Tuncay Döğeroğlu Anadolu Üniversitesi TÜRK TORAKS DERNEĞİ GÜZ SEMPOZYUMU 18-19 Kasım 2017 HAVA KİRLİLİĞİ VE AKCİĞER SAĞLIĞI Nefesimiz Tükenmeden Hava Kalitesi Nedir? Tuncay Döğeroğlu Anadolu Üniversitesi İstanbul, 18 Kasım 2017

SUNUM İÇERİĞİ Temiz Havanın Değeri Temiz Havanın Bileşimi Hava Kalitesine Etki Eden Faktörler Hava Kalitesi Yönetimi Hava Kalitesi Standartları Hava Kalitesinin İzlenmesi ve Raporlama Ülkemizde Durum

TEMİZ HAVANIN DEĞERİ Ekonomik değeri olan bir nesne korunur. Bir nesnenin parasal değeri yoksa kıymeti bilinmez ve gereken önem verilmez. Hava bedavadır. Temiz hava alınıp satılmaz. Kimse bunun ekonomik bir değeri- fiyatı olabileceğini aklına getirmez. Bu nedenle havanın değeri bilinmez. Ancak; Canlı yaşamının olmazsa olmazı Üretimde kullanılan bir girdi, hammadde Alıcı ortam ………..

TEMİZ HAVANIN BİLEŞİMİ Gazlar ppm Su buharı 31200 Argon 9000 Karbon dioksit 300-400 Neon 17,4 Helyum 5,0 Metan 0,97-1,16 Krypton 0,97 Hidrojen 0,49 Xenon 0,08 diğer

HAVA KİRLİLİĞİNİN BİRİNCİL VE İKİNCİL KAYNAKLARI Stratosfer Troposfer Serbest Troposfer Sınır tabakası Aerosol ve gazların uzun mesafeli taşınımı Kimyasal dönüşüm Ozon oluşumu CFCs Su buharı Uçak emisyonları (NOx,Black karbon, sülfat) Okyanuslardan Kükürt emisyonları Ormanlar ve diğer ekosistemler Dönüşüm ve Kirleticilerin depolanması Buharlaşma ve konveksiyon Okyanuslar Biyokütle yanması Çöl tozu Tarım Kentler Endüstri Hayvancılık Trafik Doğal ve antropojenik emisyonlar (CH4,CO,CO2,VOCs, sülfat, Black karbon, PM, N2O, CFCs,Nox, O3)

İÇ ORTAM HAVA KİRLİLİĞİNİN BİRİNCİL KAYNAKLARI Çalışma Odası Mutfak Oturma Odası Bodrum Garaj Yatak Odası Çatı Banyo Asbest Yalıtım malzemeleri Fiberglas Toz ve Aşırı nem Kişisel bakım ürünleri (aerosol ve spreyler) Küf Yazıcı, fotokopi makinesi: ozon, VOCs Melamin mobilya (formaldehit, VOC buharı) Kalıcı kokular Bakteri Pişirme sırasında açığa çıkan kirleticiler Ocak/Şömine Toz ve toz içinde üreyen haşereler Allerjenler Sigara dumanı Nemlendiriciler Evcil hayvan tüy ve döküntüleri Halı CO2 CO Gaz Çözücüler Toz Boya ve kimyasallar Temizlik malzemeleri Yüksek nem oranı Hoşa gitmeyen kokular Bakteriler Şömine/duman Yakıt Radon Isıtma sistemi

HAVA KALİTESİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER Bölgenin; Kirletici kaynakları (trafik, sanayi, evsel ısınma, biyojenik doğal kaynaklar) Coğrafi konumu Topografyası İklim özellikleri ve meteorolojik koşulları

HAVA KALİTESİ YÖNETİM ÇEVRİMİ Hedefleri belirle Emisyon azaltımına ilişkin projeleri tanımla Bilimsel Araştırma Süreci gözden geçir ve değerlendir Kontrol stratejilerini geliştir Programları uygula

