V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ

“Her işittiğini söylemek bir insana yalan olarak yeter” AKLIMIZDA BULUNSUN “Her işittiğini söylemek bir insana yalan olarak yeter” (Müslim, Mukaddime Hadis No:5)

HADİS TENKİDİ SENET TENKİDİ METİN TENKİDİ Hadislerin ravileri ile İlgili yapılan inceleme. Bugün senedin yerini yazılı kaynaklar almıştır. Dün, “kimden duydun”? Yerine, bugün “kaynağın nedir”? Diye sorulmaktadır METİN TENKİDİ Metin hadislerin aslıdır. Sened asla ulaşmak için bir araç, metin ise, kendisine ulaşılmaya çalışılan amaçtır. Metin tenkidinde, Hadis metninin Hz. Peygambere ait Olup olmadığı incelenir.

Senet tenkidinde ölçüler Ravinin Zaptı Ravinin Adaleti Hadis rivayet eden kişinin güvenilir olmasına “adalet” denir. Ravinin duyduğu hadisi başka bir raviye nakledinceye kadar iyi bir şekilde korumasına “zapt” denir.

Kizbu’r-Ravi Fısku’r-Ravi Cehalet’r-Ravi Ravinin Adaleti İle İlgili Tenkit Noktaları Bidatu’r-Ravi İthamu’r-Ravi Bi’l Kizb Fısku’r-Ravi Cehalet’r-Ravi

Ravinin Adaleti ile ilgili aşağıdaki tenkitler yapılır:   1-Kizbu’r-Ravi:   Râvinin hem günlük hayatında hem de hadis rivayetinde yalan söylediğinin açığa çıkmasıdır. Bu suçlama bir râvi için ağır bir kusurdur. Resûlullah (s.a.v.) yalan uydurmaktır. Resûlullah (s.a.v.) hakkında yalanı yakalanan artık, ebediyen terk edilir. Kendisinden hiç bir surette hadîs alınmaz. Tevbesi Allah'la kendi arasında bir iştir.

2-İttihamu’r-ravi bi’l-kizb:   Diğer konularda yalan söylediği bilinen râvinin hadis rivayetlerinde de yalan söyleyebileceğine ihtimal verilmesidir. Bunda ravinin kizb'i açık değildir. Kizbu'r-ravi şeklinde sabit bir keyfiyet yoksa da kizb ithamı altındadır.

3-Fısku’r-ravi:   Ravinin söz ve fiillerinden küfrü gerektirmeyen bir kısım kötü davranışların ortaya çıkmasıdır.Yani râvinin günah işlemekten sakınmayarak dinin emir ve yasakları konusunda duyarsız davranmasıdır.Farzların terki, haramların irtikâbı gibi. Kısaca fısk, ravinin adâletini ciddî şekilde kaldıran ağır cerhlerden birisidir.[1] Böyle bir ravinin rivayeti münker olarak değerlendirilir. Kendisi hakkında da leyyinü’l-hadis (hıfz veya dindarlığı gevşek) denir. [2] [1] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 2/15. [2] İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 94.

4- Bid’atu’r-ravi:   Bid'at, ravinin akide (inanç) yönünden ehl-i sünnet dışında kalan kelâmî mezheplerden birine mensûb olduğunu ifade eden bir tabirdir. Raviyi amelinden ziyâde akide yönünden cerheder.(eksik kabul eder.) Hadîs ıstılahı olarak Bid’atu’r-ravi; ravinin İslam dininin genel prensiplerine aykırı görüşler ileri sürmesidir.

5-Cehaletu’r-ravi: Şöhret'i olmayan yâni "bilinmeyen, tanınmayan" ravinin sıfatıdır. İki çeşittir: 1-Cehâletu'l-ayn: Bu, ravinin zatının bilinmediğini ifade eder. Bu hal, bir raviden, sadece bir kişinin hadis rivayet etmiş olmasıyla ortaya çıkar. 2-Cehâletu'l-hal: Ravinin cerh ve ta'dîl yönleriyle tanımıyor olmasıdır. Bu duruma cehâletul-hal denir. Böyle bir raviye de meçhulü'l-hal de denir.

Kesretu’l-Galat Fartu’l-Gafle Vehim Noktaları Suu’l Hıfz Ravinin Zaptı İle İlgili Tenkit Noktaları Fartu’l-Gafle Vehim Suu’l Hıfz Muhalefetu’s-Sikat

1- Kesretu’l-ğalat:   Yapılan rivayetlerin yarısında veya yarıdan çoğunda hataya düşülürse hafızanın bu hali fuhş-i galat'la (çok hata yapmak) ifade edilmiştir. Buna kesret-i gaflet de denir. Bu hal hafızanın ziyadesiyle bozulduğunu gösterir. Böyle rivayetlere güvenilmeyeceğinden ravi metruk addedilir. (terkedilmiş sayılır) Böyle bir kimsenin rivayetine de münker denir. Yanılgı oranı yüzde elli ve daha fazla olan ravinin rivayeti kabul edilmez.

