Xərclərin təsnifatı və qiymətləndirilməsi

1. X ə rcl ə rin ümumi t ə snifatı 2. İstehsal x ə rci v ə dövri x ə rc 3. M ə nf əə t v ə Z ə r ə r haqqında hesabatda x ə rcl ə rin t ə snifatı 4. Birbaşa v ə dolayı x ə rcl ə r 5. Q ə rarların q ə bulu prosesind ə x ə rcl ə rin rolu 6. Alternativ v ə dig ə r x ə rc anlayışları Bu dərsi öyrənməklə biz aşağıdakı bilik və qabiliyyətlərə sahib ola bilərik:

15 Satış qiym ə tinin m ü ə yy ə n olunması S ə m ə r ə liliyin (q ə na ə t) qorunması v ə ona n ə zar ə t Maliyy ə v ə dig ə r Hesabatlarının hazırlanmasını asanlaşdırmaq İş strategiyasını gözd ə n keçirm ə k (Planlama) İş prosesin ə n ə zar ə t etm ə k Maya dəyəri mühasibatlığının MƏQSƏDLƏRI

Davranış konsepsiyası Təsir istiqamətinə görə Nəzarət olunmasına görə Əhəmiyyətinə görə Təyinatına görə Xərclərin təsnifat konsepsiyalari

Davranış üzrə təsnifat C 3C 3 Davranış konsepsiyası biznes fəaliyyətinin (istehsalın) artması ilə xərclərin dəyişməsi arasında əlaqəni ifadə edir. İstehsal həcmi artıqca dəyişməyən xərclər daimi (sabit) xərclər adlanır. İstehsalın həcmindən asılı olaraq artıb- azalan xərclər dəyişən xərclər adlanır. Hər iki xxüsusiyyəti daşıyan xərclər qarışıq xərclər adlanır.

İcarə Xərc. Davranış üzrə təsnifat Davranış konsepsiyası istehsalın artması ilə xərclərin ar-da əlaqəni ifadə edir.. Sabit xərclər biznes fəaliyyətindən asılı olmayaraq dəyişmir. Dəyişən xərclər fəaliyyətin dəyişməsi ilə əlaqədar dəyişir C 3C 3 pambıq

Birbaşa xərclər İstehsalda birbaşa iştirakına görə. Misal:material və əmək haqqı Dolayı xərclər İstehsalda dolayı iştirakına görə. Misal: kommunal xərclər İstiqamət üzrə təsnifat C 3C 3

Şirkətə nəzarətin dərəcəsi idarəetmənin səviyyəsindən asılıdır. Daha az nəzarət İdarəolunmasına görə təsnifat C 3C 3

Əhəmiyyətinə görə təsnifat: Geri qayıtmayan xərclər keçmişd ə ç ə kil ə n bütün x ə rcl ə ri yenid ə n b ə rpa etm ə k v ə ya onları l ə ğv etm ə k mümkün deyil. İtiril ə n x ə rcl ə r geri qayıtmır. Misal:Siz 2 il bundan ə vv ə l $15,000-a avtomabil almısınız. Artiq $15,000—lıq maşın öz d ə y ə rini itirib. Çünkisiz onu bu iki il ə rzind ə kifay ə t q ə d ə r işl ə dib sürmüsüz, istismar etmisiniz v ə buna gör ə d ə itirdiyiniz $15,000 d ə y ə ri b ə rpa ed ə bilm ə zsiniz. C 3C 3

Potensial faydalı olacaq işl ə r ə s ə rf olunan x ə rcl ə r Misal: Ə g ə r firma bu gün öz işçisinin kvalifikasiyasına $20,000 pulu s ə rf etm ə yi bacarmırsa, g ə l ə c ə kd ə daha artıq pul itirm ə v ə g ə lirl ə rinin azalması t ə hlük ə si il ə üzl ə ş ə c ə kdir. Əhəmiyyətinə görə: Alternativ xərclər C 3C 3

Alternativ Xərclər G ə lir yaradan alternativl ə rd ə n birinin seçilm ə si zamanı dig ə rind ə n imtina olunur. İmtina olunan alternativl ə rd ə n ə ld ə olunacaq g ə lird ə n d ə imtina olunduğundan bualternativ x ə rc kimi tanınır Misal:Əgər siz dörd il təhsil almağa vaxt sərf etməyib hər hansı peşə fəaliyyətilə məşğul olsaydınız AZN əldə edərdiniz. Demək sizin alternativ xərciniz AZN- dir.

