HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI Yrd. Doç. Dr. Ahmet Hüsrev ÇELİK İşletme Fakültesi

ÖNEMLİ AÇIKLAMALAR Sınavlarda : kitap+slayt+derste sözle bahsedilen hususlardan sorumlusunuz - Kitapta olup, derste anlatılmayan - Kitapta ve slaytta olmadığı halde derste anlatılan bahsedilen hususlardan sorumlu olunacaktır. - Örgün öğretimin, açık öğretimden farkı ders işlenmesidir. Kitap derslere kılavuzluk etmekle birlikte, zaman zaman derslerde kitaba ilave sözlü açıklamalar yapılmaktadır.

ÖNEMLİ AÇIKLAMALAR Muhtemel sınav sorularının bir kısmı dersler esnasında şekillenmektedir. Sık sık önemli olduğu vurgulanan, böyle bir soru gelirse nasıl cevaplamanız gerektiği ifade edilen hususlar sınav sorusu olma potansiyeli taşımaktadır.

Hukuk kurallarına olan ihtiyaç Birey - birey Birey - toplum Birey – devlet ilişkilerinde Menfaatler dengesi Toplumsal barışı sağlar Güven sağlar Eşitlik sağlar Özgürlük sağlar

Tanım Arapça “hak” kelimesinin çoğuludur “hukuk” Toplumsal hayatı düzenleyen aykırılık durumunda devlet yaptırımına tabi olan, kamu gücüyle desteklenen bireyin ve toplumun genel yararını sağlamak amacıyla konulan kurallardır - Yürürlükteki Hukuk - Mevzu Hukuk - İdeal hukuk - Hakkaniyet hukuku (hakime takdir yetkisi, hukukun olumsuz sonuçlarını düzeltmeyi amaçlar)

Toplumsal düzeni sağlayan kurallar Hukuk Kuralları Din Kuralları Ahlak Kuralları Örf ve Adet Kuralları

Bir ifadenin Hukuk kuralı olmasının şartları Emir ve yasak içermesi gerekir İnsan davranışına yönelik olması Herhangi birisi değil devlet belirler Cebir ve müeyyide içerir

Ahlak Kuralları İnsan davranışlarını Genel Ahlak çerçevesinde düzenler “İyi- kötü” şeklinde ayırır Hukuk ise “haklı –haksız” şeklinde Hukuk kuralları ahlak kuralları kesişimi vardır (medeni kanun 2’de dürüstlük kuralı) (borçlar kanunu 27 genel ahlaka aykırı sözleşme yapılamaz) Farklı yönleri: kapsamı geniştir, yazılı değildir, müeyyide yönünden, yetki vermez

Din Kuralları Din kuralları bireyin Allah ile olan ilişkisini düzenlediği gibi insanların diğer insanlarla, toplumla olan ilişkilerini de düzenler. Farklılıkları: Din kuralları değişmez Dünya ve ahirete yöneliktir Yaptırım dünya ve ahireti kapsar Kesişimleri vardır Dinin yasakladığı şey hukukta da yasak olabilir (hırsızlık, adam öldürme vb.) Anayasa din ve inanç hürriyeti öngörmüştür

Örf ve Adet Kuralları Kişinin içinde bulunduğu çevre tarafından konulan ve çevresel faktörlerin yaptırımını içeren kurallardır Emir ve yasak içerir Belli bir çevreyi ilgilendirir Zaman içerisinde değişebilir Hukuk kuralları ile kesişebilir (askerlerin selam vermesi) Hukuk kuralları tarafından yasaklanan, aynı zamanda din ve vicdana uymayan kurallarda vardır (töre cinayetleri vb.)

Hukukun Bilgi Kaynakları Hukukun kuralları ve buna bağlı olarak hukukun kavramları nerelerde yer almaktadır. 1- Mevzuat 2- Yargı Kararları 3- Bilimsel Eserler

Hukukun Bilgi Kaynakları 1- MEVZUAT Anayasa, Kanun, KHK, Tüzük, Yönetmelik, Uluslar arası Anlaşmalar, diğer düzenleyici işlemler vb.

Mevzuata ulaşma yolları 1- Resmi Gazete Resmi Gazetenin kökeni, Sultan II. Mahmut döneminde Tarihçi Esat Efendi’nin yönetiminde 11 Kasım 1831 tarihinden itibaren haftada bir yayımlanmaya başlanan “Takvim-i Vekayi” gazetesine dayanmaktadır.

