PUBERTAS ve SİKLİK AKTİVİTENİN BAŞLAMASI-3 Prof. Dr. Mustafa Kaymaz

İneklerde Östrus Siklusu Proöstrus Ortalama süresi 2-3 gündür. Östrojenik etki nedeniyle homoseksüel aktivite görülür. İnek başka ineklerin üzerine atlamakta fakat üzerine atlanmasına izin vermemektedir. Uterus büyümüş, konjestiyone, ödemli, Cervix gevşek ve hiperemiktir. Vulvada ödem ve mukozada hiperemi vardır. Ovaryumda folliküller belirgin büyüklüktedir.

İneklerde Östrus Siklusu Erkeği kabul dönemi olup süresi 12-18 saat arasında değişkenlik gösterir. Bu dönem düvelerde daha kısadır. Gen.organlardaki belirtiler proöstrusa göre artmış ve belirgindir. İnek sık sık bağırır, vulva ödemlidir. Cervix kökenli mukus (çara) vulvada ve perineumda gözlenir. Diğer ineklerin de üzerine atlamasına izin verir. İştahsızdır ve süt verimi azalır, aktiviteleri artar. Bel bölgeleri sıkıldığında kuyruklarını kaldırıp belini kamburlaştırır. Feromon salgılarlar.

İneklerde Östrus Siklusu Regrese Cl. ve aktif graaf follikülleri RM ile belirlenir. Uterus şişmiş, endometrium ödemli, uterus tonusu artmıştır. Vaginal muayenede cervix açık, mukoza hiperemik, nemlidir. Çara tabanda gözlenebilir. Ovulasyon östrus bitiminden 10-12 saat sonra oluşur. Bu nedenle ineklerin östrusun ikinci yarısında tohumlanması önerilir.

İneklerde Östrus Siklusu Metaöstrus Cl.’un geliştiği dönemdir ve 3-4 gün sürmektedir. İneklerde ve özellikle düvelerde östrojenik etkiyle endometriumun damar katındaki değişiklik sonucu diapedez tarzında bir kanama görülür (metaöstrus kanaması). Pratikte östrusun bittiğini gösterir. Bu dönemde folliküler granuloza hücreleri luteinleşmeye başlar. Ağırlıklı olarak Corpus hemorajikum bulunur. Daha sonra Cl. adını alır. Cl. gelişimiyle bu evre sonlanır.

İneklerde Östrus Siklusu Diöstrus Cl.’un aktif olarak progesteron (P4) salgıladığı dönemdir. Süresi 14-18 gün arasında değişir. Progesteron etkisiyle endometrial bezlerde salgı artışı meydana gelir. Oluşan bu salgı uterus sütü adını alır ve implantasyona kadar geçen süreçte yavrunun beslenmesini sağlar. 14-18. günün sonunda Cl. regrese olur.

Kısrakta Östrus Siklusu MEVSİMSEL REPRODUKTİF AŞAMALAR ÜREME SEZONU Kısraklarda üreme sezonu, eğer kısrak gebe değilse tekrarlayan birçok östrus siklusunun gebelikle sonlanabileceği, yılın belirli bir dönemidir.

Kısrakta Östrus Siklusu SONBAHAR GEÇİŞİ (AUTMNAL TRANSITION) Sonbahar aylarında reproduktif verimliliğin kesilmesi, diğer reproduktif evrelere göre daha az tanımlanabilen bir dönemdir. GnRH ve dolayısı ile LH ve FSH salınımındaki azalmanın etkisiyle başlar. Bu evreye geçişte ise azalan gün ışığı gibi çevresel faktörler adı geçen bu hormonların salınımını azaltır.

Kısrakta Östrus Siklusu ANÖSTRUS Anöstrus, reproduktif yetersizliğin tam olarak başladığı ve hipotalamik GnRH, FSH ve LH’nın miktar ve salınımında belirgin olarak bir azalma . Ovaryumlarda morfolojik olmayan , fonksiyonel bir atrofi gözlenmektedir. Ovaryumlar üzerinde 5-10 mm büyüklüğünde folliküllere rastlanılabilmektedir. Kısraklar aygıra karşı pasif davranışlar gösterir. Kısrak, aygırın varlığında herhangi bir reaksiyon vermez, aşıma izin verse de çiftleşme kuyruğun aşağıda tutulmasıyla engellenir.

