1 REK181 ANATOMİ & FİZYOLOJİ KONU 6 ENDOKRİN SİSTEM ŞÜKRAN NAZAN KOŞAR Hacettepe Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi, Rekreasyon Bölümü Egzersizde Beslenme ve Metabolizma Anabilim Dalı

ENDOKRİN SİSTEM Endokrin sistem, sinir sistemiyle işbirliği içinde çalışarak vücut fonksiyonlarını kontrol eder ve vücudumuzun farklı bölümleri arasında iletişim sağlar. 2

3 Bu konuyu çalıştıktan sonra aşağıdaki hedeflere ulaşmanız beklenmektedir. Giriş Hormonu tanımlamanız Endokrin ve ekzokrin bezler arasındaki farklılıkları açıklamanız Endokrin Sistemin Genel Özellikleri Bir hormon için hedef hücre kavramını açıklamanız Hormonların başlıca fonksiyonlarını listelemeniz Hormon Etkisi Kimyasal yapısına göre hormonları sınıflandırmanız Hormonların etki düzeyini belirleyen faktörleri listelemeniz ÖĞRENME HEDEFLERİ

4 Hormon Salgısının Kontrolü Negatif geri bildirim sisteminin hormon salgı düzeyini düzenleme mekanizmasını açıklamanız Sinir sisteminin hormon salgı düzeyini kontrol etmedeki rolünü açıklamanız Hipofiz Bezi ve Diğer Endokrin Bezler Başlıca endokrin bezlerin isimlerini, lokalizasyonlarını ve salgıladıkları hormonları tanımlamanız Başlıca hormonların etkilerini ve homeostasise katkılarını açıklamanız Başlıca hormonların salgı düzeyinin nasıl düzenlendiğini açıklamanız. Yaşam Sürecindeki Değişimler Endokrin sistemde yaşlanmaya bağlı olarak gerçekleşen başlıca değişiklikleri listelemeniz. ÖĞRENME HEDEFLERİ

TANIMLAR 5 Vücudumuzda iki tip bez bulunur: Endokrin Bez: –Kanalları yoktur, salgılarını hücreler arası boşluğa salgılarlar –Salgılarını iletmek içen kan akımını kullanırlar –Hormon salgılarlar –Parakrin ve otokrin bezler de endokrin bezlerdir Ekzokrin Bez: –Kanalları vardır –Ürünlerini kanalları aracılığı ile vücut boşluklarına salgılarlar –Ter bezleri, tükürük bezleri, sebum salgılayan bezler, sindirim salgıları salgılayan bezler vb.

6 Tiroid bezi Kan akımı Endokrin hücreler Hormon salgısı Ekzokrin hücreler Kanal Deri Ter bezi EKZOKRİN BEZ ENDOKRİN BEZ

7 Hormon –Endokrin bezler tarafından salgılanan ve sadece hedef hücrelerde etkili olan kimyasal maddelerdir Hormonların başlıca fonksiyonu –Hücrelerin fonksiyonlarını değiştirerek homeostazı korumaktır Hedef hücreler –Bir hormona duyarlı reseptörleri barındıran, dolayısıyla hormonun etkisini gösterebildiği hücrelerdir TANIMLAR

Endokrin organ, kan akımı, hormon, hedef hücre etkileşimi 8 Hormonlar, sadece kendilerine duyarlı reseptörleri barındıran hedef hücrelerde etkili olabilirler

9 Endokrin Sistemin Genel Özellikleri Endokrin ve sinir sistemleri kimyasal sinyaller aracılığı ile haberleşir Nöronlar, sinapsta postsinaptik nöronu etkileyen nörotransmiterler salgılar Endokrin bezler, özel hedef hücrelerde etkisini gösteren hormonları kan akımına salgılar Sinir SistemiEndokrin Sistem HücrelerNöronlarBez epitel hücreleri Kimyasal sinyalNörotransmiterHormon Etki alanıPostsinaptik hücredeki reseptörler Hedef hücredeki reseptörler Etki hızıSaniyelerSaniyeler ile saatler arasında Etki süresiNöral aktivite devam etmezse çok kısa Salgı durduktan sonra kısa bir süre sonra durabilir veya günlerce sürebilir Tablo….. Endokrin ve sinir sistemlerinin karşılaştırılması.

