Tek Gen Hastalıklarının Kalıtımı

Tanımlar gen – lokus alel (yaban tip alel – mutant alel – çoklu alelizm) genotip – fenotip dominant – resesif homozigot – heterozigot - hemizigot

Tanımlar (devam) mozaiklik (somatik – germline) genetik heterojenite (genokopi) (alelik – lokus heterojenitesi) compound heterozigotluk ikili heterozigotluk

Tanımlar (devam) penetrans ekspresivite pleiotropi antisipasyon

Genetik Hastalıklar Kromozomal hastalıklar Tek gen hastalıkları Multifaktöriyel hastalıklar Mitokondriyel hastalıklar Somatik hücre genetik hastalıkları

Tek Gen Hastalıkları dominant resesif otozomal otozomal dominant otozomal resesif X’e bağlı X’e bağlı dominant X’e bağlı resesif

OD Hastalıkların Genel Özellikleri heterozigot durumda ortaya çıkar erkek ve dişiler aynı olasılıkda etkilenir (cinsiyet ayırımı yoktur) her türlü aktarım gözlenir dikey kalıtım kalıbı vardır etkilenmiş her bireyin anne ya da babası da etkilenmiştir etkilenmemiş bütün bireylerin çocukları da etkilenmemiştir

OD Hastalıklarda Genetik Risk Etkilenmiş ebeveyn (Aa) A a Normal ebeveyn (aa) Aa (etkilenmiş) aa (normal)

Pleiotropi OD hastalıklar genelde birden fazla organ veya sistemde kendisini gösterir

Genetik heterojenite Alelik heterojenite Lokus heterojenitesi

Değişken ekspresivite Aynı genotipe sahip bireylerin klinikleri birbirinden farklı olabilir (klinik heterojenite)

hastalığın bir sonraki kuşakta daha erken yaşta ortaya çıkması Antisipasyon hastalığın bir sonraki kuşakta daha erken yaşta ortaya çıkması ve/veya daha ağır seyretmesi

homozigotluk durumunda heterozigotlara oranla OD hastalıklarda homozigotluk durumunda hastalık heterozigotlara oranla daha ağır seyreder

Fitness ne kadar düşük ise taze mutasyon sıklığı o derece artar OD hastalıklarda genellikle baba yaşı arttıkça taze mutasyon riski yükselir

Germline mozaikliği

Fenotipi gösterenler/genotipe sahip olanlar Penetrans yokluğu Fenotipi gösterenler/genotipe sahip olanlar

İleri yaşta ortaya çıkan hastalıklar

(biyolojik anne-babalık) Paternity (biyolojik anne-babalık)

OR Hastalıkların Genel Özellikleri - homozigot durumda ortaya çıkar (compound heterozigotluk) erkek ve dişiler aynı olasılıkda etkilenir (cinsiyet ayırımı yoktur) her türlü aktarım gözlenir - yatay kalıtım kalıbı gözlenir (aynı ailede ikinci bir hasta birey var ise genellikle kardeştir)

OR Hastalıklarda Genetik Risk Taşıyıcı ebeveyn (Aa) A a AA (normal) Aa (taşıyıcı) aa (etkilenmiş)

normalde düşük bir olasılıktır taşıyıcı iki bireyin eşleşmesi normalde düşük bir olasılıktır ve toplumdaki mutant alel sıklığına bağlıdır

mutant alel sıklığı ne kadar düşük ise (hastalık ne kadar ender ise) anne-babanın akraba olma olasılığı o kadar yükselir mutant alel sıklığı ne kadar yüksek ise anne-babanın akraba olma olasılığı o kadar azalır

otozomal resesif hastalık birden fazla kardeşte hastalık öyküsü ve akraba evliliği otozomal resesif hastalık lehinedir

compound heterozigotluk alelik heterojenite

Çoğu otozomal resesif hastalık sporadik olarak gözlenir (aile öyküsü yoktur)

yalancı dominantlık (quasidominance)

- lokus heterojenitesi ikili heterozigotluk - lokus heterojenitesi

XMXM (homozigot mutant) XMY (hemizigot mutant) X’e bağlı kalıtım Genotip XMXM (homozigot mutant) Dişiler XMX (heterozigot) XX (homozigot normal) Erkekler XMY (hemizigot mutant) XY (hemizigot normal)

rasgele (seçici olmayan) Fonksiyonel mozaiklik değişken ekspresivite X inaktivasyonu rasgele (seçici olmayan) dozaj kompanzasyonu Fonksiyonel mozaiklik değişken ekspresivite

X’e bağlı dominant kalıtımın genel özellikleri dişilerde heterozigot durumda gözlenir mutant aleli taşıyan bütün erkeklerde ortaya çıkar babadan oğula aktarım söz konusu değildir

1) Normal dişi Gametler X Etkilenmiş erkek XM XMX Y XY 2) Etkilenmiş dişi Normal erkek XX XMY

X’e bağlı dominant niteliklerin dişilerde görülme sıklığı erkeklere oranla 2 kat daha fazladır ancak fenotip erkeklere oranla daha hafiftir

X’e bağlı resesif kalıtımın genel özellikleri dişilerde homozigot durumda gözlenir (çok ender) mutant aleli taşıyan bütün erkeklerde ortaya çıkar babadan oğula aktarım söz konusu değildir çapraz kalıtım modeli görülür (babadan, taşıyıcı kızı aracılığı ile erkek torununa)

1) Normal dişi Gametler X Etkilenmiş erkek XM XMX Y XY 2) Taşıyıcı dişi Normal erkek XX XMY

- Dişilerde homozigotluk oldukça ender görülen bir durumdur - Bu nedenle X’e bağlı resesif nitelikler çoğunlukla erkeklerde gözlenir - Dişiler taşıyıcıdır (heterozigot)

Beklenen özelliklerden sapan durumlar Seçici X inaktivasyonu X’e bağlı resesif bir niteliğin heterozigot dişilerde gözlenmesi (manifesting heterozigot). Normal aleli taşıyan X kromozomunun seçici olarak inaktivasyonuna bağlı olarak gözlenir. X kromozomu sayısal anomalileri (Turner sendromu) X-otozom translokasyonu

X’e bağlı dominant bir nitelik, mutant aleli taşıyan X kromozomunun seçici inaktivasyonuna bağlı olarak heterozigot dişilerde gözlenmeyebilir

Y’e bağlı (holandric) kalıtım sadece erkeklerde gözlenir etkilenmiş erkek niteliği tüm erkek çocuklarına aktarırken hiçbir kız çocuğuna aktaramaz