AYGIRLARDA ANDROLOJİK MUAYENELER Prof. Dr. Ergun Akçay Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dölerme ve Suni Tohumlama Anabilim Dalı

Atlarda klinik reprodüksiyon çalışmaları biyoteknolojik açıdan diğer çiftlik hayvanlarına göre daha yavaş gitmektedir. At yetiştiricileri, kısraklarına aygır tespitinde, birçoğu aygır olabilmek için yeterli özelliklere sahip olmamasına rağmen seçim kriteri olarak nadiren fertiliteye önem verirler.

Bu nedenle şampiyon bir at, zayıf sperm kalitesine sahip olmasına veya ileri teknoloji sperm işleme tekniklerine uygun olmayan spermatozoonlara sahip olmasına rağmen gen havuzunda yerini almaktadır. Bu da atlarla ilgilenen bilim adamlarının reprodüktif performansı artırma yönünde her türlü olasılığı değerlendirme yönünden oldukça yol katetmesine sebep olmuştur

Aygır spermasının kısa ve uzun süreli saklanması Amerika ve kuzey Avrupa ülkelerinde oldukça popüler durumdadır. Ülkemizde ise bu konuya yeterli önem gösterilmemiş ve kısa yada uzun süreli saklanmış sperma kullanımı yaygın hale getirilememiştir. Halen ülkemizde genellikle doğal çiftleşme yada taze sperma ile tohumlama yoluyla gebelik elde edilmektedir. Bu nedenle kontrollü ve yaygın bir suni tohumlama organizasyonu henüz kurulamamıştır.

DAMIZLIK SEÇİMİ (DEĞERLENDİRİLMESİ) AMAÇ Yüksek fertiliteye sahip aygırların seçilmesi Kalıtsal hastalıkları bulunan aygırların elimine edilmesi Subfertil (infertil) aygırların ortaya konması İnfertilite nedenlerinin ortaya konması POTENTİA COEUNDİ( ÇİFTLEŞME YETENEĞİ) ETKİLEYEN NEDENLER POTENTİA GENERANDİ (DÖLLEME YETENEĞİ) ETKİLEYEN NEDENLER İNFERTİLİTE Olumsuz çevre koşulları Genital organ hastalıkları ve eksiklikleri Bulaşıcı hastalıklar Reprodüktif özelliklerin yetersizliği

ANDROLOJİK MUAYENE SİSTEMATİĞİ Genel Muayene Özel Muayene Davranış Huy Besi durumu Yem yemesi Solunum Dolaşım Hareket sistemleri Patolojik bulgular Morfolojik muayene Fonksiyonel muayene Spermanın muayenesi Mikrobiyolojik muayene

Genİtal Muayene Genital Muayenenin spermanın alınmasından sonra yapılması daha iyi olur, çünkü aygır daha sakin olur. PENİS de yeralan anomaliler ve hastalıklar Travmalar Penile Paralisis Penile Hematom Penile Sarcoids (deri tümörü) Penile Habronemiasis (yaz yarası) (ivermectinler) Melanom Penis karsinomu Testiküler Torsion Akut yada Kronik olabilir Akut olaylar Kolik sebebidir Kronik olaylar cinsel aktivitede aksamaya neden olur Penisin hipoplazisi Balanitis ve postitis Ereksiyon kanaması (taş, tümör) Patolojik oluşumlar(papillom, fibrom) Penisin prolapsusu (atlarda, felc, enfeksiyon,yangı)

Prepusyum da yer alan anomalİler ve hastalIklar Prepusyal kör keseler Phimosis (kongenital, edinsel) Paraphimosis Prepusyum apsesi Yaralanmalar Prepusyum prolapsusu (yaşlılık)

Testİs ve Scrotum Testis ve scrotum arasındaki yapışmalar ve scrotum ödemi kontrol edilmeli. Çünkü termoregülasyon etkilenir Testisler çift olmalı ! Ortalama büyüklük 9x6x5 cm. olmalı Total scrotal çap > 80mm. olmalı Ultrason muayenesi en iyi sonuçları verir. Yükseklik, çap ve uzunluk tesbit edilmeli Testiküler parenşim ve epididimis muayene edilmeli Scrotum hydrocele, hematocele ve fıtık yönünden muayene edilmeli

