Hazırlayan : Ayşenaz Fışkırma Ders: Fen Bilimleri

 Genleşme; ısı alan maddenin hacimce, boyca büyümesi olayıdır. Katı, sıvı ve gaz maddeler genleşebilir. Büzülme; ısı veren maddenin hacimce, boyca küçülmesidir. Katı, sıvı ve gaz maddeler büzülebilir.  Bir madde ısıtıldığında ne kadar genleşiyorsa, soğutulduğunda ise o kadar büzülür. Maddelerin genleşme ve büzülme miktarları farklıdır. Hangi maddenin genleşme miktarı daha fazlaysa eşit özellikte eşit miktarda ısıtıldığında genleşme miktarı daha fazla olan maddenin genleşmesi daha fazla olur.

 Örneğin; Yukarıdaki tellerin ilk sıcaklıkları ve boyları aynıdır ve genleşme miktarlar A>B>C şeklindedir. 3 teli eşit miktarda ısıttığımızda genleşme miktarı en fazla olan A teli daha fazla uzarken genleşme miktarı küçük olan C teli en az uzar.

 Elektrik tellerinin biraz gevşek, demir yaylarının mesafeli olması genleşme- büzüşme olayındandır. Elektrik telleri yazın genleşerek iyice sarkarken kışın ise büzüşür ve gerilir. Eğer elektrik telleri gevşek olmadan takılsaydı büzüşme sırasında kopabilirlerdi. Aynı şekilde tren rayları yazın ısınıp genleşirken, kışın ise büzüşür. Eğer raylar arasında mesafe olmasaydı genleşme sonrasında ray üst üste binerdi.

 Maddelerin büzüşme-genleşme özelliklerinin olumlu ve olumsuz yanları vardır.Konserve kutusunu açmak için ısıtmamız olumlu bir özellikken; güneşin altında duran deodorant şişesinin patlaması, kışın gerginleşen telefon tellerinin kopması ve çay bardağına çay doldururken çatlaması olumsuz özelliklerdir.

 Katı maddelerdeki genleşme- büzüşme olayını en iyi inceleyebildiğimiz düzenek “gravzant halkasıdır”. Gravzant halkasında metal bir küre ve bu kürenin geçebileceği delik vardır. Başlangıçta küre delikten geçebilirken ısıtıldıktan sonra genleşir delikten geçemez. Biraz bekledikten sonra küre büzüşür yani hacmi azalır ve delikten geçebilir.

 Sıvılarda genleşme-büzüşme özelliğine sahiptir. Su dışında ısıtılan sıvıların hacimleri artarken, soğutulan sıvıların hacimleri azalır. Su da ise özel durum vardır. Su donarken hacmi artar yani genleşir. Su dolu şişenin donarken patlaması suyun hacminin donarken arttığının göstergesidir. Bu durum sularda yaşayan canlıların kışın yaşamlarını tehlikeye atmamalarını sağlar.  Termometrelerin çalışma prensibi sıvıların genleşme büzüşme özelliğindendir. Isı artıkça sıvı genleşir ve sıcaklık göstergesi artar. Termometrelerde civa kullanılmasının nedeni de civanın genleşme miktarının fazla olmasındandır. Böylece ısı değişiminden hemen etkilenerek genleşip büzülerek ve hassas ölçümler yapılabilir.Isıttığımız çorbanın, sütün taşmasının nedeni de sıvıların genleşmesindendir.

 Gazları ısıttığımız zaman genleşir soğuttuğumuz zaman ise büzüşür. Biraz şişirilmiş balonun sıcak suyun içine atıldıktan sonra şişmesinin nedeni genleşme iken soğuk betonda bekletilen topun havasının inmesi büzüşme olayındandır. Gazların genleşme- büzüşme olayından yararlanılarak özellikle Kapadokya’da kullanılan sıcak hava balonları yapılmıştır. Daha yükseğe çıkmak için balonun içindeki hava ısıtılırken, alçalmak için de ısı miktarı azaltılır.