Mevzuata ulaşma yolları Resmi Gazete Yeni Devletin Resmi Gazetesi ise, İstiklal Savaşı’nı yürütmek üzere Ankara’da toplanan Büyük Millet Meclisi tarafından 7/10/1920’de tesis edilmiştir. Halen Resmi Gazetelerin ilk sayfasında görülen bu tarih Resmi Gazete’nin kuruluş tarihi olup, 1 inci sayı kuruluştan dört ay sonra, Meclis’in 263 sayılı Kararnamesi ile 7/2/1921 günü “Cerîde-i Resmiyye” adıyla yayımlanmıştır. Gazetenin ismi 10/9/1923 tarihli 22 nci sayıda “Resmî Cerîde” olarak, 17/12/1927 tarihli 763 üncü sayıda ise “T.C. Resmî Gazete” olarak değiştirilmiş ve bugüne kadar aynı isimle yayımlanmaya devam edilmişti

Mevzuata ulaşma yolları 2- Mevzuat Bilgi Sistemi Anayasa, Kanun, KHK, Bakanlar Kurulu Kararlarının tümüne T.C. Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme Müdürlüğü - Mevzuat Bilgi Sistemi – E Mevzuat üzerinden ulaşılabilmektedir. www.mevzuat.gov.tr

Mevzuata ulaşma yolları TBMM tbmm.gov.tr web sitesinden de kanunlar KHK’lara ulaşılabilmektedir TBMM’de farklı olarak henüz kanunlaşmamış tasarı ve tekliflere de ulaşılabilmekte, kanunlaşma sürecinde komisyon raporlarına ulaşılabilmektedir.

Hukukun Bilgi Kaynakları 2- YARGI KARARLARI Anayasa Mahkemesi Kararları Yargıtay Kararları Danıştay Kararları Askeri Yargıtay Kararları Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Karar Uyuşmazlık Mahkemesi Kararları

Hukukun Bilgi Kaynakları 3- BİLİMSEL ESERLER Hukuk Dergileri Hukuk Kitapları

Hukukun Kaynakları ASIL KAYNAKLAR Yazılı Kaynaklar Anayasa Kanun KHK Uluslar arası Anlaşma Tüzük Yönetmelik Yazısız Kaynaklar: Örf ve Adet Hukuku

Hukukun Kaynakları YAZILI KAYNAKLAR Devletin resmi organları tarafından konulmuş ve resmi gazetede yayınlanmış düzenlemelerdir Bunlara MEVZUAT denir Mevzuatlar arasında Hiyerarşik bir yapı vardır.

Hukukun Kaynakları ANAYASA Kanunlar hiyerarşisinde en üsttedir Değiştirme usulu farklıdır Devletin temel organları Temel hak ve hürriyetleri düzenler 1876 -1921- 1924-1961-1982 Asli kurucu iktidar tarafından

yasama

yürütme

yargı

Hukukun Kaynakları KANUN Kanunlar hiyerarşisinde Anayasanın altındadır Kanun adı altında yayınlanır Genelde soyut kurallar içerir İstisnaları olmakla birlikte herkes için Sürekliliği var Bakanlar kurulu veya milletvekilleri önerir TBMM genel kuruluna katılanların salt çoğunluğu ile kabul olur (139’dan az olamaz) Cumhurbaşkanı onay veya 15 gün içinde iade Cumhurbaşkanı onayı sonrası yayın 15 gün içinde Yürürlük özellikle belirtilmemişse yayımdan 45 gün sonra yürürlük Anayasa mahkemesi denetimi

Hukukun Kaynakları KHK -Kanun Hükmünde Kararname Kanunlarla eş düzeydedir TBMM veya Anayasa’dan alınan yetkiye dayalı olarak Bakanlar Kurulunca çıkarılır Olağan Dönem KHK’ları Sıkıyönetim Olağanüstü Dönem KHK

Hukukun Kaynakları Olağan Dönem KHK’ları TBMM’den yetki Temel haklar ve siyasi haklar KHK’ya konu olamaz Bütün bakanlar ve Cumhurbaşkanı onayı Resmi gazetede yayınlandığı gün yürürlük aynı gün meclise sunulur TBMM red edene kadar yürürlükte TBMM kabul ederse kanuna dönüşür Anayasa denetimi

Hukukun Kaynakları Olağanüstü Dönem KHK’ları Sıkıyönetim ve Olağanüstü Hal dönemlerinde Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulunca TBMM’den Yetki kanununa ihtiyaç yoktur Temel haklar dahil her konuda çıkarılabilir Aynı gün meclise sunulur meclis red edene kadar geçerli kabul ederse kanun olur Anayasa Mahkemesi Denetimine Tabi Değil

Hukukun Kaynakları Uluslar arası Anlaşmalar Usulüne uygun onaylanmış anlaşmalar ilgili tüm merciler kanun gibi uygulamak zorundadır Cumhurbaşkanı, Başbakan veya Dışişleri Bakanı veya Bakanlar kurulunca yetkilendirilen kişiler imzalayabilir Anlaşmaları Cumhurbaşkanı onaylar Cumhurbaşkanının onaylaması için Meclisin onaylamayı kanunla uygun bulması gerekir. Cumhurbaşkanı onayı sonrası yayınlanır

