1. FELSEFE, DİN VE DİN FELSEFESİ

KONULAR Felsefe ve Din Kavramları Felsefe ve Din İlişkisi Din Felsefesi Din Felsefesi ve Felsefenin Diğer Disiplinleri Din Felsefesi ve Epistemoloji Din Felsefesi ve Metafizik Din Felsefesi ve Etik Din Felsefesi ve Din Disiplinleri

Felsefe ve Din Kavramları Felsefenin yaygın bir tanımı şöyledir: «Felsefe varlık, bilgi ve değere ilişkin bir takım nihai soruları sadece aklın sınırları çerçevesinde, yani sadece akla dayanarak yanıtlama çabasıdır» Felsefe en temelde vazgeçilmez bir takım rasyonel esaslara dayanan düşünme biçimidir. Bir düşünce biçimini ya da sistemini en temelde «felsefi» yapan şey onun, doğruluk iddialarını eleştirel bir değerlendirmeye açık tutması ve bunu «hikmet sevgisi»nin vazgeçilmez bir niteliği olarak görmesidir. Felsefeyi belli bir filozofun veya akımın düşüncesiyle özdeşleştirmek doğru değildir.

Felsefe ve Din İlişkisi Felsefe ile din arasında bazı farklılıkların olduğu açıktır. Ancak bu farklılıklar, felsefe ile dinin birbirini dışladığı anlamına gelmez. Felsefe ve dinin ilgilendiği konular ve sorular tamamen aynı olmasa da önemli ölçüde örtüşmektedir. Böyle bir örtüşme, felsefe ve din arasında bir etkileşime zemin hazırlamıştır.

Felsefe ve Dinin Örtüşme Alanları Varlığın kaynağının ve mahiyetinin ne olduğu sorusu, hem felsefenin hem de dinin cevaplamaya çalıştığı en önemli sorulardandır. Hem felsefe hem de din, gerçekliği bir bütün olarak ele almayı ve kuşatıcı bir dünya görüşü ortaya koymayı hedefler. Felsefenin sadece teori ile ilgilendiği, dinin ise pratiğe ağırlık verdiği yönünde yanlış bir kanaat vardır. Doğrusu, hem felsefenin hem de dinin teorik ilgileri olduğu gibi pratik yönleri de vardır. Pratik (ahlaki) bir hikmet boyutundan yoksun bir felsefe ne kadar yetersiz görünüyorsa, doğruluk sorusunu bir kenara bırakan, teoriden uzak bir dini pratik de o ölçüde yetersiz olacaktır.

Akıl-İman İlişkisi ve Felsefe-Din İlişkisine Yansıması Bazı dinlerde iman, akıl-dışı, akıl-ötesi ve akıl-karşıtı dogmatik bir durum olarak görülmüş olabilir. Bu her din için böyle olmak zorunda değildir. Dolayısıyla böyle bir iman anlayışından hareketle haksız ve geçersiz bir genellemeyle din ile felsefe arasında bir çatışmanın olduğunu/olması gerektiğini ileri sürmenin bir temeli yoktur. Dogma ile neyin kastedildiği de önemlidir. Bir inancın otoriteye dayandırılmış olması, kendi başına, o inancın dogmatik olduğu sonucunu doğurmaz. Asıl önemli olan, böyle bir otoritenin söz konusu inancı akli bir zemine dayandırıp dayandırmadığı ve denetime açık tutup tutmadığıdır. Dogmatik tutum felsefe için de geçerlidir. Felsefede de dogmatik tutum takınanlar olagelmiştir. Felsefeyi belli görüşlerin kabulü olarak anlayan taklitçi dogmatik felsefeciler hiç de az değildir.