Batmış xərclər Batmış x ə rcl ə r artıq baş vermiş v ə b ə rpa olunması mümkün olmayan x ə rcl ə rdir.Bu tip x ə rcl ə r q ə rarların q ə bulu prosesind ə n asılıdır. Misal:Siz bir il bundan əvvəl dəyəri 2000 AZN olan qiymətli əşyanızı itirmisiniz. Bu artıq sizin üçün batmış xərcdir.

Məhsul Təyinatına görə təsnifat: İstehsal xərci Birbaşa əmək haqqı Birbaşa material Qarışıq

İstehsala aid olmayan Təyinatına görə təsnifat: Qeyri - istehsal xərci Inzibati xərclər Satış xərcləri

İstehsal xərcləri

Məhsul Birbaşa material Birbaşa Əmək Qarışıq Xərclər (overhead) İstehsal xərcləri

2/7/2015 Birbaşa material Material x ə rci son m ə hsul istehsalına birbaşa t ə sir göst ə rir Misal: Avtom. istehsalına sərf edilmiş polad və dəmir. İstehsalçının Gəlir hesabatı P1

Birbaşa Əmək M ə hsulun ümumi d ə y ə rind ə mü ə yy ə n oluna bil ə n ə m ə k m ə sr ə fl ə ri. Misal:Avtomobilin hissələrini birləşdirən işçinin maaşı

2/7/2015 Birbaşa əmək haqqı Əmək haqqı xərci son məhsula birbaşa təsir göstərir Misal: Avtomobil istehsalına zəhmət çəkən Işçinin əmək haqqı İstehsalçının Gəlir hesabatı P1

Birbaşa Material M ə hsulun ə sas hiss ə sin ə çevril ə n v ə d ə y ə ri ümumi m ə hsulun d ə y ə rind ə asanlıqla mü ə yy ə n oluna bil ə n xammal. Misal:Avtomobildə quraşdırılan radio

Qarışıq (Ümumtəs.) xərclər Birbaşa material və birbaşa əm/h-dan başqa bütün istehsal xərcləri Qarışıq xərclər məhsul istehsalına birbaşa təsir etmir Misallar: Dolayı əmək haqqı – təmir və bərpa işi Dolayı material – təmizlik üzrə təchizat Zavod kommunal xərcləri Nəzarət-təhlükəsizlik xərcləri İstehsalçının Gəlir hesabatı

Birbaşa Material Birbaşa Əm/h Qarışıq xərclər Birbaşa (əsas) xərclər Çevrilmə (köməkçi) xərclər İstehsal xərcləri adətən aşağıdakı kimi təsnif olunur: Xərclərin təsnifatı Çevrilmə xərcləri birbaşa materialı hazır məhsula çevirməyə sərf olunan xərclərdir.

Qarışıq İstehsal Xərcləri Qarışıq istehsal x ə rcl ə rin ə birbaşa m ə hsul vahidin ə şamil oluna bilm ə y ə n x ə rcl ə r aiddir. Misal:Dolayı əmək və dolayı material xərcləri İstehsal prosesinə birbaşa cəlb olunmayan işçilərin əmək ödənişləri. Misal:sanitariya, mühafizə və nəzarətçi işçilər. İstehsal prosesinə yardım edən material xərcləri. Misal: avtomobil zavodunda istifadə olunan sürtkü yağı və digər təmizləyici vasitələr.