HAVA KALİTESİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ SÜRECİ Uygulanan kontrol stratejilerinin etkinliğinin değerlendirilmesi Hava kalitesi iyileştirme planlarının uygulanması Kontrol stratejisi geliştirme Fayda/ Maliyet analizi Hava kalitesi izleme Döngüsel besleme Kaynak dağılımının belirlenmesi Hava kalitesi modelleme Emisyon envanteri Kirletici kaynaklarının, büyüklüğünün ve hava kirliliği düzeyine etkilerinin belirlenmesi Sağlık çalışmaları ve etki analizi

ARAŞTIRMACILAR VE KARAR VERİCİLER ARASINDAKİ İLETİŞİM Hava kirliliği ve olumsuz sağlık etkileri hakkında farkındalığın arttırılması (Araştırmacı fonksiyonu) Emisyon envanteri Hava kirletici derişimleri Halk sağlığı ve çevresel etkiler Kontrol metodları Fayda/maliyet analizi Yönetim mevzuatı Politik karar Hava kirliliğinin önlenmesi ve kontroluna yönelik alternatif yönetim ve kontrol yaklaşımlarının değerlendirilmesi (Karar desteği)

HAVA KİRLİLİĞİ VE HAVA KALİTESİNİN KONTROLÜNDE KULLANILAN STANDARTLAR VE YAKLAŞIMLAR Alıcı Ortam (Ambient Air) Standartları İç Ortam ve İşyeri Ortamı Standartları Emisyon Standartları (Alıcı ortam standartlarına veya teknolojiye dayalı) Teknoloji ile birlikte değişen-gelişen standartlar (yeni teknolojilerle birlikte getirilen standartlar) BPT (Best Practical Technichs) Performans Standartları (cost effective) Teknolojinin geliştirilmesini zorlayan Emisyon Standartları Diğer Standartlar Bazı ürünlerin üretimi ve kullanımını yasaklama Üretilen her türlü tehlikeli zararlı madde hakkında halkın bilgilendirilmesi zorunluluğu

HAVA KALİTESİ STANDARTLARI Belirli bir alanda ve belirli bir süre (saatlik, üç saatlik, sekiz saatlik, günlük, yıllık) içinde aşılmasına izin verilmeyen kirletici seviyeleridir. Sınır değerler belirlenirken sağlık etkileri, çevresel etkileri, ekolojik hassasiyetler dikkate alınır. Hava kalitesi standartlarının ülkelere göre farklılık göstermesinin nedeni ekonomik ve teknolojik gelişmişlik düzeylerindeki farklılıklardır.

HAVA KALİTESİ SINIR DEĞERLERİ

TÜRKİYE’DE AB VE DSÖ PM HAVA KALİTESİ SINIR DEĞERLERİ 2017 yılı PM10 sınır değeri: 48 mikrogram/m3 2019 yılı PM10 hedef sınır değeri: 40 mikrogram/m3

HAVA KALİTESİNİN RAPORLAMASI 6 kirletici için indeks hesaplama Partikül madde (PM10) Partikül Madde (PM2,5) karbon monoksit (CO) kükürt dioksit (SO2) azot dioksit (NO2) ozon (O3) İndeks değeri en yüksek kirleticiye göre raporlama Diğer kirleticilerin bilgilendirme amaçlı raporlanması

