1 Ocak 1973 – 31 Aralık 1988 Güneş Tutulmaları (2) Dr. Tamer Ataç Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü

11 Ağustos 1999 tam güneş tutulmasından 6 gün sonra meydana gelen büyük depremin güneş tutulmasıyla ilişkilendirilmesi atalarımızın genlerimizde bıraktığı bir korkunun derin izleri mi yoksa bilimin aydınlığından yeterince yararlanamadığımızdan kendi felaketlerimizi kendimizin hazırladığının çok acı bir göstergesi miydi? İlk insanların bu olağanüstü doğa olayı karşısında nasıl dehşete kapılmış olabileceğini tam güneş tutulmalarını ancak tam tutulma hattından izleyenler hissetmektedir. Günlük yaşantısının sıradan işleriyle ilgilenirken hiç beklemediği bir anda aniden günün geceye dönüşmesi, kapkara bir Güneş’in o güne kadar görmediği çok farklı bir biçimde parlamaya başlaması, ilk insanlarda büyük bir korku ve panik duygusu yaratmış olmalıdır. Yaşamı süresince belki sadece bir kez gördüğü böyle aniden gelen bu değişim karşısında aklından geçenler, o günlerde yaşadığı veya daha sonra yaşayacağı tüm felaketlerin nedeninin bu olaya bağlanması, olmalıdır.

Oysa bugün Güneş tutulmalarının doğanın bize bağışladığı güzellik lerden biri olduğu bilinmektedir. Bir Güneş tutulması, Ay'ın Güneş ile Dünya arasına girmesi ve bazı özel koşulların sağlanması sonucunda meydana gelmektedir. Ay, Dünya etrafında yılda 12 kez dolanmaktadır. Ay'ın yörünge düzlemi ile Dünya’nın ki arasında yaklaşık 5° 17' lık bir açı vardır. Bu açı nedeniyle Dünya, Ay ve Güneş, Ay'ın Dünya etrafındaki her dolanımında tam olarak aynı doğrultuya gelmezler. Bundan dolayı her ay yeniay evresinde bir Güneş tutulması oluşmamaktadır. Tutulmanın olabilmesi için, Ay'ın, Dünya etrafındaki yörüngesiyle Dünya’nın Güneş etrafındaki yörüngesinin kesişim yerlerini belirleyen düğüm noktalarında veya bu noktalar civarında (Yeniay evresinde) bulunması gerekmektedir. Bu nedenle her yıl 12 güneş tutulması olmaz. Bu özel koşullar sağlandığında yılda en az 2 en çok 5 güneş tutulması olabilmektedir. Bilimin ışığında güneş tutulmalarının nasıl gerçekleştiği, gelecekte hangi yıl kaç güneş tutulması olacağı, bunların Dünya üzerinde nerelerden görülebileceği önceden hesaplanabilmektedir. Ay Güneş'ten yaklaşık 400 kere daha küçük fakat bize Güneş'ten 400 kere daha yakın olduğundan gökyüzünde ikisi de aynı büyüklükte görülmektedir.

Ay, Dünya çevresinde basıklığı az da olsa elips şeklinde olan bir yö rüngede dolanmaktadır. Bundan dolayı Dünya'ya olan uzaklığı her an değişmektedir. Eğer tutulma anında Ay Dünya'ya yeteri kadar yakınsa, görünen çapı Güneş'in görünen çapından daha büyük olduğundan Güneş diskinin tamamı örtülmekte ve tam tutulma meydana gelmektedir. Aksi durumda Güneş diskinin tamamı örtülemediğinden, diskin sadece iç kısmı örtülecek ve bir halkalı tutulma oluşacaktır. Bazen de Ay ve Güneş öyle bir konuma gelirler ki, Ay, Güneş diskinin ancak bir kısmını örtebildiğinden parçalı tutulma meydana gelir. Ay'ın yarıçapı Dünya'nınki ile karşılaştırıldığında çok küçük olduğundan, Güneş ve Ay diskinin dış teğetlerinin oluşturduğu gölge konisi Dünya'nın tamamını kaplamamaktadır. Bu nedenle bir güneş tutulması Dünya üzerinde ancak belirli bölgelerden görülebilmektedir. 32 yılı kapsayan araştırmamızda 70 güneş tutulmasının olduğunu gördük. Bu tutulmaların 22’si tam, 21’i halkalı, 2’si halkalı-tam ve 25’i de parçalı güneş tutulmasıdır. Önceki sunumdan da gördüğümüz gibi bu güneş tutulmalarının 6 gün öncesi ve 6 gün sonrasını kapsayan 13 günlük dönemlere baktığımızda 32 yıl süresince meydana gelen büyük depremlerin (7.0-9.9) %90’ nının tutulmalarla ilgisiz tarihlerde olduğu görülmektedir.