Qeyri-istehsal Xərcləri Marketinq və ya satış xərcləri Məhsulun satılması və sifarişlərin qəbulu ilə bağlı olan bütün xərclər Administrativ Xərclər Bütün inzibati, təşkilati və idarəetmə ilə bağlı xərclər

İstehsal Xərci və Dövrü Xərclər İstehsal x ə rcin ə birbaşa material, birbaşa ə m ə k v ə qarışıq istehsal x ə rcl ə ri aiddir. Ehtiyat Satılmış malın m.d Balans Hesabatı Mənfəət və Zərər Satış Dövrü x ə rcl ə r ə bütün marketinq (satış) v ə inzibati x ə rcl ə r aiddir. Xərclər Mənfəət və Zərər

Məsələ İstehsal mü ə ssis ə si üçün bu x ə rcl ə rd ə n hansılar dövrü x ə rc hesab oluna bil ə r? A.İstehsal avadanlığının amortizasiyası. B. Ə mlak vergisi. C.Birbaşa material x ə rcl ə ri. D.İstehsal prosesini işıqlandırmağa s ə rf olunan elektrik enerji x ə rci. E.Satış kommisiyonu.

Məsələ İstehsal mü ə ssis ə si üçün bu x ə rcl ə rd ə n hansılar dövrü x ə rc hesab oluna bil ə r? A.İstehsal avadanlığının amortizasiyası. B. Ə mlak vergisi. C.Birbaşa material x ə rcl ə ri. D.İstehsal prosesini işıqlandırmağa s ə rf olunan elektrik x ə rci. E.Satış kommisiyonu.

İstehsal və Ticarət Fəaliyyətlərinin Müqayisəsi Ticar ə tçil ə r... Hazır m ə hsul alıb. Hazır m ə hsul satırlar. İstehsalçılar... Xammal alıb. Hazır m ə hsul istehsal edib. Hazır m ə hsul satırlar

Balans Hesabatı Ticar ə t Cari aktivl ə r  Kassa  Debitor borclar  Ə vv ə lc ə dn öd ə nilmiş x ə rcl ə r  Ehtiyatlar (ticar ə t) İstehsal Cari aktivlər  Kassa  Debitor borclar  Əvvəlcədn ödənilmiş xərclər  Ehtiyatlar Xammal Yarımfabrikat Hazır Məhsul

Balans Hesabatı İstehsal Cari Aktivlər  Kassa Natamam məhsula– müəyyən material, əmək və qarışıq xərclər əlavə olunur. Ticar ə t Cari aktivl ə r  Kassa  Debitor Borclar  Ə vv ə lc ə d ə n öd ə nilmiş x ə rcl ə r  Ehtiyatlar Xammal Yarımfabrikat Hazır məhsul Satışı gözləyən hazır məhsul. İstehsal prosesini gözləyən materiallar.

Mənfəət və Zərər Hesabatı İstehsal mü ə ssis ə si üçün satılmış malın maya d ə y ə ri il ə ticar ə t mü ə ssis ə si üçün satılmış malın maya d ə y ə ri arasında çox cüzi f ə rq vardır. İstehsal Müəssisəsi Satılmış malın maya dəyəri: Başlanğıc hazır məhsul ehtiyatı $ 14,200 + İstehsal olunmuş məhsulun m.d 234,150 Satış üçün mövcud olan məhsul $ 248,350 - son hazır məhsul ehtiyatı (12,100) = Satılmış malın maya dəyəri $ 236,250 Ticarət Müəssisəsi Satılmış malın maya dəyəri: Başlanğıc ticarət ehtiyatı $14,200 + Alış234,150 Satış üçün mövcud olanməhsul$ 248,350 - Son ticarət ehtiyatı (12,100) = Satılmış malın maya dəyəri $ 236,250

Ehtiyatların Hərəkəti Başlanğıc balans $$ Əlavələr $$$ + Mövcud olan $$$$$ = Son balans $$ = Çıxarışlar $$$ _ Mövcud olan $$$$$

Məsələ Dövrün ə vv ə lind ə sizin ehtiyat $1,000 olmuşdur, ay ə rzind ə $100 alış v ə $300 satış olmuşdur, ayın sonuna balansı mü ə yy ə n edin? A. $1,000. B. $ 800. C. $1,200. D. $ 200.