Copyright © The McGraw-Hill Companies, Inc. Permission required for reproduction or display. Sinir uyarısı Kan akmı Nöronlar sinir uyarılarını iletir Bez hücreleri hormonu kan akımına salgılar Nörotransmiter sinapsa salgılanır Post-sinaptik hücre yanıtlar Hedef hücreler (hormon reseptörünü bulunduran hücreler) hormona yanıt verir Hormonlar diğer hücreleri etkilemez 10 SİNİR SİSTEMİNİN ETKİSİ ENDOKRİN SİSTEMİN ETKİSİ

HORMON ETKİSİ Hormonlar, endokrin bezlerin etrafındaki boşluklara salgılanır Hipotalamus Hipofiz bezi Tiroid bezi Timus Adrenal bez Pankreas Paratiroid bezi Pineal bez Böbrekler Testisler (erkeklerde) Overler (kadınlarda) Ağırlıklı olarak negatif geri bildirim mekanizmasıyla kontrol edilir Hormonlar, kısa veya uzun süre (günlerce) etkili olabilir Hormon salgılanması, sıkı bir şekilde kontrol edilir ve düzenlenir ENDOKRİN BEZLER

HORMONLARIN FONKSİYONLARI 12 1.Aşağıdaki fonksiyonları düzenler: –Vücut iç ortamının kimyasal kompozisyonunu ve hacmı –Enerji dengesi ve metabolizma –Düz ve kalp kaslarının kontraksiyonu –Bezlerin salgı üretimi ve salgılaması –Bazı bağışıklık sistemi aktiviteleri 2.Büyüme ve gelişmenin kontrolü 3.Üreme sisteminin çalışmasını düzenler 4.Sirkadyen ritmin korunmasını sağlar

Kan Hormon Konsantrasyonunu Belirleyen Faktörler Aşağıdaki faktörlerce belirlenir: Endokrin bezden hormon salgılanma hızı Metabolik hız veya hormonun atılma hızı Taşıyıcı protein miktarı Plazma hacmındaki değişiklikler

Kan Hormon Konsantrasyonunu Belirleyen Faktörler Endokrin bezden hormon salgılanma hızı Metabolik hız veya hormonun atılma hızı Plazma hacmındaki değişiklikler Taşıyıcı protein miktarı

15 HORMONLARIN SINIFLANDIRILMASI Hormonlar kimyasal olarak iki gruba ayrılır: 1.Steroid veya steroid benzeri hormonlar: Cinsiyet hormonları Adrenal korteks hormonları 2.Steroid olmayan hormonlar: Aminler Proteinler Peptidler Glikoproteinler

Kimyasal Yapısına Göre Hormon Tipleri 16 Bileşik tipiYapıtaşıÖrnekler AminlerAmino asitEpinefrin, nor-epinefrin PeptidlerAmino asitADH, OT, THR, SS, GnRH ProteinlerAmino asitPTH, GH, PRL GlikoproteinlerProtein & Karbonhidrat FSH, LH, TSH SteroidlerKolesterolÖstrojen, progesteron, testosteron, kortizol, aldesteron

Steroid olmayan hormonlar Çoğu amino asitlerden sentezlenir Suda çözünürler Salgılayıcı veziküllerde depolanırlar Büyük moleküler ağırlığa sahiptirler –Hücre zarından geçemezler –Reseptörleri hücre zarında bulunur

Steroid veya streroid benzeri hormonlar Kolesterolden sentezlenir Depolanmazlar Lipidde kolayca çözünürler Hücre zarından kolayca geçerler Küçük moleküler ağırlığa sahiptir Hücre zarından geçebilirler Reseptörleri sitoplazmada ve çekirdek zarında bulunur

ENDOKRİN SİSTEMİN KONTROLÜ Endokrin sistemin ana kontrol merkezi Hipotalamustur Sinir sistemi ve plazma madde düzeyindeki değişim de endokrin sistemden hormon salgılanma düzeyini kontrol eder 19

20 Sinir Sistemi (a) (b) (c) Hedef hücreler Etki Hedef hücreler Etki – ––– Anterior hipofiz bezi Etki Hipotalamus Periferal Endokrin bez Hedef hücreler Endokrin bez Plazma madde düzeyinde değişim Endokrin bez Hormon Salgısının Kontrolü Hipotalamus, Sinir Sistemi ve Plazma madde konsantrasyonunun hormon salgı düzeyine etkisi

21 Hormon Salgısının Kontrolü Negatif geri bildirim, hormon salgı düzeyinin düzenlemesinde temel mekanizmadır.

22 Copyright © The McGraw-Hill Companies, Inc. Permission required for reproduction or display. TiroidMeme bezi OverTestisKemikKas Ön Hipofiz Hormonları Hipotalamus Hormonları GHRH BH salgılatan faktör SS Somatostatin PRF Prolaktin- salgılatan faktör PIH Prolaktin- salgısını İnhibe eden hormon TRH Tirotropin- salgılatan hormon CRH Kortikotropin- salgılatan hormon GnRH Gonadotropin- salgılatan hormon GH Büyüme hormonu PRL Prolaktin TSH Tiroid- Stimüle edici hormon ACTH Adrenokortikotropik hormon LH Luteinleştirici hormon FSH Folikül stimüle edici hormon Yağ dokusu Adrenal korteks