Testİs ve Epİdİdİmİs de yer alan anomalİler ve hastalIklar Testisin hipoplazisi Testisin dejenerasyonu (fibrosis,atrofi, alerji, toksikasyon, termoregülasyon, radyasyon, beslenme, infeksiyon vb) Orchitis (infeksiyon, travma) Criptorchismus Testis tümörleri Spermatocel (spermiostasis) Epididimitis Eklenti bezleri yangısı

Orşİtİs

ATROFİ

Testis Tümörü

Scrotal fItIk

DIş muayene

Table 1. Sekiz farklı ırktan 3 yaşlı aygırlarda ortalama testis ölçüleri ve sperma özellikleri (Standardbred, Thoroughbred,Quarter Horse, Arabian, Warmblood, Paint, Appaloosa,Peruvian Paso) Mean (± SD) Total scrotal çap (cm) 9.3 ± 1.1 Testis hacmi (ml) 239 ± 67 1. Ejekülattaki Total spermatozoa sayısı (x109) 6.9 ± 3.8 1. Ejekülatta progresif motil hücre yüzdesi 46 ± 21 1. Ejekülatta progresif motil hücre sayısı (x109) 3.3 ± 2.4 1. Ejekülatta progresif morfolojik normal hücre yüzdesi 49 ± 21 1. Ejekülatta progresif morfolojik normal hücre sayısı (x109) 3.5 ± 2.3 2. Ejekülattaki Total spermatozoa sayısı (x109) 4.1 ± 2.6 2. Ejekülatta progresif motil hücre yüzdesi 49 ± 18 2. Ejekülatta progresif motil hücre sayısı (x109) 1.9 ± 1.3 2. Ejekülatta progresif morfolojik normal hücre yüzdesi 54 ± 22 2. Ejekülatta progresif morfolojik normal hücre sayısı (x109) 1.9 ± 1.5

AygIrlarda ortalama testİs hacİmlerİ Age (yr) Total Testicular Volume (ml) 1.0 50 1.5 71 2.0 95 2.5 119 3.0 167 4-5 272 6-12 313 13-20 306

İç muayene (Rektal Palpasyon) Prostat, Ampulla ve Vesikula seminalis Palpe edilir Aynı zamanda fıtık yönünden inguinal ring muayene edilir.

Genİtal organlarIn fonksİyonel muayenesİ Libido sexualis Aşım davranışları Ejakülasyon Spermanın muayenesi Suni vaginaya uyum

CİNSEL İSTEK AZALMASI (LİBİDO SEXUALİS) ANAPHRODİSİE (CİNSEL İSTEK VE DAVRANIŞ EKSİKLİĞİ) KONGENİTAL (KALITSAL) infantilismus, hermafrodism, hipogonadismus EDİNSEL (Endokrin sistem, sinir sistemi, duyu organları, genital organlar, eklem ve tırnak hastalıkları, nakil , iklim, beslenme, bakım ve yönetim,kötü davranışlar, zayıflık, yaş, kilo vs)

Erkek hayvanlarda çİftleşme yeteneğİnİn azalmasI veya ortadan kalkmasI (IMPOTENTIA COEUNDI) Cinsel isteğin azalması veya ortadan kalkması Atlama zorluğu Penisin erekte olmaması Arama hareketlerinde aksama Yüklenme hareketinin zayıflığı veya olmaması Friksiyon hareketlerinin olmaması Ejakülasyonun olmaması veya aksaması Suni vajene uyum sağlayamama

Suni Vagina, kızgın kısrak Suni vagina, fantom SPERMANIN ALINMASI Suni Vagina, kızgın kısrak Suni vagina, fantom Suni vagina, otomatik fantom