Məsələ Dövrün ə vv ə lind ə sizin ehtiyat $1,000 olmuşdur, ay ə rzind ə $100 alış v ə $300 satış olmuşdur, ayın sonuna balansı mü ə yy ə n edin? A. $1,000. B. $ 800. C. $1,200. D. $ 200. $1,000 + $100 = $1,100 $1,100 - $300 = $800

Xammal İstehsal Xərcləri Yarımfabrikat Birbaşa material Başlanğıc material ehtiyatı + Alınmış xammal = İstehsalda istifadəsi mümkün olan xammal – Son xammal ehtiyatları = İstehsalda istifadə olunmuş xammal İstehsal prosesinə daxil olan xammal, artıq xammal yox birbaşa material adlanır İstehsal Xərclərinin Formalaşması

Xammalİstehsal Xərcləri Yarımfabrikat Birbaşa material + Birbaşa əmək + qarışıq ist. xərcləri = Tam istehsal xərcləri Başlanğıc material ehtiyatı + Alınmış xammal = İstehsalda istifadə olunacaq xammal – son xammal ehtiyatı = İstehsalda istifadə olunmuş xammal Çevrilmə xərcləri birbaşa materialı hazır məhsula çevirməyə sərf olunan xərclərdir. İstehsal Xərclərinin Formalaşması

Xammalİstehsal XərcləriYarımfabrikatlar Birbaşa material + Birbaşa əmək + qarışıq ist. Xərci Başlanğıc material ehtiyatları + Alınmış material ehtiyatları Başlanğıc yarımfabrikatlar + Tam İstehsal xərci = Tam İstehsal xərci = Cəmi yarımfabrikatlar = İstehsalda istifadə oluna bilən ehtiyatlar – Son xammal ehtiyatı = İstehsalda istifadə olunmuş xammal İstehsal Xərclərinin Formalaşması Dövr ərzində baş verən bütün xərclər yarımfabrikatların başlanğıc balansına çevrilir.

Xammalİstehsal XərcləriYarımfabrikatlar oluna bilən xammal cəmi yarımfabrikat ehtiyatı – dövrün sonunda yarımfabrikat ehtiyatı = İstehsal olunmuş malın maya dəyəri Başlanğıc ehtiyatı + Alınmış xammal ++++ Birbaşa material Birbaşa əmək Qarıçıq ist xərcləri + Başlanğıc yarımfabrikat ehtiyatı Cəmi İstehsal ehtiyatı=Cəmi İstehsalxərci = İstehsalda istifadəxərcləri=dövr ərzidə İstehsal Xərclərinin Formalaşması Dövr ərzində tamamlanan məhsullar hazır məhsul ehtiyatına ötürülür.

Yarımfabrikatlar Başlanğıc yarımfabrikat ehtiyatı + Dövr ərzində cəmi istehsal xərcləri = Cəmi yarımfabrikat ehtiyatı – Dövrün sonunda yarımfabrikat ehtiyatı = İstehsal olunmuş malın maya dəyəri Hazır Məhsul Başlanğıc hazır məhsul ehtiyatı + İstehsal olunmuş malın maya dəyəri = Satış üçün yararlı malın dəyəri - Son hazır məhsul ehtiyatı Satılmış malın maya dəyəri İstehsal Xərclərinin Formalaşması

Hazır məhsul Satılmış malın maya dəyəri Satış və inzibati xərclər Dövri xərclər Satış və inzibati xərclər Qarışıq istehsal xərcləri Yarımfabri- katlar Birbaşa əmək Xərclər Balans Hesabatı Ehtiyatlar Mənfəət və Zərər Xərclər Material alışıXammal

Məsələ Başlanğıc xammal ehtiyatı $32,000 idi.Ay ə rzind ə, $276,000 d ə y ə rind ə xammal alınmışdır. Ayın sonunda $28,000 d ə y ə rind ə xammalın qalması mü ə yy ə n olunmuşdur.İstifad ə olunmuş birbaşa materialı mü ə yy ə n edin? A. B. C. D. $276,000 $272,000 $280,000 $ 2,0 00