Kısrakta Östrus Siklusu İLKBAHAR GEÇİŞİ (VERNAL TRANSITION) İlkbahar döneminde anöstrustan üreme dönemine geçiş ekonomik ve bilimsel açıdan önem taşımaktadır. İlk göstergesi GnRH'da meydana gelen yükselmedir. Artan GnRH sekresyonu vernal geçiş dönemi süresince devamlılığını korur. Önemli bir nokta da, vernal geçiş döneminde oluşan birçok follikülün normal ovulatör büyüklüğe ulaşsa da ( >30 mm) ovule olamamasıdır. İlk ovulatör follikülün gelişmesiyle vernal geçiş dönemi son bulur.

Kısrakta Östrus Siklusu Kısraklarda östrus siklusu ortalama 21-22 gün sürmektedir. Proöstrus Östrus siklusunun son 3 günüdür. Cl.’un gerilemesi hızlıdır. Bu dönemde sayıları 1-4 arasında değişen follikül gelişimi vardır. Östradiol 17Beta 1 ng/ml’nin altındadır.

Kısrakta Östrus Siklusu 4-7 gün sürmektedir. Semptomlar en belirgin aygırın varlığında tespit edilir. Aygırı reddetmez. Aygırın yaklaşması ile kuyruğunu yana çekip bekler. Östrusta değilse kuyruğunu hızla sallayıp vulva üzerine çarpar. Vulva dudaklarını açıp klitorisini göstermesi ve kesik kesik işemesi ve yumurta akı kıvamında akıntının görülmesidir. Cervix açıktır. Pembe, ödemli ve vaginaya yayılmıştır. RM’de uterus duvarı kalınlaşmıştır. Kontraktilite nedeniyle cornularda asimetri vardır.

Kısrakta Östrus Siklusu Ovulasyondan hemen önce follükül çapı 4-6 cm.’ye kadar ulaşır. Ovulasyon östrus bitiminden 1-2 gün önce şekillenir. Ovulasyon, fossa ovulasyonis’te gerçekleşir. Ovulasyon çukurluğu süngerimsi görünümdedir. Ovulasyondan sonra östrus belirtilerinde azalma meydana gelir.

Kısrakta Östrus Siklusu Metaöstrus * 2 gün sürer. * Cl. formasyonu sağlanır. Diöstrus Cl. aktiftir ve progesteron dominanttır. Süresi 12-16 gündür. Erken dönemde cervix soluk pembe, hafif ödemli ve tonusunu kaybetmiştir ve vaginal tabana horizontal olarak .Geç dönemde ise soluk, kuru ve vaginaya parmak şeklinde çıkıntı verir. 1. ve 2. folliküler gelişme dalgası gözlemlenir ya da anöstrusa girer.

Köpeklerde Östrus Siklusu Köpeklerde genellikle yılda 2 defa yada her 7 ayda bir östrus gözlenir. Bunlar ilkbahar ve sonbahar aylarında meydana gelir. Normal östrus aralıkları (interöstruslar) gebelik varsa 230-235 gün, gebelik yoksa 200-205 gündür. 4 aydan daha az veya 10 aydan daha fazla ise infertilite nedenidir. Alman çoban köpeklerinde interöstrus süresi 4-4,5 aydır.

Köpeklerde Östrus Siklusu Aşama Süre Dış belirtiler Proöstrus 4-14 (9 gün) Genişlemiş vulva, kanlı akıntı, aşırı hareketlilik, erkeği kabul etmeme Östrus 4-21 (9-10 gün) Açık veya pembe renkli vulva akıntısı, erkeğe arkasını dönme, pelvik bölgesini kaldırma, kuyruğu yana atma, erkeğe ilgi ve aşmasına izin verme Diöstrus 60 Vulva küçülür, akıntı kesilir, erkeği kabul etmez, doğumla birlikte sonlanır Anöstrus 100 + Ovaryumlar inaktiftir, vulvada akıntı yoktur, steroid hormon seviyesi düşüktür.

Ovulasyon Oosit LH dalgasını takiben 2-3 gün içinde atılır. Fertilizasyon: Ovulasyonda atılan oosit döllenme için hazır değildir ve LH dalgasını takip eden 4-7.günlere kadar fertilize olmaz.

