Tedarik Zinciri Yönetimi: LOJ436 Lojistik Yönetimi Ders – IV Tedarik Zinciri Yönetimi: Üretim Dr. Gültekin ALTUNTAŞ

Giriş Üretim döngüsü, hammadde ve malzemenin ürün haline gelmesini sağlayan, bir başka deyişle, şekil faydasını oluşturan operasyon ve işlemlerdir. Fabrika, atölye, vb. üretim tesisleri… 2

Üretim Kısıtları Üretim aşamasında bir takım kısıtlar mevcuttur: Tesiste mevcut üretim araç ve gereçleri, Tesiste mevcut üretim teknoloji ve bilgisi, İşletmenin pazarlama politikası, Üretilen ürünün işletmeye kâr getirmesi, Üretilen ürünün başka bir işletmeden daha düşük maliyetle temin edilememesi gibi kısıtlar söz konusudur. Sonuç olarak işletmenin ürün gamı ya da ürün yelpazesi ortaya çıkar… Söz konusu kısıtlar mutlak değildir: Yeni araç ve gereçler, Teknoloji ve bilgi dışarıdan temin edilebilir. Fason üretim yaptırılabilir… 3

Üretim Hacmi ve Ölçek Ekonomisi Üretim miktarı ile birim üretim maliyeti arasındaki ilişkiye ölçek ekonomisi adı verilir. Üretim miktarı arttıkça birim başına üretim maliyeti değişir. Değişken maliyetler Hammadde, malzeme, enerji, hizmetler, vb. Sabit maliyetler İşletme maliyetleri… Ölçek ekonomisini etkileyen bir diğer unsur, üretimin sürekliliğidir. Ayar süresi, üretimin başlangıcı ve sonrasındaki üretimin hızı… Sonuç olarak, her işletme üretim hacmini yükseltmek ve üretim çeşitliliğini azaltmak ister. 4

Çeşitlilik, Ürün Gamı ve Esneklik Üretim gamı, ürün gamı ya da ürün yelpazesi, bir üretim tesisinde üretilen çeşitlerin toplamıdır. Geniş ürün gamı, Daha çok müşteriye hitap ederek daha çok satış yapabilmeyi, Müşteri hizmet düzeyini arttırarak rakiplere karşı üstünlük elde etmeyi, Müşteriye güven sağlayarak üreticinin imajına pozitif katkıda bulunmayı sağlar. Üretim miktarı ve ölçek ekonomisi ile çeşitlilik ve genişlik birbirleriyle çelişen olgulardır. Ürün geçiş ve ayar sürelerini nasıl düşüreceğiz? Ürün gamı ve ürün çeşitliliği ne kadar geniş olmalıdır? soruları önem kazanır. 5

Üretim Süresi ve Ön Süre Ürünün sipariş edildiği zaman ile ürünün teslim edildiği zaman arasında önceden bilinen veya öngörülebilen bir süre, bir başka deyişle, ön süre, çevrim süresi (lead time) mevcuttur. Üretken ve üretken olmayan süre… Üretimin fiilen yürütüldüğü süre… İstenmeyen süre… Ayar süresi, taşıma, sıra bekleme, eksik parça bekleme, vb. Lojistik verimsizlikten kaynaklanır. İki olası nedeni, Dengesizlik, Planlama hatası… 6

Üretim Stratejileri Yöneticiler, üretim stratejilerini belirlerken, Mevcut üretim teknolojilerini, Egemen pazar koşullarını, Müşteri kesimleri, talep büyüklük ve zamanları, pazarlama, dağıtım beklentileri, hizmet düzeyleri, vb. İş modellerini, Stok için üretim, sipariş üzerine üretim, vb. Dağıtım stratejilerini, Yaygın, seçmeli, münhasır dağıtım, vb. dikkate alırlar. Sonuç olarak, stok için üretim, sipariş üzerine üretim ya da montaj kararına varırlar. 7

