TÜKENMİŞLİK SENDROMU -BURN OUT- Yrd.Doç.Dr.Erhan TUNÇ Gaziantep Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık ABD

Tükenmişlik … «Hayatın yoğun talepleri sonucunda ruhsal ve fiziksel açıdan enerjinin tükenişi» «İnsanın beklentileriyle, karşılaşılan gerçekler arasındaki kronik fark»   İlk defa (Freudenberger, 1974)“başarısız olma, yıpranma, enerji ve gücün azalması veya tatmin edilemeyen istekler sonucunda bireyin iç kaynaklarında meydana gelen tükenme durumu” olarak tanımlanmıştır. Tükenmişlik yaşayan kişi, fiziksel ve ruhsal çöküntü yanında yaptığı işe dair isteğini / hevesini kaybeder, işe ve kendine karşı olumsuz bir tavır içine girer. Tükenmişlik bir hastalık değil, bir sendromdur ve bu nedenle de tıbbileştirilmemelidir.

Tükenmişlik… ve Depresyon… Depresyon ile tükenmişliği ayırt etmek zordur, Depresyon ve tükenmişlik iç içe geçmiş gibidir, Tükenmişlik, depresyonun ortaya çıkmasında tetikleyici rol oynar, Belirtileri çok fazla benzerlik gösterir, Diğer depresyon türlerinde olduğu gibi burada da depresyon, tedavi gerektirebilir.

Tükenmişlik Sendromunun Gelişimi… Tükenmişlik sendromu, aniden ortaya çıkan bir durum değildir. Aksine yavaş ve sinsice gelişen bir süreçtir. Tükenmişlikle ilgili belirtilerin göz ardı edilmesi, ilerlemesine ve başa çıkılmaz hale gelmesine neden olmaktadır. Tükenmişlik belirtileri, kişiden kişiye farklılık gösterse de fiziksel, psikolojik ve davranışsal belirtiler olmak üzere üç başlık altında incelenmektedir.

Tükenmişlik Sendromunun Belirtileri Fiziksel Belirtiler: Psikolojik belirtilerin işaretçisidir. Yorgunluk, bitkinlik hissi, baş ağrısı, uyuşukluk, uyku bozuklukları, vücudun direncinin azalması, kilo kaybı veya şişmanlık, genel vücut ağrıları ve sızılar, sindirim ve dolaşım sistemi sorunları. Psikolojik Belirtiler: Fiziksel belirtilere göre daha az belirgindir. sinirlilik, incinebilirlik, huzursuzluk ve tedirginlik özgüvende azalma, hayata karşı negatif tutumlar, nezaket, saygı ve arkadaşlık gibi olumlu duygularda azalma, asılsız şüpheler, paranoya, depresyon ve çaresizlik …. Davranışsal Belirtiler: Diğer belirtilerin sonucudur. Saldırganlık-içe kapanma, aşırı duyarlılık, adaptasyon sorunları Alışkanlıklarda değişim; alkol ve madde kullanımında artış Vurdumduymaz, umursamaz tavırlar,

Tükenmişliğn boyutları; 1. Duygusal tükenme, kişinin yaptığı iş nedeniyle kendini aşırı yüklenmiş, tükenmiş hissetmesidir ve tükenmişliğin en önemli belirleyicisidir. 2. Duyarsızlaşma, kişinin hizmet verdiklerine karşı, bu kişilerin birer birey olduklarını dikkate almaksızın, duygudan yoksun biçimde tutum ve davranışlar sergilemesidir. Kişiye nesne olarak bakma eğilimi gözlenir. 3. Kişisel başarı eksikliği, sorununla başedebilme ve üstesinden gelememe ve kendini yetersiz görmesidir. Kişinin işine karşı motivasyonu düşmüştür, kontrol eksikliği ve çaresizlik hisseder.

Tükenmişlik sendromu yaşıyor olabileceğinizi gösteren 10 önemli ipucu (son 6 ay boyunca) Kendinizi aşırı derecede yorgun hissediyorsanız, Motivasyon eksikliğiniz varsa, Kötümserlik gibi negatif duygular geliştiriyorsanız, Zihinsel süreçlerinizde (öğrenme, odaklanma vb) problemler yaşıyorsanız, Kendinizi mesleki performansınız konusunda yetersiz hissediyorsanız, Sosyal ilişkilerinizde problemler yaşıyorsanız, Kötü alışkanlıklar edindiyseniz, İş yerinde değilken bile işle ilgili düşünceler zihninizi sürekli meşgul ediyorsa,  İş ve yaşam doyumunuz genel itibariyle düşmüşse, Belirgin sağlık problemleri yaşıyorsanız.