Kedilerde Östrus Siklusu Proöstrus Bu period 1-3 günde sonlanır ve genellikle artan sinirlilik, sık işeme ve sonunda erkek kediler gibi idrar püskürtme gibi olaylarla karakterizedir. Köpeklerde olduğu gibi belirgin vulvar ödem ve kanlı akıntı yoktur. Bu dönemde 2 mm çapında 3-7 adet ovaryum follikülü beligin şekilde gelişir ve diğerleri atreziye uğrar.

Kedilerde Östrus Siklusu Östrus süresi mevsime ve ovulasyonun şekillenip şekillenmediğine göre değişmektedir. İlkbahar aylarında östrus süresi artış gösterse de (5-14 gün/siklus), diğer mevsimlerde bu süre kısalır (1-6 gün/siklus). Ovulasyon gösteren kedilerde östrus periyodu ortalama 5.7 gün sürmekte ve östrus belirtileri çiftleşmeyi izleyen 24-48. saatlerde azalmaktadır, eğer ovulasyon gerçekleşmemişse 8 günlük süre normal kabul edilmektedir.

Kedilerde Östrus Siklusu Östrus sırasında dişinin davranışları değişmekte, vokalizasyon artmakta, lordosis pozisyonunu almakta ve kuyruk çiftleşmeye uygun bir şekilde bir tarafa yatmaktadır. Dorsal pelvik bölge hafifçe okşanacak olursa perineal bölgede spasmodik kontraksiyonlar görülmektedie. Anoreksi ve idrar püskürtme sıklıkla görülmektedir. Bu dönemde folliküller 2-3 mm'lik büyüklüğe ulaşmıştır.

Kedilerde Östrus Siklusu Ovulasyon Çiftleşme vulval-vaginal bölgede impulslara neden olmakta ve bu da Hipotalamus'tan salıverici hormonların salınmasına yol açmaktadır. Bu salıverilme sırasında açığa çıkan Luteinizing hormone (LH) çiftleşmeden 24-50 saat sonra ovulasyonun meydana gelmesine (Provoke ovulasyon) neden olur.

Kedilerde Östrus Siklusu Bazı kedilerde tek bir çiftleşme uyarısı ovulasyonun meydana gelmesine neden olabilir. Bunun yanında çoğu kedide ovulasyonun meydana gelebilmesi için tekrarlayan çiftleşme uyarıları gerekmektedir. Bazı kedilerde 30 dakika içerisinde meydana gelen 3 çiftleşmenin ovulasyonu uyarmak için yeterli olmamasının nedeni bu tipteki kedilerin folliküllerin olgunlaşmasını beklemeden çiftleşmeyi kabul etmelerinden kaynaklanmaktadır.

Kedilerde Östrus Siklusu Metöstrus Çiftleşmeyen kedilerde metöstrus'un süresi ortalama 21 (14-28) gündür. Bunun yanında steril veya yalancı çiftleşme uyarıları sonucunda meydana gelen yalancı gebelik ortalama 35 gün sürer (30-73 gün).

Kedilerde Östrus Siklusu Anöstrus Seksüel açıdan sakin olarak karakterize olan bu evrede ovaryumlar küçüktür ve follikül çapları 0.5 mm boyundadır.

Koyunlarda Östrus Siklusu Koyunlar östrüs siklusu 16-17 gün sürmekte, çiftleşme sezonu başında veya sonunda bu sürelerde farklılıklar olmaktadır. Östrüs süresi ise ortalama 36 saat sürmektedir. Östrüstan önce bir veya daha fazla follikül süratle büyümekte ve kan östradiol 17 ß konsantrasyonu 10-20 pg/ml düzeyine çıkmaktadır. Artan östrogen östrüs belirtilerine neden olmaktadır. Östrogenin bir diğer etkisi ise cervical mukus yapımının uyarılması, vulvada ödem ve büyüklüğünde artış ile vagina duvarında strafiye squamöz epitel tabaka oluşumunu sağlamaktadır.