2- Vehim:   Râvi'nin rivayet ettiği hadisin senet ve metinlerinde karışıklığa yol açacak hataları çok sık yapmasıdır. Bir hadisin metnini bir başka hadise karıştırarak rivâyet etmesi gibi. Kısaca ravinin çokça yanılgıya düşmesidir.

3- Fartu’l-ğafle: Râvinin hadisi alırken ve naklederken çok hata yapmasıdır. Dikkatsizlik demektir. Ravinin aşırı ğafil olması. Ravinin dikkat ve titizliğini artırdığı takdirde giderebileceği bir kusurdur. Bir ravinin dikkat göstermesi gerekli yerlerde gaflet etmesi, rivayetinin reddine sebep olur. Buna da münker denir.

4-Muhalefetu’s-sikat: Ravinin, gerek senedde ve gerekse metinde güvenilir bir râviye ters düşmesidir. Bu ya güvenilenin daha güvenilene veya zayıf'ın güvenilene muhalefeti şeklinde olur. Her iki halde de derecesi daha düşük olanın kendinden daha üstün olana muhalefeti şeklinde tecellî eder. Böyle rivâyet de zayıf ve merdûd (reddedilmiş) olur.

5- Sû'i'l-Hıfz: Ravinin hafızasının pek parlak olmaması, hatasının isâbetinden çok olması, unutma sonucu sık sık yanılması halidir. Hâfızası böyle olan raviye seyyi'ül-hıfz (veya suu’l Hıfz)denir. Hâfıza bozukluğu ravinin sabit bir vasfı, değişmez bir hali olduğu gibi, bazan da geçici bir durumdur. Yaşlılık, hastalık gibi durumlarla arız olur. Önceden hep kitaptan rivayet etmiş, buna alışkanlık kazanmış birinin kitabını kaybetmesinden sonra ezberden rivayet etmeye başlamasıyla da sû-i hıfz ortaya çıkar.

Adalet ve Zapt Yönünden yapılan bu on tenkid nok-tasının en ağırından en hafifine göre sıralanması da şöyledir: 1) Kizbu’r-ravi 2) İttihamu’r-ravi bi’l-kizb 3) Kesretu’l-ğalat 4) Fartu’l-ğafle 5) Fısku’r-ravi 6) Vehm 7) Muhalefetu’s-sikat 8) Cehaletu’r-ravi 9) Bid’atu’r-ravi 10) Suu’l-hıfz.

Metin Kur’an’a Tenkidinde Uygunluk Ölçüler Akılla Tarihi Verilere Dil (İfadelerdeki Tutarlılık) Kur’an’a Uygunluk Metin Tenkidinde Ölçüler Sahih Sünnete Uygunluk Akılla Çelişmeme Tarihi Verilere Uygunluk www.muhammetyilmaz.com

Dil (İfadelerdeki Tutarlılık) Hadis diye ortaya atılmış olan sözün dil kaideleri bakımından bozuk, içeriğinin peygamber sözünde bulunmayacak manasızlık ve ölçüsüzlük taşıması o sözün uydurma olduğunun ilk ve en belirgin işaretidir. Zira Hz. Peygamber “efsahu’l-arap” (Arapların en güzel konuşanı) dır.

Kur’an’a Uygunluk Cenabı Hak: "Kıyametin ne zaman kopacağını bilmek Allah'a mahsustur" (Lokman: 21/34) buyurduğu halde, Rasulullah (s.a.s)'in "Dünyanın ömrü yedi bin senedir. Biz yedinci binin içinde bulunmaktayız" dediğini ileri sürmek gibi; ki, Kur'an’a ve Rasulullah’ın kıyametin ne zaman kopacağını bilmediğini ifade eden sahih sünnetine aykırı olduğu için uydurma olduğu ortadadır. [1] [1] Sabahattin Yıldız, İsmail Kaya, Şamil İslam Ansiklopedisi: 4/180

Sahih Sünnete Uygunluk Hz. Peygamber’in her sözü ve davranışı Kur’an-ı Kerim’e uygundur. Buna göre, eğer bir rivayet Kur’an-ı Kerim’e ve sahih hadislere aykırı ise onun uydurma olduğuna hükmedilir. Mesela “Allah, adı Ahmed veya Muhammed olanları Cehenneme koymayacaktır.” “Allah, güzel yüzlü ve siyah gözlülere azab etmeyecektir.” Bu hadisler mevzudur. Çünkü “Allah, sizin vücutlarınıza ve yüzlerinize değil, kalplerinize bakar.” sahih hadisine aykırıdır. [1] [1] Talat Koçyiğit, Mücteba Uğur, İ. Hakkı Ünal, İmam-Hatib Liseleri İçin Hadis Usulü, 12. sınıf: 51.