Tükenmişlik Sendromunun Gelişimi… Dezavantajlı kişilik özellikleri: Otoriter tutum Narsist kişilik, OKB Belirsizliğe toleransın düşük olması Dış denetim odaklılık  Yüksek başarı ihtiyacı  Öğrenilmiş çaresizlik  Düşük özyeterlilik Düşük psikolojik dayanıklılık Bütün araştırmacılar; Tükenmişlik sendromunun ortaya çıkışında; beklentiler, tutumlar, güdüler ve duygular içeren, kişilik özelliklerine bağlı olarak ortaya çıkan, içsel-psikolojik bir durum olduğu konusunda fikir birliğine varmışlardır.

TÜKENMİŞLİĞİN EVRELERİ I. Evre: Şevk ve Coşku Evresi: Bu evrede yüksek bir umutluluk, enerjide artma ve gerçekçi olmayan boyutlara varan mesleki beklentiler sergilenmektedir. Kişi için mesleği, her şeyin önündedir. Uykusuzluğa, gergin çalışma ortamlarına, kendine zaman ayıramayışına karşı üstün bir uyum sağlama çabasındadır. II. Evre: Durağanlaşma Evresi : Bu evrede artık istek ve umutlulukta bir azalma olur. Mesleğini uygularken karşılaştığı güçlüklerden, daha önce umursamadığı ya da yadsıdığı bazı noktalardan giderek rahatsız olmaya başlamıştır. Sorgulanmaya başlanan şey; “işten başka bir şey yapmıyor olmak” Çünkü yaptığı işin, varoluşunu tamamen dolduramadığını farketmiştir.

III. Evre: IV. Evre: Engellenme Evresi : Başka insanlara yardım ve hizmet etmek için (idealler) çalışma hayatına başlamış olan kişi; insanları, sistemi ve olumsuz çalışma koşullarını değiştirmenin ne kadar zor olduğunu anlar. Yoğun bir engellenmişlik düşüncesi yaşar. IV. Evre: Umursamazlık Evresi: Bu evrede, çok derin duygusal kopma ya da kısırlaşma, derin bir inançsızlık ve umutsuzluk gözlenmektedir. Kişi, mesleğini ekonomik ve sosyal güvence için sürdürmekte, ancak ondan zevk almamaktadır. Böyle bir durumda iş yaşamı kişi için bir doyum ve kendini gerçekleştirme alanı olmaktan çok uzak, kişiye ancak sıkıntı ve mutsuzluk veren bir alan olacaktır

Kimlerde daha sık görülür ? Doğrudan insanla ilgili mesleklerde (eğitim, sağlık, hizmet sektörü), Yönetici kademesindekiler, kurtarıcı pozisyonundaki kişiler, yaşamsal kararlar vermek durumunda kalan kişiler ve takım liderleri Zaman baskısıyla iş yetiştirmek durumunda kalanlar, Dikkatin olmasını gerektiren işlerde çalışanlar, Ufak detaylara fazlasıyla önem verilmesinin önemli olduğu işlerde çalışanlar…. “Hangi işte çalışırsa çalışsın, hangi pozisyonda olursa olsun herkes tükenmişlik sendromu için bir adaydır”

Eğer işyerinde bu davranışlar gözleniyorsa : İşi erteleme ya da sürüncemede bırakma, İşe geç gelme, İzinsiz olarak ya da hastalık nedeni ile işe gelmeme, İşi bırakma eğilimi, hizmetin niteliğinde bozulma, İşte ve iş dışındaki ilişkilerde bozulma, İşyerinde kaza ve yaralanmalarda artış, Meslektaşlara ve hizmet verilen kişilere veya mesleğe/işe karşı alaycı bir tavır sergileme, İşle ilgilenmek yerine başka şeylerle vakit geçirme, Kuruma yönelik ilgi kaybı

MESLEKİ TÜKENMİŞLİĞİ ÖNLEME VE BAŞA ÇIKMA STRATEJİLERİ Önleme, etkili müdahale veya başetme bireysel ve örgütsel düzeyde olmalıdır:

Organizasyon düzeyinde YAPILMASI gerekenler; Demokratik, adil bir yaklaşımla, sorumluluk ve yetkileri paylaştıran yönetim anlayışının benimsenmesi, Çalışanlarda değerli oldukları düşüncesinin geliştirilerek, aidiyet duygusunun sağlanması, Ödül kaynaklarının arttırılması, Tatil ve sosyal aktivite olanaklarının desteklenmesi, Çalışanların rol belirsizliklerini ortadan kaldırmak amacıyla görev, sorumluluk, yetki ve sınırlılıklarını belirleyen yasal düzenlemelerin yapılması ve uygulanması, İşe yeni başlayan kişinin oryantasyon programına katılımı ve süpervizyon desteğinin sağlanması, Bölümlerden gelen her türlü karar, öneri veya eleştirilere değer verme, Problem çözme becerilerinin geliştirilmesi, Çalışanların yöneticiyi, zor durumlarda kaldıklarında gidebilecekleri bir mercii olarak görmeleri, Çalışanların gereksinim duyduğu eğitim olanaklarının sağlanması,

Bireysel düzeyde YAPILMASI gerekenler: Kişi, yaptığı işin zorluklarını ve risklerini bilmeli bunlara hazırlıklı olmalıdır. Tükenmenin ve belirtilerinin neler olduğunun bilinmesi; kişinin kendini erken tanılamasını ve çözümlemesini sağlayacaktır. Kişinin sorun olduğunu kabul etmesi Sorunu çözmek için problem odaklı baş etme yöntemini kullanması Zaman yönetimi, Kendine güven, “Hayır” diyebilmek Alışılmış yaklaşımları değiştirmek.  Tükenmişlik sadece iş yaşamını değil hayatının diğer alanlarıyla da ilgilidir. Örneğin, tatil veya dinlenme olanaklarını işle geçirmemelidir.

Bireysel baş etme (problem çözme) yöntemlerinizi gözden geçirin… Tükenmişlikte düşünce sistemleri, değerler ve beklentilerin yerini gözardı etmeyin. “Her şey benim kontrolümde olsun”, “mükemmel olursam kontrolü ele alabilirim”, “başkalarını memnun etmek zorundayım”, “insanları incitmemem gerekir”, “herkes beni sevsin” gibi... mantıksız inançların yeniden yapılandırılması gerekir. Hobileri olan, sosyal ilişkileri zengin kişilerle arkadaşlık kurup zaman geçirin. Öğle tatilini çalışarak geçirmeyin, bitmeyen işleriniz için tatilinizi bölmeyin. İşyerindeki monotonluğu azaltmak için, her öğle arasını aynı kişilerle aynı yerde geçirmek yerine değişik öğle tatili planları yapın.

İş çıkışında bir spor aktivitesine zaman ayırın, bu dinlendirici olacaktır, Mizah anlayışı gelişmiş kişilerle zaman geçirin, Uyku ve beslenme alışkanlıklarınızı düzenleyin, Alkol ve sigara konusunda kendinizi yeniden gözden geçirin. Ailenizle daha nitelikli zaman geçirin. ve en önemlisi; TÜKENMİŞLİĞİN SEBEBİNİ DIŞARIDA ARAMAYIN !

Aile ilişkileri ve tükenmişlik; Her iki eşin de çalıştığı ailelerde aile bireyleri arasındaki ilişkinin niteliğin ile tükenmişlik arasında korelasyon bulunmuştur. Mesleki rollerle aile rolleri arasında bocalayan ve her iki alan arasında doyurucu bir denge kuramayan kişilerde tükenmişlik daha yüksektir. Evlilik ve aile hayatından alınan doyumun yüksek olması veya aile yapısının olumlu olarak algılanması tükenmişlik düzeyini azaltmaktadır.

Yapılan çalışmalardan çıkardığımız bazı sonuçlar: Genç, bekar, çocuksuz bireylerde; evli, yaşlı ve çocuklu bireylere göre; Üniversite mezunlarında, üniversite mezunu olmayanlara göre; İş deneyimi birkaç yıllık olanlarda, beş yıldan uzun süredir çalışanlara göre; Dış denetimli kişilerde, Çalıştıkları kurum, meslekleri ve kişisel yeterlilikleriyle ilgili karşılanması zor beklentilere sahip olan kişilerde daha yüksek düzeyde tükenmişliğe rastlanmıştır. Cinsiyet konusundaki çalışmalar anlamlı bir fark göstermezken, kişilik ve beklentilerle ilgili faktörlerin tükenmişlikle yakından ilgili olabileceği sonuçlarını vermiştir.