CÜMLENİN ÖGELERİ Sözcüklerin cümle içerisindeki görev adlarına “cümlenin ögeleri”denir. Cümle öğelerini, temel öğeler ve yardımcı öğeler olmak üzere iki grupta inceleyebiliriz.

A) Temel Öğeler: 1- Yüklem 2- Özne B) Yardımcı Öğeler: 1- Nesne 2- Dolaylı Tümleç 3- Zarf Tümleci

A) Temel Öğeler: 1-YÜKLEM: Cümlede işi, oluşu, hareketi kişi ve zamana bağlı olarak anlatan yani yargı bildiren unsura “yüklem” denir. Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir soru sorulmaz. Yüklem tek başına cümle olabilir. Diğer öğeler yüklemi tamamlar. Yüklem kurallı cümlelerde sonda bulunur. Yüklem tek sözcükten oluşabileceği gibi değişik söz gruplarından da oluşabilir.

Babam erkenden dükkana gitti. Kaçtılar. Burada en çok yetişen ürün elmadır. Tek isteği onu görmekti. O gençliğinde rüzgar gibiydi. Dün onu arayan bendim. Bu kitap Mustafa’nın hatırasıdır. İsmail başarılı bir öğrenciydi. Bu hareketiyle gözden düştü. Geç fark ettim taşın sert olduğunu.

2-ÖZNE: Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ve yargıya konu olan unsurdur. Özneyi bulmak için yükleme “Ne?, Kim?” sorularını sorarız. Örnek: Adam umursamadan gülüyordu. (Gülen kim?) Bizim evimiz köyün dışındaydı. (Köyün dışında olan ne?) Dün akşam babamın arkadaşı geldi bize. Çalışmak başarmaktır.

Not: cümlede özne görevinde bulunan kelimeler yalın halde bulunurlar Not: cümlede özne görevinde bulunan kelimeler yalın halde bulunurlar. İsimlere getirilen “–i,-e,-de,-den” hal eklerini almazlar. Özne çoğul ve iyelik eklerini alabilir. Örnek: Göçmen kuşlar yine yolculuğa başladı. Kapı tokmağı sertçe vuruluyordu.

Özne Çeşitleri: Özneler cümlede yer alıp almamasına veya fiilin çatı özelliğine göre değişik isimler alır. a) Gerçek Özne: Fiilin bildirdiği işi yapan öznedir. Örnek: Ahmet derslerine çok çalışır. b) Gizli Özne: Cümlede yer almayan öznedir. Gizli özne yüklemden anlaşılır. Örnek: Bu imtihana çok çalıştım.(BEN)

c) Sözde Özne: İşi yapmayan, yapılan işten etkilenen öznedir. Örnek: Cam kırıldı. Ezan okundu. Çamaşırlar yıkandı. Elbiseler dikildi. Arabalar iyice arandı.

B) Yardımcı Öğeler: 1-Nesne: Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa “nesne” denir. Nesneyi bulmak için yükleme “Neyi? Kimi?” ve özneyi bulduktan sonra “Ne” soruları sorulur. Uyarı: “Ne” sorusu özneyi bulmak için de sorulduğu için bir cümlenin önce yüklemi, sonra öznesi, daha sonra nesnesi bulunmalıdır. (Y.Ö.N.)

Nesneler hal eki alıp almamalarına göre ikiye ayrılır: A) Belirtili Nesne: Nesne görevinde bulunan söz ismin –i hal ekini almışsa bu tür nesneye belirtili nesne denir. Yükleme sorulan “Neyi? Kimi?” sorularına cevap verir. Örnek: Türkçe dersini çok seviyordu. (Neyi seviyordu?) Eski günleri çok özledik. Onun gibisini görmedim hayatımda. Bugünkü gazeteleri okudun mu?

B) Belirtisiz Nesne: Nesne görevinde bulunan kelime yalın halde bulunuyorsa bu durumdaki nesneye belirtisiz nesne denir. Yükleme özneyi bulduktan sonra sorduğumuz “Ne?” sorusuna cevap olur. Örnek: Önce bir bardak su içti. (Ne içti?) Pazardan üç kilo elma almış. (Ne almış?) Sabahtan beri kitap okuyor. (Ne okuyor?) Ünlü yazar, bu konuda birkaç makale yazdı.

2- Dolaylı Tümleç: Cümlede yüklemin anlamını yer bakımından tamamlayan sözlere denir. Dolaylı tümleç, yüklemi yönelme, bulunma, çıkma, yönünden tamamlar. Dolaylı tümleç olan kelimeler mutlaka ismin “-e, -de, -den” hallerinden birinde bulunur. Dolaylı tümleci bulmak için yükleme “Kime?, Kimde?, Kimden?, Neye?, Neyde?, Neyden?, Nereye?, Nerede?, Nereden?” soruları sorulur.