Stok İçin Üretim Amaç, ölçek ekonomisinden mümkün olan en yüksek faydayı sağlamaktır. Sipariş beklenmez. Ürünler standarttır. Talep tahmini yapılabilir. Avantajları: Sipariş hazırdır. Büyük parti üretimleri ile ölçek ekonomisi sağlanır. Lojistik destek temini daha kolaydır. Maliyet tasarrufu sağlanır. Fiyat avantajı ve/veya daha çok kâr elde edilebilir. 8

Stok İçin Üretim Dezavantajları: Ürün stokları oluşur. Daha büyük depolara gereksinim duyulur. Finansman maliyetleri yükselir. Sipariş olmaması, satışın yapıl(a)maması riski mevcuttur. 9

Sipariş Üzerine Üretim Sipariş alındıktan sonra üretim yapılır. Üretilen ürünler, müşteriye özeldir. Ayrı tasarım ve ürün yapılır. Herhangi bir hazırlık yapılmaz. Avantajları: Stok riski yoktur. Müşteriye özel olduğundan müşterilerin istek ve ihtiyaçları tam olarak karşılanabilir. Büyük depolara gerek duyulmaz. Stok maliyeti söz konusu değildir. 10

Sipariş Üzerine Üretim Dezavantajları: Müşteri gereksinimi anında karşılanamaz. Ölçek ekonomisinden yararlanılamaz. Müşteri beklentilerinin iletişim eksikliği nedeniyle tam olarak karşılanamaması durumu söz konusu olabilir. Müşteri, ürünü göremez, inceleyemez, dokunamaz... 11

Sipariş Üzerine Montaj Ara stratejidir. Standart ürünlerin son hali, müşteriye özel hale getirilir. Avantaj ve Dezavantajları: Ölçek ekonomisinden kısmen yararlanılır. Sipariş üzerine üretim kadar çok bekleme ve yüksek maliyete katlanma söz konusu değildir. 12

Üretimin Lojistik Destekleri Üretim üç aşamada lojistik desteğe gereksinimi mevcuttur: Hangi üründen, ne zaman ve ne miktarda stok gerekir? Ne zaman, nerede üretilecektir? Üretim için gerekli kapasite nasıl temin edilecektir? Üretim akışı sırasında işlem gören parça ve malzeme akışı nasıl sağlanacaktır? 13

Satış Tahminleri Tahmin Yaklaşık olarak değerlendirme, oranlama Akla, sezgiye veya bazı verilere dayanarak olabilecek bir şeyi, bir olayı önceden kestirme, kestirim Önceden kestirilen, düşünülen şey… Temel işlevi gelecekle ilgili olarak öngörülerde bulunabilmek… 14

Satış Tahminleri Bugün aldığımız kararlar yapmakta olduğumuz planlar gelecekle ilgili öngörülerimize bağlıdır. Faaliyet gösterdiği pazarlarda doğru tahminlerde bulunamayan işletmeler uygun olmayan miktarda ürün üretecek, eksik ya da fazla üretim yapacaklardır… Eksik üretim  Aylak kapasitenin birim başına sabit maliyeti yükseltir… Fazla üretim  Stoklama nedeniyle sermaye dönüşü yavaşlar ve çalışma sermayesi gereksinimi artar… Pazarlama, üretim, finans, insan kaynakları yönetimi… 15

Tahmin Karakteristikleri Tahminler genelde yanlıştır! İyi bir tahmin, sadece tek bir “nokta”dan ibaret değildir. Hata ölçüsünü de içerir. Tahmin edilecek dönem uzadıkça doğruluk olasılığı azalır… Birleşik tahminler genelde daha doğrudur. Tahmin bilinen bir bilgiyi göz ardı ederek yapılamaz… Bağımlı talep – Bağımsız talep ayrımı? Yatay talep – dikey talep ayrımı? 16

Tahmin Sürecinin Kalitesi Hata Oranı Yüksek Ürünler Aralıklı Talep Düşük Hacimler Parçalar & Yedek Parçalar C tipi Mallar Yeni Ürünler Hata Oranı Düşük Ürünler Sürekli ve Sabit Talep Yüksek Hacimler Hızlı Tüketim Malları A tipi Mallar Geleneksel Ürünler 17