23 HİPOFİZ BEZİ Beyin tabanında yerleşmiştir İki farklı bölümden oluşur: Ön hipofiz (adenohipofiz) Arka hipofiz (nörohipofiz)

24 Hipotalamusun Hipofiz Üzerindeki Etkisi Hipotalamustan salgılanan ‘hormon salgılatan hormonlar’ ön hipofiz hücrelerini uyararak ön hipofiz hormonlarının salgılanmasını sağlar Hipotalamustan gönderilen sinir uyarıları, arka hipofizden hormon salgılanmasını sağlar Hypophyseal veins Optic chiasma Capillary bed Third ventricle Hypothalamus Anterior hipofiz lobu Capillary bed Hypophyseal portal veins Secretory cells of anterior pituitary gland Neurosecretory cells that secrete releasing hormones Superior hypophyseal artery Neurosecretory cells that secrete posterior pituitary hormones Inferior hypophyseal artery Sella turcica of sphenoid bone Copyright © The McGraw-Hill Companies, Inc. Permission required for reproduction or display. Posterior hipofiz lobu

25 Anterior Hipofiz Hormonları

Ön Hipofiz Bezi Hormonları-1 HORMONETKİSİ Büyüme Hormonu (BH) Karaciğer, kas, kemik, kıkırdak ve diğer dokuları stimüle ederek insülin benzeri büyüme faktörleri (IGF)’ni sentezlemelerini ve salgılamalarını sağlar. IGF’ler hücrelerin büyümesini, protein sentezini, doku onarımını, lipolizi ve kan glikoz düzeyinin artmasını sağlar. Tiroid Stimüle Edici Hormon (TSH) Tiroid bezinde, tiroid hormonlarının (T3 ve T4) üretilmesini ve salgılanmasını stimüle eder. Adrenokortikotropin Hormon (ACTH) Adrenal korteksten mineralokortikoid hormonların (özellikle kortizol) salgılanmasını stimüle eder.

Anterior Hipofiz Bezi Hormonları-2 HORMONETKİSİ Folikül Stimüle Edici Hormon (FSH) Kadınlarda, dişi yumurta hücresinin gelişimini başlatır, overlerden östrojen hormonu salgılanmasını stimüle eder. Erkeklerde, testislerin sperm üretimini stimüle eder. Lüteinleştirici Hormon (LH) Kadınlarda, östrojen ve progesteron hormonu salgılanmasını, ovulasyonu, korpus luteumun gelişimini stimüle eder. Erkeklerde, testislerde testosteron hormonu üretimini stimüle eder. Prolaktin (PL)Meme bezlerinden süt salgılanmasına katkıda bulunur. Melanosit Stimüle Edici Hormon (MSH) Beyin aktivitesini etkiler; Fazla miktarda üretildiğinde derinin renginin koyulaşmasına yol açar.

28 Yapısal olarak sinir lifleri ve nöroglia içerir Sinir lifleri hipotalamustan başlar İki hormon salgılar: Antidiüretik hormon (ADH) veya vazopresin Oksitosin Posterior Hipofiz Hormonları

29 Posterior Hipofiz Hormonları Yapısal olarak sinir lifleri ve nöroglia içerir Sinir lifleri hipotalamustan başlar İki hormon salgılar: Antidiüretik hormon (ADH) veya vazopresin Oksitosin

Posterior Hipofiz Bezi Hormonları HORMONETKİSİ Antidiüretik Hormon (ADH) veya Vazopresin İdrar üretimini azaltarak vücut sıvı miktarını korur Terleme yolu ile sıvı kaybını azaltır Arteriol konstriksiyonu ile kan basıncını artırır Oksitosin Doğum sırasında uterus kaslarının kasılmasını stimüle eder Meme bezlerindeki hücrelerin kasılmasını stimüle ederek süt salgısını sağlar

31 BAŞLICA ENDOKRİN BEZLER

Tiroid Bezi Tiroid bezi iki lateral lobdan oluşur, şekli kelebeğe benzer Larenksin hemen altında trakeanın üst ön bölümünde yerleşmiştir Tiroid bezi 3 hormon üretir: T3 (triiyodotironin) T4 (tiroksin) Kalsitonin