HAVA KALİTESİNİN KORUNMASI YÖNETMELİĞİ ÜLKEMİZDE HAVA KALİTESİNİN KONTROLÜ MEVZUATI HAVA KALİTESİNİN KORUNMASI YÖNETMELİĞİ Kanuni Dayanak Madde 1 - 2872 sayılı, 9 Ağustos 1983 kabul tarihli Çevre Kanunu’nun 1 ve 3. maddelerinde öngörülen amaç ve ilkeler doğrultusunda, 8, 9, 10, 11, 12 ve 13. maddelerine dayanılarak hazırlanmıştır. Amaç Madde 2 - Bu Yönetmeliğin amacı, her türlü faaliyet sonucu atmosfere yayılan is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosol halindeki emisyonları kontrol altına almak; insanı ve çevresini hava alıcı ortamındaki kirlenmelerden doğacak tehlikelerden korumak; hava kirlenmeleri sebebiyle çevrede ortaya çıkan umuma ve komşuluk münasebetlerine önemli zararlar veren olumsuz etkileri gidermek ve bu etkilerin ortaya çıkmamasını sağlamaktır. Kapsam Madde 3 - Bu Yönetmeliğin hükümleri, 2. maddede belirtilen amaca ulaşmak için; a. Tesislerin kurulması ve işletilmesini, b. Tesislerin, yakıtların, hammaddelerin ve ürünlerin üretilmesi, kullanılması, depolanması, taşınması ve ithalini, c. Motorlu vasıtaların donanımları, çalıştırılmaları ve uymaları gereken keyfiyetleri kapsar. İstisnalar Madde 4 - Bu Yönetmelik; a. 2690 sayılı Kanun ile Türkiye Atom Enerjisi Kurumuna verilen yetki alanına giren, insan sağlığı ve çevrenin nükleer yakıt ve diğer radyoaktif maddelerin radyasyonundan korunmasında; ilgili tesis, alet ve düzeneklerde, b. İşçi sağlığı ve iş güvenliği tüzükleri kapsamına giren işyeri atmosferlerinde, c. Hava alıcı ortamına bir emisyonun söz konusu olmadığı tesis, alet ve düzeneklerde, uygulanmaz. 2 Kasım 1986 tarihli ve 19269 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmıştır. 06 Haziran 2008 tarih ve 26898 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmıştır. 2008 1986 HAVA KALİTESİ DEĞERLENDİRME VE YÖNETİMİ YÖNETMELİĞİ   Amaç MADDE 1 – (1) Bu Yönetmeliğin amacı; hava kirliliğinin çevre ve insan sağlığı üzerindeki zararlı etkilerini önlemek veya azaltmak için hava kalitesi hedeflerini tanımlamak ve oluşturmak,  tanımlanmış metotları ve kriterleri esas alarak hava kalitesini değerlendirmek, hava kalitesinin iyi olduğu yerlerde mevcut durumu korumak ve diğer durumlarda iyileştirmek, hava kalitesi ile ilgili yeterli bilgi toplamak ve uyarı eşikleri aracılığı ile halkın bilgilendirilmesini sağlamaktır. Kapsam MADDE 2 – (1) Bu Yönetmelik, hava kalitesi standartlarını ve hava kalitesinin değerlendirilmesini, "bölge"ler ve "alt bölge"lerin oluşturulmasını ve tüm bölgelerde iyi hava kalitesinin sağlanması için alınması gerekli önlemleri kapsar. (2) Bu Yönetmelik,  işçi sağlığı ve güvenliği mevzuatı kapsamına giren iş yerleri iç ortamlarında uygulanmaz. Dayanak   MADDE 3 – (1) Bu Yönetmelik, a) 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanununun Ek 6 ncı maddesi ile 1/5/2003 tarihli ve 4856 sayılı Çevre ve Orman Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunun 1 inci, 2 nci ve 9 uncu maddelerine dayanılarak ve b) Avrupa Birliğinin 96/62/EC, 99/30/EC, 2000/69/EC, 2002/3/EC ve 2004/107/EC sayılı direktiflerine paralel olarak hazırlanmıştır.

Ülkemizdeki Hava Kalitesinin Kontrolüne ilişkin Mevzuat İç ortam Hava Kalitesi Standartları *İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı Açık ortam Hava Kalitesi Standartları *Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği Emisyonların Kontrolüne İlişkin Mevzuat Ulusal Emisyon Kotaları *Sera Gazı Emisyonlarının Takibi Hakkında Yönetmelik *Ozon Tabakasını İncelten Maddelerin Azaltılmasına İlişkin Yönetmelik Sabit Emisyon Kaynakları *Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği *Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği *Büyük Yakma Tesisleri Yönetmeliği Hareketli Emisyon Kaynakları *Benzin ve Motorin Kalitesi Yönetmeliği *Bazı Akaryakıt Türlerindeki Kükürt Oranının Azaltılmasına İlişkin Yönetmelik

HAVA KALİTESİNİ NEDEN İZLİYORUZ? Teknik gereklilik Havanın yaşam için önemli bir faktör olması Ekosistemi olumsuz etkilemesi Kirliliğinin taşınması bölgesel ve global ölçekte etki göstermesi Sağlık etkileri Yasal zorunluluk 1982 Anayasası Madde 56 2872 sayılı Çevre Kanunu Madde 3 ve 8 644 SAYILI KHK Madde 8 ve 9 Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği AB uyum süreci