Tahmin Yaklaşımları Yukarıdan aşağıya tahmin Aşağıdan yukarıya tahmin Dağıtım Merkezi # 1 # 2 # 3 Ana Dağıtım Merkezi Yukarıdan aşağıya tahmin Aşağıdan yukarıya tahmin 18

Teknik / Destek Sistemi Tahmin Süreci Geçmiş Siparişler Tahmin Yönetimi Teknik / Destek Sistemi Finans Pazarlama Satış Üretim Lojistik 19

Tahmin Yöntemleri Sezgisel (Nitel, Sübjektif) Yöntemler Yönetici Görüşünü Esas Alan Yöntemler Kilit Personel Görüşünü Esas Alan Yöntemler Anket Delphi Tekniği Sayısal (Nicel, Objektif, İstatistiki) Yöntemler Aritmetik Ortalama Yöntemi Hareketli Ortalama Yöntemi Ağırlıklı Hareketli Ortalama Yöntemi Üstel Düzeltme Yöntemi En Küçük Kareler (Regresyon) Yöntemi Zaman Serisi Analizleri Yapay Sinir Ağları 20

Tahmin Yöntemlerinin Karşılaştırılması Olumlu Özelliği Olumsuz Özelliği Sayısal > Veri toplama kolaylığı Yeni ürün için uygun olmama Göstergeler arası ilişkinin belirlenebilmesi Yüksek maliyetli Olası büyük değişkenliklerin belirlenebilmesi Karmaşık olması ve sonuçların yorum içermemesi Sezgisel Önceki dönem bilgisi gerektirmemesi Görüş nedeniyle sübjektiflik Yeni pazar/ürün durumu Göstergeler arası ilişkinin belirlenememesi Yakın uzman görüşleri Kısa döneme hitap etmemesi 21

Tahmin Yönteminin Seçilmesi Görüldüğü gibi, çok sayıda yöntem vardır. Bazıları kolay, bazıları karmaşıktır. Tahmini yapacak uzmanın bilgi düzeyi ne kadar yüksekse yapılan tahminler o oranda tutarlı olur. Genel ilke, uzun dönem için sezgisel yöntemlerin, kısa dönem için sayısal yöntemlerin, orta dönem için ikisinin birlikte kullanıldığı bileşimlerdir. Yine de, birkaç yöntemden birlikte yararlanmak daha akılcıdır. 22

Sezgisel Yöntemler Yönetici Görüşünü Esas Alan Yöntemler Geçmiş döneme ilişkin veri yoksa kullanılır. Üretim, Satınalma, Mali İşler, vb. işlevlerle sorumlu yöneticilerin geçmiş döneme ilişkin deneyim ve bilgileri esas alınır. Tek tek veya grup çalışması yapılarak çalışılır. Yöneticilerin istatistiki bilgiler arasında bocalamalarını engeller. Tahmin sorumluluğunu tüm yöneticiler üstlenir. 23

Sezgisel Yöntemler Kilit Personel Görüşünü Esas Alan Yöntemler Tahmin bir işletmenin genişletilmesi veya yeni bir ünite kurulması ile ilgili ise bu işlerde görev alan kilit personelin görüşüne başvurulur. Öznellik ağır bastığından pek güvenilir bir teknik değildir. Örneğin, satış kotası verilecek personel yanlı davranabilir. İnsan doğası gereği yakın tarihi hatırlar! Sayısal yöntemlerle yapılan tahminlerin incelenmesinde kullanılabilir. 24

Sezgisel Yöntemler Anket Yeni kurulacak veya kurulu olmakla beraber yeni bir mal/hizmet üretecek işletmeler doğrudan doğruya tüketiciye sorarak tahmin yaparlar. Örneklemin doğru seçilmesi önemlidir. Anket formu dağıtılan tüm işletmelerin / tüketicilerin cevap vermesi beklenmez. Gelen cevaplar istatistik yöntemlerle genellemelere çevrilerek kullanılır. 25