Tiroid Bezi Hormonları HORMONETKİSİ Tiroksin (T4)Karbonhidratlardan enerji elde edilmesini artırır Protein sentezini artırır Büyümeyi hızlandırır Sinir sistemi aktivitesini artırır Triiyodotronin (T3)T4 hormonun etkileri ile aynı, ancak 5 kat daha fazla etkili KalsitoninKan kalsiyum ve fosfat düzeylerini düşürür. Bu etkisini şu yollarla gerçekleştirir: 1.Kemiklerden kalsiyum ve fosfatın serbest bırakılmasını inhibe der 2.Kalsiyum ve fosfatın kemiklerde depolanmasını artırır 3.Böbreklerden kalsiyum atılımını artırır

Paratiroid Bezleri Paratiroid bezleri, tiroid bezinin posteriorunda yerleşmiştir Sarı-kahverengi renkte 4 adet paratiroid bezi bulunur Paratiroid bezleri 1 hormon üretir: Paratiroid hormonu veya parathormon Paratiroid hormonu, kan kalsiyum düzeyinin yükselmesini sağlar

Paratiroid Bezleri

HORMONETKİSİ Paratiroid Hormonu (Parathormon) Kan kalsiyum düzeylerini artırır. Bu etkisini şu yollarla gerçekleştirir: 1.Kemiklerden kalsiyumun serbest bırakılmasını stimüle eder 2.Böbreklerden kalsiyum atılımını azaltır 3.Böbreklerin D vitaminini aktifleştirmesini uyarır. Aktif D vitamini barsaklarda kalsiyum absorbsiyonunu artırır Paratiroid Hormonunun Fonksiyonları

Adrenal Bezler Adrenal bezler, böbreklerin üzerinde yerleşmiş piramit şeklinde yapılardır

Adrenal Bezler Adrenal bezin iki farklı bölümünden (adrenal korteks ve adrenal medulla) hormon salgılanır Adrenal bezden salgılanan hormonlar Adrenal korteks hormonları Aldesteron Kortizol Androjen hormonlar Adrenal medulla hormonları Epinefrin Norepinefrin

Adrenal Korteks Hormonları HORMONETKİSİ AldesteronMineralokortikoid olarak da bilinir, çünkü sodyum ve potasyum gibi minerallerin konsantrasyonunu düzenler. Böbreklerde sodyum tutulumunu ve potasyum atılımını artırır KortizolGlukokortikoid hormondur, çünkü glikoz metabolizmasını düzenler. 1.Çeşitli dokularda protein sentezini inhibe ederek kan amino asit konsantrasyonunu artırır 2.Adipoz dokudan yağ asitlerinin serbest bırakılmasını stimüle eder. Böylece yağ asitlerinin enerji kaynağı olarak kullanımını artırır ve glikozun enerji kaynağı olarak kullanımını azaltır 3.Karaciğer hücrelerinin, karbonhidrat dışındaki maddelerden glikoz sentezlemesini (glukoneojenez) stimüle eder. Böylece kan glikoz konsantrasyonunu artırır Androjen hormonlar Erkek androjen hormonlarıdır Bu hormonlar gonadlardan cinsiyet hormonlarının salgılanmasını ve üreme organlarının erken dönemdeki gelişimlerini stimüle ederler.

Adrenal Medulla Hormonlarının Etkileri Etkilenen yapı ya da fonksiyon EpinefrinNorepinefrin KalpKalp atım hızı artar Kasılma kuvveti artar Kalp atım hızı artar Kasılma kuvveti artar Kan damarlarıİskelet kasının kan damarları genişler. Böylece periferal direnç düşer İskelet kaslarına kan akımı artar, bu nedenle deri ve iç organlardaki damarlar daralır Kan basıncıKardiyak debideki artıştan dolayı bir miktar artar Vazokonstriksiyondan dolayı kan basıncında ciddi artış Hava yollarıDilatasyon gerçekleşirBir miktar dilatasyon gerçekleşir KaraciğerGlikojenin glikoza parçalanmasını stimüle ederek kan glikoz konsantrasyonunu artırır Kan glikoz düzeyi üzerinde çok az etkilidir Metabolik hızArtar

Pankreas Bezi Pankreas, sol üst abdominal boşlukta, midenin arkasında yer alan yaprak şeklinde bir bezdir. İki tip salgı bezine sahiptir: Ekzokrin ve Endokrin

Pankreas Bezi Endokrin bölümün islet hücrelerinden 3 hormon salgılanır: Glukagon Alfa hücrelerinden salgılanır İnsülin Beta hücrelerinden salgılanır Somatostatin Delta hücrelerinden salgılanır