Büyük depremler levha sınırları ve yer kabuğundaki gerilme veya sıkışmalar sonucunda meydana gelen fay hatlarında görüldüğünden tutulma hatları bu bölgelerden geçerken depremleri tetikliyor mu ? sorusuyla da çok sık karşılaşmaktayız. Bu sunumda 70 güneş tutulması için ayrı ayrı 6 gün öncesi ve 6 gün sonrasını kapsayan her 13 günlük dönemde bütün Dünya’da görülen büyük depremlerin sayısı, tutulmanın ne tür olduğu, halkalı ya da tam tutulmaysa tutulma hatları, parçalıysa tutulma bölgesinin Dünya’nın neresinde olduğu verilmektedir. Daha önce de belirttiğimiz gibi tutulmaların 6 gün öncesi ve sonrasını kapsayan 13 günlük dönemde görülen az sayıdaki büyük depremin (bütün büyük depremlerin %10’u) hemen hemen hepsi Avrasya, Avustralya, Filipin, Pasifik, Kuzey ve Güney Amerika levha sınırlarında görülen depremlerdir. Güneş tutulma hatları veya tutulma bölgeleri bu az sayıdaki depremlerin olduğu bölgelerden geçmemiştir. 11 Haziran 1983, 18 Mart 1988 tam tutulmalarında, 23 Eylül 1987, 4 Ocak 1992 ve 10 Haziran 2002 halkalı tutulmalarında tutulma hatları büyük depremlerin en sık yaşandığı bölgeleri kat etmiştir. Bu tutulmaların 6 gün öncesi ve sonrasını kapsayan 13 günlük dönemde bu bölgelerde büyük deprem (7.0 –9.9) olmamıştır. Ayrıca 29 Nisan 1976 halkalı güneş tutulmasında tutulma hattı Türkiye’yi batıdan doğuya, 10 Mayıs 1994 halkalı tutulmasında da tutulma hattı San Andreas fay hattından geçmiştir, bu tutulmaların da 13 günlük dönemlerinde büyük deprem olmamıştır.

1973 yılında 13 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

Halkalı Güneş Tutulması 04 Ocak 1973 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1973 Toplam 13 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

30 Haziran 1973 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1973 Toplam 13 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem var Tutulma hattı deprem bölgesinden geçmemiş.

Halkalı Güneş Tutulması 24 Aralık 1973 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1973 Toplam 13 deprem olmuş 13 günlük dönemde 2 deprem var Tutulma hattı deprem bölgesinden geçmemiş.

1974 yılında 14 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

20 Haziran 1974 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1974 Toplam 14 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

Parçalı Güneş Tutulması 13 Aralık 1974 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1974 Toplam 14 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

1975 yılında 15 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

Parçalı Güneş Tutulması 11 Mayıs 1975 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1975 Toplam 15 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem Tutulma kuzey yarıkürede, deprem Güney yarıkürede

Parçalı Güneş Tutulması 3 Kasım 1975 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1975 Toplam 15 deprem olmuş 13 günlük dönemde 2 deprem Tutulma güney kutbunda, depremler tutulma bölgesine uzak.

1976 yılında 17 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

Halkalı Güneş Tutulması 29 Nisan 1976 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1976 Toplam 17 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok Halkalı tutulma hattı Türkiye’yi Batıdan Doğuya kat etmiş

23 Ekim 1976 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1976 Toplam 17 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem Tam tutulma hattı deprem bölgesinden geçmemiş

1977 yılında 13 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

Halkalı Güneş Tutulması 18 Nisan 1977 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1977 Toplam 13 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem Tam tutulma hattı deprem bölgesinden geçmemiş

12 Ekim 1977 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1977 Toplam 13 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem Tam tutulma hattı deprem bölgesinden geçmemiş