Sezgisel Yöntemler Delphi Tekniği Grup dinamiklerinin tahmini yanlı hale getirmesini engellemek için önce bireysel çalışılır. Uzman görüşleri tek tek toplanır. Bu görüşler uzmanlara tekrar yollanarak gözden geçirilir. Bu döngü grupta yer alan uzmanlar bir uzlaşıya varana kadar tekrar eder. 26

Ft = (Bt x St x T x Ct x Pt) + I Sayısal Yöntemler Hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın, genellikle tahmin modeli şu şekildedir: Ft = (Bt x St x T x Ct x Pt) + I Ft : t zamanına yönelik tahmin miktarı Bt : t zamanına yönelik baz miktar St : t zamanına yönelik mevsimsellik faktörü T : trend (zaman periyodu başına azalan / artan miktar Ct : t zamanına yönelik döngüsellik faktörü Pt : t zamanına yönelik promosyonel faktör I : düzensiz / rastsal miktar

Sayısal Yöntemler Aritmetik Ortalama Yöntemi Tahmin açısından geleceğe en basit bakış geleceğin, geçmişte olanların ortalamasına doğru eğilim göstereceğini varsaymaktadır. n+1. dönem için tahmin aşağıdaki formülle hesaplanır :

Aritmetik Ortalama Yöntemi Hafta (t) Gerçekleşen Satış (yt) Tahmin (Ft) 1 110 - 2 102 110 = (110/1) 3 108 106 = (110+102)/2 4 121 106,67 = (110+102+108)/3 5 112 110,25 6 105 110,60 7 114 109,67 8 106 110,29 9 115 109,75 10 110,33 = (110+102+108+121+112+105+114+106+115)/9

Sayısal Yöntemler Hareketli Ortalama Yöntemi Hareketli ortalama yöntemi, yakın geçmişe ağırlık verir ve yalnızca bir dönem tahmini yapar. Örneğin geçmiş tarihi dönem verilerinin üçü, dördü veya beşi alınarak, en son gerçekleşen dönem bunlara eklenir. Daha sonra, bu verilerin ortalaması, bir sonraki dönem miktarı olarak kabul edilir. Tahmin değeri aşağıdaki formülle bulunur :

Hareketli Ortalama Yöntemi Hafta (t) Gerçekleşen Satış (yt) Tahmin (Ft) 1 110 - 2 102 3 108 4 121 106,67 = (110+102+108)/3 5 112 110,33 = (102+108+121)/3 6 105 7 114 8 106 9 115 10 111,67 = (114+106+115)/3

Sayısal Yöntemler Ağırlıklı Hareketli Ortalama Yöntemi Hareketli ortalama yönteminin geliştirilmiş bir türüdür. Son dönemlerdeki trendi izleyerek tahminleme yapmak için son yıllara daha fazla ağırlık verilir. Tahmin değeri aşağıdaki formülle bulunur :

Ağırlıklı Hareketli Ortalama Yöntemi Hafta (t) Gerçekleşen Satış (yt) Tahmin (Ft) 1 110 - 2 102 3 108 4 121 5 112 112,2 = 0,4(121)+0,3(108)+0,2(102)+0,1(110) 6 105 7 114 8 106 9 115 10 111,1 = 0,4(115)+0,3(106)+0,2(114)+0,1(105)

Sayısal Yöntemler Üstel Düzeltme Yöntemi Üstel düzeltme tahmin yöntemi, tüm tarihi verileri göz önünde bulundurur. Ancak, geçmişe eskidikçe daha az ağırlık verir. Oysa hareketli ortalama, eski dönemleri bütünüyle görmezden gelmekte, yalnızca hareketli ortalama dönemindeki tarihi verilere eşit ağırlık vermektedir. Tahmin şu şekilde hesaplanabilir:

Üstel Düzeltme Yöntemi Hafta (t) Gerçekleşen Satış (yt) Tahmin (Ft) 1 110 2 102 110 = 110+0,2(110-110) 3 108 108,4 = 110+0,2(102-110) 4 121 108,3 = 108,4+0,2(108-108,4) 5 112 6 105 7 114 8 106 9 115 10 - 110,8=109,7+0,2(115-109,7)