Məsələ Başlanğıc xammal ehtiyatı $32,000 idi.Ay ə rzind ə, $276,000 d ə y ə rind ə xammal alınmışdır. Ayın sonunda $28,000 d ə y ə rind ə xammalın qalması mü ə yy ə n olunmuşdur.İstifad ə olunmuş birbaşa materialı mü ə yy ə n edin A. B. C. D. $276,000 $272,000 $280,000 $2, Başlanğıc xammal$32,000 + Alınmış xammal276,000 = İstehsala yararlı xammal ehtiyatı$ 308,000 – son xammal ehtiyatı28,000 = İstehsalda istifadə olunmuş xammal$ 280,000

Məsələ İstehsalda istifad ə olunmuş xammal $280,000 -dır.Birbaşa ə m ə k $375,000 v ə qarışıq istehsal x ə rci $180,000 olmuşdur.Ay ə rzind ə ümumi istehsal x ə rci n ə q ə d ə r olmuşdur? A.$555,000 B.$835,000 C.$655,000 D.Mü ə yy ə n etm ə k mümkün deyil.

Məsələ İstehsalda istifad ə olunmuş xammal $280,000-dır. Birbaşa ə m ə k $375,000 v ə qarışıq istehsal x ə rci $180,000 olmuşdur. Ümumi istehsal x ə rci n ə q ə d ə r olmuşdur? A.$555,000 B.$835,000 C.$655,000 D.Mü ə yy ə n etm ə k mümkün deyil. Birbaşa material$ 280,000 + Birbaşa material 375,000 + Qarışıq İst. Xərcləri 180,000 = Ay ərzində baş vermiş istehsal xərcləri$ 835,000

Məsələ Başlanğıc yarımfabrikat $125,000 olmuşdur. Ay ə rzind ə baş vermiş istehsal x ə rcl ə ri $835,000-dır.Ayın sonunda yarımfabrikat ehtiyytında $200,000-lıq tamamlanmamış m ə hsul qalıb. Ay ə rzind ə istehsal olunmuş malın maya d ə y ə rini tapın? $1,160,000 $910,000 $760,000 A. B. C. D. Mü ə yy ə n etm ə k mümkün deyil.

Məsələ $1,160,000 $910,000 $760,000 A. B. C. D. Mü ə yy ə n oluna bilm ə z. Başlanğıc yarımfabrikat ehtiyatı $ 125,000 + Dövr ərzində istehsal xərcləri 835,000 = Dövr ərzində cəmi yarımfabrikatlar $ 960,000 – son yarımfabrikat ehtiyatları 200,000 = İstehsal olunmuş malın maya dəyəri $ 760,000 Başlanğıc yarımfabrikat $125,000 olmuşdur. Ay ə rzind ə baş vermiş istehsal x ə rcl ə ri $835,000-dır. Ayın sonunda yarımfabrikat ehtiyatında $200,000-lıq tamamlanmamış m ə hsul qalıb. Ay ə rzind ə istehsal olunmuş malın maya d ə y ə rini tapın?

Məsələ Hazır m ə hsul ehtiyatının başlanğıc balansı $130,000-dır. İstehsal olunmuş malın maya d ə y ə ri $760,000-dır. Hazır m ə hsul ehtiyatının son balansı $150,000-dır. Ay ə rzind ə istehsal olunmuş malın maya d ə y ə rini tapın? A. $ 20,000. B. $740,000. C. $780,000. D. $760,000.

Məsələ Hazır m ə hsul ehtiyatının başlanğıc balansı $130,000-dır. İstehsal olunmuş malın maya d ə y ə ri $760,000-dır. Hazır m ə hsul ehtiyatının son balansı $150,000-dır. Ay ə rzind ə istehsal olunmuş malın maya d ə y ə rini tapın? A. $ 20,000. B. $740,000. C. $780,000. D. $760,000. $130,000 + $760,000 = $890,000 $890,000 - $150,000 = $740,000

Xərclərin Proqnozlaşdrılması Baxımından Təsnifatı F ə aliyy ə td ə ki d ə yişiklikl ə r x ə rcl ə r ə nec ə t ə sir göst ə rir. F ə aliyy ə t d ə yişdikd ə c ə mi d ə yiş ə n x ə rcl ə r d ə yişir. F ə aliyy ə t d ə yişdikd ə c ə mi sabit x ə rcl ə r d ə yişmir.