1978 yılında 16 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

Parçalı Güneş Tutulması 07 Nisan 1978 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1978 Toplam 16 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

Parçalı Güneş Tutulması 02 Ekim 1978 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1978 Toplam 16 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

1979 yılında 13 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

26 Şubat 1979 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1979 Toplam 13 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem Tutulma hattı deprem bölgesine yakın

Halkalı Güneş Tutulması 22 Ağustos 1979 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1979 Toplam 13 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem Tutulma hattı deprem bölgesinden geçmiyor

1980 yılında 14 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

16 Şubat 1980 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1980 Toplam 14 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

Halkalı Güneş Tutulması 10 Ağustos 1980 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1980 Toplam 14 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

1981 yılında 13 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

Halkalı Güneş Tutulması 04 Şubat 1981 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1981 Toplam 13 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem Tutulma hattı güney yarıkürede

31 Temmuz 1981 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1981 Toplam 13 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem Tutulma hattı deprem bölgesinden geçmiyor.

1982 yılında 10 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

Parçalı Güneş Tutulması 25 Ocak 1982 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1982 Toplam 10 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

Parçalı Güneş Tutulması 21 Haziran 1982 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1982 Toplam 10 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem Tutulma bölgesi deprem bölgesinden çok uzak

Parçalı Güneş Tutulması 20 Temmuz 1982 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1982 Toplam 10 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

Parçalı Güneş Tutulması 15 Aralık 1982 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1982 Toplam 10 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem var Tutulma bölgesi kuzey kutbuna yakın, deprem bölgesi güney yarıkürede

1983 yılında 14 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

11 Haziran 1983 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1983 Toplam 14 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok DİKKAT ! TAM TUTULMA HATTI BÜYÜK DEPREMLERİN EN FAZLA GÖRÜLDÜĞÜ BÖLGEYİ KATETMİŞ

Halkalı Güneş Tutulması 04 Aralık 1983 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1983 Toplam 14 deprem olmuş 13 günlük dönemde 2 deprem var Halkalı tutulma hattı kuzey Atlantik okyanusundan Afrika’ya uzanıyor, Deprem bölgeleri Hint okyanusu ve orta Amerika’da

1984 yılında 8 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

Halkalı Güneş Tutulması 30 Mayıs 1984 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1984 Toplam 8 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

22 Kasım 1984 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1984 Toplam 8 deprem olmuş 13 günlük dönemde 2 deprem var. Tam tutulma hattı deprem bölgesinden geçmiş.

1985 yılında 14 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

Parçalı Güneş Tutulması 19 Mayıs 1985 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1985 Toplam 14 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

12 Kasım 1985 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1985 Toplam 14 deprem olmuş 13 günlük dönemde 1 deprem var Tam tutulma hattı güney kutbunda deprem bölgesinden geçmiyor

1986 yılında 6 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

Parçalı Güneş Tutulması 09 Nisan 1986 Parçalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1986 Toplam 6 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

03 Ekim 1986 Halkalı-Tam (Hybrid) Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1986 Toplam 6 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

1987 yılında 11 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

29 Mart 1987 Halkalı-Tam (Hybrid) Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1987 Toplam 11 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

Halkalı Güneş Tutulması 23 Eylül 1987 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1987 Toplam 11 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok DİKKAT ! HALKALI TUTULMA HATTI BÜYÜK DEPREMLERİN EN FAZLA GÖRÜLDÜĞÜ BÖLGEYİ KATETMİŞ

1988 yılında 8 büyük (7.0 –9.9) deprem olmuş

18 Mart 1988 Tam Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1988 Toplam 8 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok DİKKAT ! TAM TUTULMA HATTI BÜYÜK DEPREMLERİN EN FAZLA GÖRÜLDÜĞÜ BÖLGEYİ KATETMİŞ

Halkalı Güneş Tutulması 11 Eylül 1988 Halkalı Güneş Tutulması Büyüklük 7.0 –9.9 1988 Toplam 8 deprem olmuş 13 günlük dönemde deprem yok

KAYNAKLAR: http://neic.usgs.gov/neis/eqlists/eqstats.html#table_2 http://geology.er.usgs.gov/eastern/plates.html http://wwwneic.cr.usgs.gov/neis/epic/epic.html http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/eclipse.html