Din Felsefesi Din felsefesi, en genel anlamda din üzerine felsefe yapmak, din üzerine felsefi açıdan düşünmek demektir. Felsefenin amacı, insanların inançlarını tahkik etmek olduğundan, din felsefesinin de işi dini inançları felsefi açıdan tahkik etmek ve böylece onların «anlamlı, doğru, muhtemel veya makul» olup olmadıklarını ortaya koymaktır. Din felsefesi, dini inançların kendi içinde bir bütünlük ve tutarlılık oluşturup oluşturmadıklarını, bu inançların doğurduğu sonuçlar ile ne gibi bir açıklama gücüne sahip olduklarını eleştirel bir açıdan irdelemeye ve değerlendirmeye çalışır.

Din Felsefesinin Felsefenin Diğer Disiplinleri ile İlişkisi Din Felsefesinin konuları; epistemoloji, metafizik ve etiğin konuları ile yakından ilişkilidir. Metafizikteki, «özgür irade, ruh-beden ilişkisi, zamanın doğası, nedensellik, zorunluluk, imkan» gibi konular, din felsefesindeki «Tanrı’nın bilgisi ve insan özgürlüğü, ölümden sonra hayat, Tanrı’nın zamanla ilişkisi, mucize» gibi konularla iç içedir. Din felsefesinde, dini inancın mahiyeti ve epistemik statüsü, iman, inanç ve akıl ilişkisi, vahyin bilgisel değeri gibi konular genel epistemolojinin çerçevesi içerisinde ele alınır ve incelenir. Ahlakın kaynağının Tanrı olup olmadığı ve ahlakın varlığının Tanrı’nın varlığı için bir delil olarak kullanılıp kullanılamayacağı gibi meseleler hem din felsefesinin hem de ahlak metafiziğinin örtüşme alanlarındandır.

Din Felsefesinin Din Disiplinleri ile İlişkisi Din Felsefesi; kelam, dinler tarihi, din sosyolojisi ve din psikolojisi gibi din disiplinleriyle ilişki içerisindedir. Bu disiplinlerin her biri din olgusunu, bir yönüyle ve dinin çeşitli tezahürlerinden hareketle ele almaktadır. Ancak sadece din felsefesi, dinin temel doğruluk iddialarını, felsefi soruları ve beklentileri dikkate alarak inceler. Bu disiplinler içerisinde din felsefesiyle en yakından ilişkili olan kelamdır. Felsefi kelam (ya da felsefi teoloji) zaman zaman din felsefesiyle eş anlamlı olarak kullanılabilmektedir. Din felsefesi, belirli bir dinin inanç esaslarını sistematik bir şekilde ortaya koyan kelamdan yararlanabilir, ancak kelamdan farklı olarak doğrudan bir dinin inanç esaslarına bağlı kalıp, onları doğrulamak/savunmak gibi öncelikli bir amaca sahip olduğu söylenemez.

Kaynaklar Aydın, M. (2002). Din Felsefesi, İzmir: İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. Reçber, M. S. (2013). «Felsefe ve Din», Din Felsefesi, ed. Recep Kılıç, Ankara: Ankuzem. ss. 1-27. Reçber, M. S. (2016). «Din Felsefesi» Din Felsefesi El Kitabı, ed. Recep Kılıç & Mehmet Sait Reçber, Ankara: Grafiker. ss. 13-28. Taylan, N. (2015). Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu, İstanbul: Mahya Yay. Peterson M. vdğ. (2003). Akıl ve İnanç: Din Felsefesine Giriş, (çev. Rahim Acar), İstanbul: Küre Yay. Yaran, C. S. (2011). Bilgelik Peşinde: Din Felsefesi Yazıları, İstanbul: Ensar Neşriyat. Davies, Brian. (2011). Din Felsefesine Giriş, (çev. Fatih Taştan), İstanbul: Paradigma Yay. Evans, C. S. & Manis, R. Z. (2010). Din Felsefesi: İman Üzerine Rasyonel Düşünme, (çev. Ferhat Akdemir), Ankara: Elis Yayınları. İbn Rüşd. (2003). «Felsefe-Din İlişkisi Hakkında Son Söz [Faslü’l-Makâl]», İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri, (der. ve çev. M. Kaya), İstanbul: Klasik Yay.