Sunİ vagİna Sıcaklık Basınç Kayganlık

SpermanIn muayenesİ Miktar Renk Koku Kıvam Makroskobik muayene Mikroskobik muayene Kitle hareketi Motilite Yoğunluk Hemasitometrik Fotolometrik Elektronik Anormal spermatozoa oranı Boyama yöntemi (karras, giemsa, eosin, nigrosin,metilen blue,opal blue, fast green, brom fenol blue) Sıvı fiksasyon yöntemi Ölü spermatozoa oranı (viabilite) Fluoresan boyama tekniği Eosin, nigrosin Eosin

Motİlİte

YOĞUNLUK Hemositometrik Fotolometrik Elektronik sayaç

Boyama yöntemleri Fiksasyon yöntemi CASA Anormal Spermatozoa Giemsa, Karras, metilen blue, opal blue, çini mürekkebi, eosin-nigrosin v.s. Fiksasyon yöntemi Hancock fix. solusyonu CASA

Ölü Spermatozoa Fluoresan boyama tekniği Eosin yada eosin nigrosin %3 lük sodyum sitrat içinde %2 lik eosin CASA

Spermatogenesİs’ İn etkİlenmesİ Hormonal bozukluklar Yetersiz ve eksik beslenme Genel sağlık durumu Termoregülasyon Kongenital anomaliler Yangılar Travmalar İlaç, ışın ve çevre etkileri

MİKROBİYOLOJİK MUAYENELER 4631 sayılı “Hayvan Islahı Kanunu” ve bu Kanuna bağlı olarak çıkarılan “Safkan Arap ve İngiliz Atlarının Soy Kütüğüne Kayıtlarına Dair Yönetmelik” hükümlerine göre damızlık olarak kullanılacak atlar için “Damızlık Belgesi” alınması gerekmektedir. Yapılacak laboratuvar tetkikleri neticesinde Ruam, Durin, Atların İnfeksiyöz Anemisi (EIA), Equine Viral Arteritis (EVA) ve Salmonella Abortus Equi hastalıklarından ari olması gerekmektedir. Sperma Preputial yıkantı Ön sekretin muayenesi Kan, dışkı, idrar, deri kazıntısı vb. muayenesi Swap yardımıyla penis ve preputiumdan örnek alma

Venereal HastalIklar Contagious Equine Metritis (CEM) Etken: Taylorella equigenitalis Aygırlarda hastalık bulguları görülmez Tanı Kültür Komplement fiksasyon testi Serum agglutination testi İhbarı mecbur hastalıktır Tedavi Topikal olarak 4% chlorhexadine uygulanır ardından nitrofurazone pomad ve parenteral antibiyotik uygulanır. Kontrol

Coital Exanthema Herpes virus neden olur Penis üzerinde vezikül ve ülser oluşur Ülserler iyileştikten sonra bulaşma olmaz Tedavi Üç hafta seksüel dinleme Topical antibiotikler uygulanır Kontrol: Aktif lezyonlar görüldüğünde aygır ve kısraklar

Equine viral arteritis (EVA) Sperma ile bulaşır Kontrol Aygırın ayrılması Hayvan sahibi uyarılır Sadece seropozitif kısraklar yetiştirmede kullanılır Kısraklar aşılanır Sero-positive aygırlar Aşılanmış aygırlar taşıyıcılardan ayrılır Aşılamadan önce seronegatif olanlar belgelenir Spermadan virus izolasyonu Aşılama ile kontrol edilebilir

Dourine Etken Trypanosoma equiperdum Bulgular 50-70% mortalite Mukopurulent uretral akıntı Penile felç 50-70% mortalite Tanı etken izolasyonu ile olur

Pseudomonas, Klebsiella, E. coli Normal flora yok edildiğinde ortaya çıkarlar Tipleme mutlaka yapılmalıdır Bu etkenler prepusyumda bulunurlar. Eklenti bezlerinde görülmezler Diğer bazı enfeksiyonlar Brucellosis Salmonellosis (abortus equi) Ruam Vesiküler stomatitis İnfeksiyöz anemi Leptospoirosis Leucosis Viral enfeksiyonlar Paraziter enfeksiyonlar