Cəmi Dəyişən Xərclər Sizin öd ə nişli telefon x ə rciniz n ə q ə d ə r danışdığınızdan asılıdır. Danışılmış dəqiqələr Kom m un i k a s i ya xərc l əri

Məhsul Vahidinə Düşən Dəyişən Xərclər Bir d ə qiq ə üçün danışıq haqqı d ə yişm ə z olaraq qalır.M ə s ə l ə n,1 d ə qiq ə 10 q ə pik. Danışıq vaxtı Bir dəqiqəyə dü ş ən T elefon xərci

Cəmi Sabit Xərclər Ş ə h ə rdaxili z ə ngl ə r üçün aylıq abun ə haqqı d ə yişm ə z olaraq qalır. Yerli zənglərin sayı A yl ı q abu n ə haq q ı

Məhsul Vahidinə Düşən Sabit Xərclər Z ə ngl ə rin sayı artıqca h ə r bir z ə ng ə düş ə n sabit x ə rcl ə r azalır. Şəhərdaxili zənglərin sayı Hər bir z ə ngə düş ə n ayl ı q abunə haqqı

Xərclərin Proqnozlaşdrılması Baxımından Təsnifatı XərcXərc Behavior of Cost (within the relevant range) CəmiMəhsul vahidi Dəyişən Fəaliyyət dəyişdikcə dəyişən xərclər dəyişir Variable cost per unit remains the same over wide ranges of activity. SabitSabit Fəaliyyətin dəyişməsindən asılı olmayaraq sabit qalır Fəaliyyət səviyyəsi artdıqca məhsul vahidinə düşən sabit xərclər azalır

 H ə r bir q ə rar ə n azı iki alternativd ə n birini seçm ə kl ə verilir.  Daha g ə lirli v ə az x ə rc tutumu olan alternativ seçilir. Bütün dig ə r alternativl ə rd ə n imtina olunur. Qərarların Qəbul Olunma Prosesi

Məsələ T ə s ə vvür edin ki, siz başqa bir ş ə h ə r ə s ə yah ə t etm ə k üçün h ə m qatardan h ə m d ə ş ə xsi maşınınızdan istifad ə ed ə bil ə rsiniz. Sizin kifay ə t q ə d ə r pulunuz var. Amma siz q ə na ə t etm ə k fikrind ə siniz. Q ə rar q ə bul etm ə zamanı qatara bilet x ə rci uyğun olan x ə rc hesab etm ə k olarmı? Başqa sözl ə, başqa ş ə h ə r ə getm ə yiniz üçün qatar variantı sizin q ə rarınıza t ə sir ed ə bil ə rmi? A.B ə li, qatara bilet pulu uyğun x ə rc hesab olunur. B.Xeyir, qatara bilet pulu x ə rci uyğun olmayan x ə rcdir.

Məsələ T ə s ə vvür edin ki, siz başqa bir ş ə h ə r ə s ə yah ə t etm ə k üçün h ə m qatardan h ə m d ə ş ə xsi maşınınızdan istifad ə ed ə bil ə rsiniz. Sizin kifay ə t q ə d ə r pulunuz var. Amma siz q ə na ə t etm ə k fikrind ə siniz. Q ə rar q ə bul etm ə zamanı qatara bilet x ə rci uyğun olan x ə rc hesab etm ə k olarmı? Başqa sözl ə, başqa ş ə h ə r ə getm ə yiniz üçün qatar variantı sizin q ə rarınıza t ə sir ed ə bil ə rmi? A.B ə li, qatara bilet pulu uyğun x ə rc hesab olunur. B.Xeyir, qatara bilet pulu x ə rci uyğun olmayan x ə rcdir.

SonSon Diqqətinizə görə təşəkkür edirik!