Hukukun Kaynakları Cumhurbaşkanının onaylaması için Meclisin kanunla onaylamayı uygun bulmasını gerektirmeyen anlaşmalarda vardır Ekonomik, ticari, teknik, 1 yıldan az süreli anlaşmalar Cumhurbaşkanı onaylar yayınlar sonra 2 ay içinde meclisin onayına sunulur Anayasa md 90’a göre anlaşmalar kanun hükmündedir Anayasa denetimi dışındadır. 2004 yılı değişikliği ile kanunlardan daha üst bir değere taşınmıştır

Hukukun Kaynakları Tüzükler Kanunların uygulanmasını göstermek, kanunlara aykırı olmamak ve Danıştay incelemesinden geçirilmek koşuluyla Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan yazılı hukuk kurallarıdır Anayasa’da yetki yer almaktadır. Danıştay görüşü bağlayıcı değildir “istişari” niteliktedir. Bakanlar Kurulunca kabul edilir Cumhurbaşkanınca onaylanır ve Resmi gazetede yayınlanır Yargısal denetimi DANIŞTAY yapar

Hukukun Kaynakları Yönetmelikler Başbakanlık, Bakanlıklar ve Kamu Tüzel Kişilerinin (üniversiteler, belediyeler, KİT’ler, meslek kuruluşları, vb.) kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak ve bunlara uygun olmak şartıyla çıkarılan yazılı kurallardır

Hukukun Kaynakları Yönetmelikler ../.. Danıştay incelemesinden geçmeden çıkarılır Cumhurbaşkanı onayı gerektirmez (Bakanlar kurulunun çıkardığı yönetmelikler hariç) Her yönetmeliğin Resmi Gazetede yayınlanması da zorunlu değildir. Kamu kurumlarınca çıkarılan Ülke genelinde uygulanacak, yönetmelikler için Danıştay’da yargısal denetim Diğer yönetmelikler için idare mahkemeleri

Hukukun Kaynakları YAZISIZ KAYNAKLAR ÖRF VE ADET HUKUKU Yazılı bir metni yok Resmi Gazete gibi bakılacak bir yer yok - Eskiden beri olan - Devam ede ede günümüze gelen - Toplumca genel kabul gören kurallardır Bunların hukuk kuralına dönüşmesi devletin mahkemelerin onu desteklemesi ile olur. Örnek: Tarımda YARICILIK Ceza kanununda uygulama alanı bulmaz, kanunsuz suç ve ceza olmaz

Hukukun Kaynakları MEDENİ KANUN’DA açıkça yer almakta Hukukun uygulanması ve kaynakları Madde 1 - Kanun, sözüyle ve özüyle değindiği bütün konularda uygulanır. Kanunda uygulanabilir bir hüküm yoksa, hâkim, örf ve âdet hukukuna göre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsaydı nasıl bir kural koyacak idiyse ona göre karar verir. Hâkim, karar verirken bilimsel görüĢlerden ve yargı kararlarından yararlanır.

Hukukun Kaynakları Türk Ticaret Kanunun’da da açıkça yer almakta MADDE 1- (1) Türk Ticaret Kanunu, 22/11/2001 tarihli ve 4721 sayılı Türk Medenî Kanununun ayrılmaz bir parçasıdır. Bu Kanundaki hükümlerle, bir ticari işletmeyi ilgilendiren işlem ve fiillere ilişkin diğer kanunlarda yazılı özel hükümler, ticari hükümlerdir. (2) Mahkeme, hakkında ticari bir hüküm bulunmayan ticari işlerde, ticari örf ve âdete, bu da yoksa genel hükümlere göre karar verir.

Hukukun Kaynakları YARDIMCI KAYNAKLAR DOKTRİN BİLİMSEL GÖRÜŞLER Hakim; Anayasa, kanun, tüzük ve yönetmelik ile bağlıdır bunlar yoksa örf adet Bunlar da yoksa kendisi hukuk kuralı oluşturarak karar verir, Bu kararı verirken DOKTRİN olarak nitelendirilen bilimsel görüşlerden yararlanabilir. Uymak zorunda değildir.

Hukukun Kaynakları YARDIMCI KAYNAKLAR İÇTİHATLAR (Yargı Kararları) Hakim; o konu ile ilgili olarak başka mahkemelerin verdikleri kararlardan da yararlanabilir. Başka mahkemelerin verdikleri kararlar başka bir hakim için bağlayıcı değildir sadece yararlanır ANCAK üst mahkemelerin yargıtayın verdiği içtihadı birleştirme kararları bağlayıcıdır