulaşıcı sarılığı olan biri ile cinsel ilişkisi olanlar 71 52.6 HIV/AIDS Testi + olanlar 89 65.9 Toplam 135 100.0

Tablo IV-Kan Bağışı Bilgi Düzeyi 3 Önal AE. Cevizci S. (İstanbul, 2008) Kan veremeyeceğini - Bilen n % Son üç yıl içinde sıtma geçirenler 58 43.0 Sedef hastalığı için ilaç kullananlar (Tegison) 40 29.6 Dura mater grefti uygulanan kişiler Mevcut bir solunum yolu hastalığı olanlar 34 25.2 Herhangi bir kronik hastalığı olanlar 80 59.3 Son bir yılda ameliyat geçirenler 35 25.9 Son bir yılda ciddi bir kaza geçirenler Hamile olanlar ya da yeni doğum yapmış olanlar 86 63.7 Toplam 135 100.0

Tablo V-Kan Bağışı Bilgi Düzeyi 4 Önal AE. Cevizci S. (İstanbul, 2008) Kan veremeyeceğini - Bilen n % Damardan uyuşturucu bağımlılığı olanlar 126 92.0 Erkek erkeğe cinsel ilişkisi olanlar 69 50.4 Pıhtılaşma faktör konsantresi ile tedavi olanlar 93 67.9 Para karşılığı cinsel ilişki yapanlar 88 64.2 Cinsel yolla bulaşmış bir hastalık geçirenler 104 75.9 Yukarıda sayılan riskli aktiviteleri yapan biri ile cinsel ilişkisi olanlar 95 69.3 Toplam 135 100.0

Bireylerin % 75.2 si kan stoklarını gönüllü vatandaşların, %67.9 u Kızılay’ın %29.2 si hasta yakınlarının, karşılaması gerektiğini düşünüyordu. %17.5 i para ile alınması gerektiğini düşünüyordu.

Marmara Bölgesel Kan Merkezi, 2006 yılında 172 bin 24 ünite ile en çok bağış alan bölgesel merkezdir. Bunu 102 bin 359 üniteyle Orta Anadolu Bölgesel Kan Merkezi (Ankara) izlemektedir. Üçüncü sırada ise 127 bin 995 ünite ile Ege Bölgesel Kan Merkezi (İzmir) vardır. İl bazında ise 2006 yılında bir önceki yıla oranla kan bağışında yüzde 100’ün üzerinde artış sağlayan merkezler Erzurum (yüzde 291), Rize (yüzde 161), Antalya (yüzde 143), Manisa (yüzde 128) ve Isparta (yüzde 104) dır.

Buna rağmen Türk insanı kan bağışında yüzde 2’lik oranla gelişmiş ülkelerdeki % 5 lik oranın altında kalıyor. Bağışın % 1 ini askerler, % 1 ini sivil toplum yapıyor. Bu çalışmada da bir sağlık sektörü çalışanlarında kan bağışı gönüllülüğünün düşük, gönüllü olabilme konusunda bilgi düzeyinin de tam olmadığı saptandı.

Türkiye'de Türk Kızılayı tarafından 1997–2007 yılları arasındaki 10 yıllık dönemde toplanan 4.415.459 ünite kanın gruplarına göre % dağılımı

World Blood Donor Day 2009 14 June 2009 WHO

KAYNAKLAR 1- WHO, Blood transfusion safety, http://www.who.int/bloodsafety/en/ 2- Kızılay, Toplumda Kan Bağışı Bilincinin Oluşturulması Projesi, http://sdb.meb.gov.tr/okulsagligi/kizilay/nasil.pps#2 3- Kan Merkezlerinde ve İstasyonlarında Görev Yapacak Sağlık Personelinin Eğitimine ve Sertifikalandırılmasına Dair Tebliğ, R.G.Tarihi: 04.06.2005, R. G.Sayısı: 25835. 4- Kan Ve Kan Ürünleri Kanunu, Resmi Gazete, Tarih: 2.5.2007 Sayı: 26510, Kanun No: 5624, Kabul Tarihi: 11.4.2007. 5- Yıldız Ç, Emekdaş G, Kanık A ve ark, Neden Kan Bağışlamıyoruz. Mersin İlinde Yaşayanlarda Kan Bağışına Genel Bakış:Anket Çalışması, İnfeksiyon Dergisi, 20:1:041-055,2006. 6- American Red Cross http://www.redcross.org/article/0,1072,0_497_2144,00.html, 20/10/2008. 7-American Association of Blood Bank, http://www.aabb.org/content