Koyunlarda Östrus Siklusu Plazma LH düzeyi östrüsun başlamasından 10 saat sonra (80 pg/ml) artmakta ve daha sonra LH ve östrogen düzeyi aniden düşmektedir. Artan LH östrüs başlangıcından 24 saat veya LH pikinden 14 saat sonra ovulasyonu uyarmaktadır. Östrüstan 3 gün sonra CL progesteron salgılamaya başlar ve siklusun 9-13. günlerinde maksimum düzey olan 4 ng/ml seviyesine çıkmaktadır. Bu dönemde endometriyumda büyüme sözkonusudur. Siklusun 12. gününde eğer gebelik yoksa CL regrese olur ve bir diğer siklus başlar.

Koyunlarda Östrus Siklusu Proöstrüs 2-3 gün sürmekte genital kanalda östrüs belirtilerinin görülmeye başladığı dönemdir.

Koyunlarda Östrus Siklusu Östrüs süresi 24-36 saat olup, bu süre ırk, yaş, mevsim ve ortamda koç bulunması gibi kriterlerce değişiklik göstermektedir. Yün amaçlı yetiştirilen ırklarda etçi ırklara oranla östrüs süresi daha uzundur. Koyunlarda östrüsü saptamak için arama koçu kullanılmalıdır. 70-80 koyun/koç 2-3 saat bırakılmalıdır. Östrüstaki koyun koçu arar, bununla beraber huzursuzluk, kuyruk sallama, vulvada şişlik, müköz bir vaginal akıntı ile beraber en önemli belirti koçun skrotumunu koklaması ve onun önünde durmasıdır. Bu belirtiler günün erken ve geç saatlerinde daha belirgindir.

Koyunlarda Östrus Siklusu      Koçun östrüs üzerine etkisi Anöstrüstan çiftleşme sezonuna geçiş döneminde sürüye koç katılmasını izleyen 3-6 gün içinde ovulasyon şekillenmekte, bundan 17-24 gün sonra koyunlar östrüs göstermektedirler. Koçların ovulasyonu uyarma mekanizması ter bezlerinden salgılanan feromonların etkisiyle açıklanmakta ve koç katımını izleyen 48. saatte ovulasyon için gerekli LH dalga piki oluşmaktadır.

Koyunlarda Östrus Siklusu Ovulasyon Sayısı Koyun ırklarında 2 veya daha fazla ovum atılmaktadır. Ortalama ovulasyon sayısı Merinos ırkı koyunlarda 1.2 iken diğer ırklarda biraz daha düşüktür. Ovulasyon sayısı yaş ile paralel artmakta ve 3-6. yaşlarda en yüksek iken daha sonra aşamalı olarak düşmektedir. Aşım sezonu başında yapılan Flushing veya beslenmenin artırılması sonucu ovulasyon sayısında artışa neden olmaktadır. Genetik şifrenin önemi büyüktür.

Keçilerde Östrus Siklusu Keçilerdeki seksüel siklusların başlama mekanizması koyunlara benzerdir. Pubertas yaşı 5-7 aydır. Ankara keçilerinde bu süre biraz daha uzundur. Seksüel siklus uzunluğu ortalama 21 gündür (19-24 gün). Çiftleşme sezonu başında ve sonunda düzensiz sikluslar görülebilmektedir. Genelde proöstrüs 2-3 gün, östrüs 1-2 gün metöstrüs 2 gün ve diöstrüs 14-16 gün sürmektedir. Östrus süresi 24-48 saattir. Ankara keçilerinde bu süre daha kısadır (22 saat).

Keçilerde Östrus Siklusu Östrüsdaki keçide huzursuzluk, vulvada ödem, kızarıklık, cervikal mukus akıntısı, kuyruk sallama, iştahsızlık, süt veriminde düşme, sık sık idrar yapma, diğer keçilerin genital bölgelerini koklama, tekeyi arama gibi belirtiler karekterizedir.

Keçilerde Östrus Siklusu Keçilerde ovulasyon spontanedir, Östrüsun başlamasından 24-36 saat sonra olur. Hormonal olaylar koyunlardakine benzemekle beraber luteal dönem biraz daha uzundur. Genelde 2 veya daha fazla ovum atılır. Ovulasyon sayısı 3-6 yaşına kadar artar daha sonra aşamalı olarak düşer. Uygun tohumlama zamanı östrüsün başlamasından 24-36 saat sonradır. Genelde östrüstan 24. ve 36. saat sonra çift tohumlama yapılması önerilmektedir.