Pankreas Hormonları ve Fonksiyonları HORMONFONKSİYONU GlukagonKan glikoz düzeyini artırır Karaciğerin glikojeni parçalamasını ve karbonhidrat dışı maddelerden glikoz sentezlemesini stimüle eder Yağların parçalanmasını stimüle eder İnsülinKan glikoz düzeyini azaltır Glikozdan glikojen sentezini hızlandırır Karbonhidrat dışı maddelerden glikoz sentezlemesini inhibe eder Adipoz ve kas hücrelerinin membranlarından glikozun transferini artırır. Amino asitlerin hücrelere taşınmasını artırır, protein ve yağ sentezini stimüle eder Somatostatin Karbonhidratların düzenlenmesine katkıda bulunur

46 DİĞER ENDOKRİN ORGANLAR Pineal Bez Melatonin salgılar Sirkadyen ritmi düzenler Timus Bezi Timosin hormonu salgılar Bazı lemfositlerin gelişimini destekler Bağışıklık sisteminde önemli rol oynar Üreme Organları Overler, östrojen ve progesteron hormonlarını salgılar Testisler, testosteron hormonu salgılar Plasenta östrojen, progesteron ve gonadotropin hormonlarını salgılar Diğer Organlar: Sindirim bezleri, kalp ve böbrekler

Over Hormonları ve Fonksiyonları HORMONFONKSİYONLARI Östrojen ve Progesteron Kadın ikincil cinsiyet özelliklerinin gelişimi ve sürdürülmesi Foliküllerin olgunlaşması ve yumurtlama sürecinin düzenlenmesi Menstürasyon sürecinin düzenlenmesi Gebeliğin devamının sağlanması Meme bezlerinin süt salgılamaya hazırlanması Relaksin Gebelik sırasında simfizis pubisin esnekliğini artırır Doğum sırasında uterus serviksinin genişlemesini sağlar İnhibin Ön hipofizden FSH salgılanmasını inhibe eder Overler

Testis Hormonları ve Fonksiyonları HORMONFONKSİYONLARI Testosteron Doğum öncesi testislerin düşmesini stimüle eder Sperm üretimini düzenler Erkek ikincil cinsiyet özelliklerinin gelişimi ve sürdürülmesi İnhibin Ön hipofizden FSH salgılanmasını inhibe eder Testisler

Böbrek ve Hormonları HORMONFONKSİYONLARI Renin Aldesteron salgılanması ve vazokonstriksiyon yoluyla kan basıncını artıran süreçlerde rol alır Eritropoetin (EPO) Kırmızı kan hücresi üretimini artırır Kalsitrol (D vitamininin aktif formudur) Diyetle alınan kalsiyum ve fosfor emilimini artırır

50 Endokrin Sistemde Yaşlanma Sürecinde Gerçekleşen Değişiklikler Endokrin bezlerin boyutu küçülür Büyüme hormonu düzeyleri düştüğünden kas kuvveti azalır Karaciğer ve kalpte yıkım hızı yavaşladığından ADH düzeyleri artar Kalsitonin düzeyleri düşer; osteoporoz riskini artırır PTH düzeylerindeki değişiklik osteoporoz riskini artırır İnsülin direnci gelişebilir Melatonin salgısı biyolojik saati etkiler Timosin üretimi düşerek enfeksiyon riskini artırır

51 Giriş Hormon nedir? Tanımlayınız. Endokrin ve ekzokrin bezler arasındaki farklılıkları yazınız Endokrin Sistemin Genel Özellikleri Bir hormon için hedef hücre kavramını açıklayınız Hormonların başlıca fonksiyonlarını yazınız Hormon Etkisi Kimyasal yapısına göre hormonlar nasıl sınıflandırılır, açıklayınız Hormon Salgısının Kontrolü Negatif geri bildirim sisteminin hormon salgı düzeyini nasıl düzenlediğini açıklayınız Sinir sisteminin hormon salgı düzeyini nasıl kontrol ettiğini açıklayınız Endokrin Sistemle ilgili olarak aşağıdaki soruları yanıtlıyor olmanız beklenmektedir

52 Hipofiz Bezi ve Diğer Endokrin Bezler Başlıca endokrin bezlerin isimlerini, lokalizasyonlarını ve salgıladıkları hormonları yazınız Başlıca hormonların etkilerini ve homeostasise katkılarını açıklayınız Başlıca hormonların salgı düzeynin nasıl düzenlendiğini açıklayınız. Yaşam Sürecindeki Değişimler Endokrin sistemde yaşlanmaya bağlı olarak gerçekleşen başlıca değişiklikleri yazınız. Endokrin Sistemle ilgili olarak aşağıdaki soruları yanıtlıyor olmanız beklenmektedir