Sayısal Yöntemler En Küçük Kareler (Regresyon) Yöntemi En küçük kareler yöntemine göre, bir zaman serisine en iyi uyan başka bir deyişle bir değerler serisini en iyi ifade eden doğru veya eğri, geçmiş yıllara ait gerçek değerlerle formülün uygulanması ile bulunacak teorik değerler arasındaki farkların karelerinin toplamını minimum yapan doğru veya eğridir. Kullanılabilecek fonksiyonlardan bazıları:

Doğrusal Regresyon Analizi En Küçük Kareler (Regresyon) Yöntemi Y=a+bX regresyon doğrusu denklemindeki a ve b katsayıları hesaplanırsa, herhangi bir X değeri için Y’nin alacağı değer hesaplanır ve böylece gelecek dönemlerin tahminleri yapılır. “a” ve “b” katsayıları aşağıdaki eşitliklerle hesaplanır:

Doğrusal Regresyon Analizi Aylar (Xi) Hasta Sayısı (yi) (Xi)2 (Xi) (Yi) Ocak 1 328 Şubat 2 310 4 620 Mart 3 355 9 1065 Nisan 362 16 1448 Mayıs 5 375 25 1875 Haziran 6 380 36 2280 Temmuz 7 408 49 2856 Ağustos 8 415 64 3320 Eylül 417 81 3753 Ekim 10 412 100 4120 Kasım 11 429 121 4719 Aralık 12 434 144 5208 Toplam 78 4625 650 31592 Örnek olarak Haziran Ayı’ndaki hasta sayısını tahmin için denklemi kullandığımızda, 315,9 + 10,7 (6) = 380,1 değerini elde ederiz.

Sayısal Yöntemler Yapay Sinir Ağları Yöntemi Yapay sinir ağları tahminleme için kullanılabilen bir yapay zeka uygulamasıdır. İnsanların biyolojik sinir hücrelerinin bilgisayar ortamında simülasyonu esasına göre çalışan bir yöntemdir. Geçmiş dönem verileri kullanılarak yapay sinir hücreleri eğitilir. Sinir ağı yeterince eğitildiğinde oldukça isabetli tahminlerde bulunabilir.

Sayısal Yöntemler Zaman Serileri Analizi Bileşenleri Trend Mevsimsel Değişimler Uzun Vadeli Dalgalanmalar Tesadüfi Değişimler

Tahmin Yöntemleri – Performans İlişkisi Tahmin Performansı Lojistik Performans Finansal Performans Stok Yönetimi Stok Geri Dönüşleri Toplam Lojistik Maliyetleri Müşteri Hizmetleri

Üretim Planlama Makro üretim planlama Kapasite planlama Sipariş edilen ürünlerin ne zaman üretilerek stoka alınacağının, Hangi üründen ne kadar stok üretileceğinin, Montaj sıralamasının yapılmasıdır. Kapasite planlama Yatırım yapma, Fazla mesai, Fason üretim, İşgücü istihdam planının yapılmasıdır. 42

Üretim Planlama Operasyon planlaması Malzeme ihtiyaç planı (MRP) Ne zaman hangi tezgah veya iş istasyonu kullanılacağının, Hangi operasyonun nerede, hangi sırayla yapılacağının belirlenmesidir. Malzeme ihtiyaç planı (MRP) Gerekli mal/hizmetlerin cinsi, miktarı ve üretim tesisinde hazır bulunması gerektiğinin belirlenmesidir. 43

Malzeme Elleçleme Satın alınan hammadde ve malzeme, üretim için kullanıma uygun miktarlara ayrılır. İstenilen zamanda üretime verilmek üzere gruplanır. Taşınır ve bekletilir… 44

Tedarik Üretimi yapabilmek adına gerekli mal/hizmetlerin temin edilerek, gereken zamanda, yerde ve miktarda hazır bulundurulmasıdır. 45