Akılla Çelişmeme Usul kitaplarında ma'kûl'a aykırının misâli, merfu olarak rivâyet edilen şu sözdür: "Tufan sırasında Hz. Nuh (aleyhisselâm)'un gemisi, Beytullah'ın etrafında yedi kere tavaf etti. Sonra Makam-ı İbrahîm'de iki rek'ât namaz kıldı". “Patlıcanın her derde deva olduğuna” dair uydurma, tecrübe ve ilmi bulgulara aykırıdır. [1] “Ana babasına iyilik etmek isteyenler şairlere para versin” “İnsanoğlunun kalbi kışın yumuşar. Bunun sebebi Allah’ın Adem’i çamurdan yaratmış olmasıdır; çünkü çamur kışın yumuşak olur.” uydurmaları gibi. [2]   [1] İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 160. [2] Talat Koçyiğit, Mücteba Uğur, İ. Hakkı Ünal, İmam-Hatib Liseleri İçin Hadis Usulü, 12. sınıf: 51.

Tarihi Verilere Uygunluk Bir hadiste anlatılan olaylar tarihi gerçeklere uymuyorsa, o hadis uydurmadır. “Soğuktan sakının; çünkü kardeşiniz Ebu’d-Derda’yı soğuk öldürdü.” sözü gibi. Hz. Peygamber’in böyle bir söz söylemesi mümkün değildir; çünkü Ebu’d-Derda Hz. Peygamber’in vefatından 22 yıl sonra hicretin 32. yılında ölmüştür. Soğuktan öldüğü de belli değildir.” [1]  [1] Talat Koçyiğit, Mücteba Uğur, İ. Hakkı Ünal, İmam-Hatib Liseleri İçin Hadis Usulü, 12. sınıf: 51-52.

HADİS TAHLİL VE TENKİDİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Cerh ve Ta’dilin Önemi: Cerh ve ta’dil, İslam Dini’ni yabancı tesirlerden koruyabilmek için ortaya konmuştur. Cerh ve ta’dil dini esasları kapsayan hadislerin sağlam bir şekilde rivayetini sağlamıştır. Sağlam bir hadisi de ancak güvenilir raviler rivayet edebilirler. Zayıf ravilerin naklettiği yalan yanlış haberler müslümanları hatalı yollara sürükler.

Bir ravinin güvenilir olup olmadığı ancak cerh ve ta’dille anlaşılır. Bu konuda en-Nevevi (Hadis Bilgini) şunları söyler: “Ravilerin cerhi, İslam şeriatını korumaktır. Hadis rivayeti dinle ilgili bir iş olduğundan ravilerin cerhedilmesi lüzumsuz ve haram olan gıybet değildir. Dedikodu da sayılamaz. Aksine vacip bir iştir.”

Sahih Hadislerin Özellikleri: 1) Kur’an-ı Kerim’e uygundur.       2) Genel İslami prensip ve esaslara uygundur. 3) Akıl prensiplerine uygundur. 4) Müsbet ilmin verilerine ters düşmez. 5) İlmi gerçeklere, tarihi olaylara ters düşmez.

7) Toplumun ahlak kurallarına uyar. 6) Metin ve ifadesi gün ışığı gibi parlaktır. Öyleki, insanın aklına “Bunu Hz. Peygamber söylemiş olabilir mi?” gibi bir şüphe ve tereddüt gelmeyecek şekilde açık ve seçiktir. 7) Toplumun ahlak kurallarına uyar. 8) Muteber ve sağlam kaynaklarda yer alır.   KAYNAK; Talat Koçyiğit, Mücteba Uğur, İ. Hakkı Ünal, İmam-Hatib Liseleri İçin Hadis Usulü, 12. sınıf: 65-66.

Hadiste Zayıflık Alametleri:   Sahih veya hasen olmayan hadisler zayıf sayılırlar. Bir hadisin zayıf olduğunu ortaya çıkaran belli başlı ölçüler şunlardır: 1) Zayıf hadislerin çoğu senedinde veya ravilerinde bulunan bir kusur yüzünden zayıf olandır. zayıf hadisin senedini teşkil eden ravilerde adalet veya zabt kusuru vardır. 2) Senedi kopuktur. Bir veya iki yerinde atlama vardır. 3) Ravisi meçhuldür veya müphem bir şekilde söylenmiştir. 4) Sahih ve sağlam rivayetlere aykırıdır.

6) Sözlerinde Hz. Peygamber’in sözlerindeki ahenk ve açıklık yoktur. 5) Ravisi tektir. Yani birçok kimsenin bilmesi lazım gelen bir konuyu bir ravi haber vermiştir. 6) Sözlerinde Hz. Peygamber’in sözlerindeki ahenk ve açıklık yoktur. 7) Başkalarına ait sözler Hz. Peygamber’e aitmiş gibi gösterilmiştir. İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 2/14-15. İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 94.

SORU Hadis olarak duyduğumuz Sözlerin doğruluğundan şüphelendiğimiz zaman ne yapmalıyız? Değerlendirelim. KAYNAK; HADİS USULÜ ABDULVAHİT METİN