Örnek: Çocuklar sokakta oynuyorlar. Eve geç gittim. Çarşıdan henüz dönmediler. Bayburt’tan ayrılacaklarmış. DİKKAT:İsmin ‘‘-e, -de,-den’’ hal eklerini alan her kelime cümlede dolaylı tümleç değildir. Türkiye Cumhuriyeti 29 Ekim 1923’te kuruldu. Zarf tamlayıcısı yüklem (ne zaman?)

3- Zarf Tümleci: Yüklemi zaman, miktar, durum, yer-yön bakımından tamamlayan kelimelere denir. Zarf tümleci yüklemin yönünü, yüklemde bildirilen işin ne zaman ve nasıl yapıldığını, miktarını bildirir. Zarf tümlecini bulmak için yükleme değişik sorular sorulur. Bunlar: “Ne zaman?, Niçin?, Neden?, Ne kadar?, Nasıl?,Nere?,Ne ile?” gibi sorulardır.

Örnek: Dün maçı kazandık. (Ne zaman?) Yaşlı kadın durmadan konuşuyordu. (Nasıl?) “Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.” Çocuk sessizce içeri girdi. Mehmet hastalandığından okula gitmemiş. İşçiler çok yorulmuştu. Öğrenciler dışarı çıktılar. (Nere?)

Uyarı: Yer-yön bildiren kelimeler ( ileri,geri,içeri, dışarı,…) ismin hal eklerinden birini alırsa zarf tümleci olmaz. Not: Öğeleri buldurmaya yarayan sorular, cümlede geçtiğinde buldurduğu öğenin yerini tutar. Örnek: Tatilde nereye gittin? (Eve gitti.) Yer T. Yer. T. Bu soruyu sana kim sordu? (Fatih sordu.) Özne Ö.

Uyarı: - Bir cümlede, cümlenin öğelerini bulmak için sorduğumuz sorulardan hiçbirine cevap olmayan bir bölüm varsa buna “Cümle dışı unsur” denir. Örnek: Sevgili dostum Ahmet, seni çok özledim. C.D.U.(cümle dışı unsur)

Öğe Karşılık verdiği sorular ÖZNE Kim?, Ne? NESNE Neyi?, Kimi?, Ne? D. TÜMLEÇ Kime?, Kimde?, Kimden?, Neye?, Neyde?, Neyden?, Nereye?, Nerede?, Nereden? ZARF TÜMLECİ Ne zaman?, Niçin?, Nasıl? Neden?, Ne kadar?,

BU KONUDAN SBS’DE ÇIKAN SORULAR: SORU:Erciyes Dağı, güneş batarken bütün heybetiyle bulutların arasından bizi selamlıyordu. Bu cümlenin dolaylı tümleci aşağıdakilerden hangisidir? A)güneş batarken B)bütün heybetiyle C)bulutların arasından D)bizi SBS 2011

SORU:Hızlı adımlarla işe gidenler, fabrikanın önünde biraz dinlenirlerdi. Cümlesinin öznesi, aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A)Gidenler B)Adımlarla işe gidenler C) İşe gidenler D) Hızlı adımlarla işe gidenler SBS 2010

CÜMLE VURGUSU Kurallı cümlelerde vurgu yüklemden önceki ögededir. -Bu kitabı size Türkçe öğretmeni verdi. özne y.(kim?)   -Karar vermeden önce uzun uzun düşündüm. Zarf tümleci y.(kim?) -Meçhule giden bir gemi, bu limandan kalkar. Dolaylı t. y.(kim?)

NOT: Devrik cümlelerde de vurgu yine yüklemden önceki kelimededir. -Havalimanı uzakmış şehir merkezine. Özne y.(ne?)   2009 SBS “Tatlı söz söyleyen, hiç kimseden kötü söz işitmez.” cümlesinde vurgulanan ifadenin cümledeki görevi aşağıdakilerden hangisidir? A) Belirtisiz nesne B) Yer tamlayıcısı C) Özne D) Yüklem

ARA SÖZ: Herhangi bir öğenin açıklayıcısı olarak iki virgül veya kısa çizgi arasında yer alan, cümleden çıkardığımızda cümlenin anlamında değişikliğe yol açmayan, bazen bağımsız olarak cümlede kullanılan, kelime veya kelime grubuna ara söz veya ara cümle denir. -Veli’nin okuduğu hikaye, Forsa, çok güzeldir. -Kemal’i, sınıfın en çalışkanını, yanına çağırdı.  -Vatanımıza, çok sevdiğimiz ülkemize, kavuşmak üzereyiz.

-Geçen gün, sen de şahitsin, hayatımın en berbat günüydü. -Cihan yıkılsa -emin ol- bu cephe sarsılmaz. Bu cümlelerdeki ara sözler ise herhangi bir öğenin açılayıcısı olmadan da cümlede bulunabilir.Bu durumdaki ara sözler cümle değerindedir.Bu tip ara sözler herhangi bir öğenin açıklayıcısı olmadığı için cümlenin herhangi bir öğesi de değildir.