HAVA KALİTESİ İZLEME ÇALIŞMALARI 1986-2004 yılları arasında Hava kalitesi izleme çalışmalarını Sağlık Bakanlığı yürütmüştür. SO2 ve duman ölçümleri yarı otomatik sistemlerle gerçekleştirilmiştir. 24 saatlik ortalamalar esas alınarak toplanan numuneler bir gün sonrasında analiz edilmekte, sonuçlar bir sonraki gün görülmekteydi. 2005 yılından itibaren Hava kalitesi izleme sürecini Çevre ve Şehircilik Bakanlığı yönetmeye başlamıştır. İlgili yıldan itibaren anlık izleme istasyonları kurulmuştur. Her bir ilde bulunan istasyonlardaki anlık ölçüm sonuçları VPN ağı üzerinden merkez yazılıma modemler aracılığı ile gelmekte www.havaizleme.gov.tr adresinden kamuoyu bilgisine sunulmaktadır.  Saatlik ortalamalar şeklinde istasyonlardan alınan veriler incelenerek doğrulama çalışmaları yapılmakta olup söz konusu verilerle aylık ve yıllık raporlar hazırlanarak yayınlanmaktadır.

ULUSAL HAVA KALİTESİ İZLEME AĞI 2005-2007 yılları arasında 81 ilde hava kalitesi ölçüm istasyonları kurulmuştur. 2014 ve 2015 yıllarında kurulan 20 yeni istasyon ile Ulusal Hava Kalitesi İzleme Ağı toplamda 195 sabit ve 4 adet mobil istasyona genişletilmiştir. 4 adet mobil hava kalitesi ölçüm aracı da sisteme entegre durumda olup, kirlilik problemi yaşanan bölgelerde belli bir süre ölçüm yapılmak koşuluyla mevcut hava kalitesi durumunun raporlanması amacıyla kullanılmaktadır. Hava kirliliği ölçüm istasyonlarının tümünde Kükürt dioksit (SO2) ve Partikül Madde (PM10) parametreleri bazılarında ek olarak Azot oksitler (NO, NO2, NOx), Karbon monoksit (CO) ve Ozon (O3) da tam otomatik olarak ölçülmektedir. Ülke genelinde istasyon sayısının 330’a çıkartılması ve kapsayıcılığının arttırılması hedeflenmektedir.

ULUSAL TEMİZ HAVA MERKEZLERİ THM İller sayı İstanbul THM İstanbul, Bursa, Kocaeli, Sakarya, Çanakkale, Balıkesir, Yalova, Bilecik, Tekirdağ, Edirne, Kırklareli 11 Samsun THM Samsun, Sinop, Amasya, Çorum, Tokat, Sivas, Ordu, Giresun 8 Erzurum THM Erzurum, Erzincan, Gümüşhane, Bayburt, Trabzon, Rize, Artvin, Ardahan, Kars, Iğdır, Ağrı İzmir THM İzmir, Manisa, Uşak, Denizli, Aydın, Muğla 6 Adana THM Adana, Mersin, Kahramanmaraş, Kilis, Gaziantep, Hatay, Osmaniye 7 Konya THM Konya, Isparta, Burdur, Antalya, Karaman, Niğde, Aksaray, Afyonkarahisar, Nevşehir, Kayseri 10 Ankara THM Ankara, Kütahya, Eskişehir, Kırşehir, Kırıkkale, Yozgat, Çankırı, Kastamonu, Karabük, Bartın, Zonguldak, Düzce, Bolu 13 Diyarbakır THM Diyarbakır, Tunceli, Bingöl, Muş, Bitlis, Van, Batman, Siirt, Hakkari, Şırnak, Mardin, Şanlıurfa, Adıyaman, Malatya, Elazığ 15

TEMİZ HAVA EYLEM PLANLARI Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği (HKDYY) gereğince, ÇSB taşra teşkilatı tarafından hazırlanması gerekli olan THEP belgeleri, ilk olarak ÇŞB 2013/37 sayılı Genelgesi metninde, “Yüksek Kirlilik Potansiyeli Bulunan İller” olarak yer verilen listedeki iller tarafından hazırlanmak üzere duyurulmuştur. ÇŞB tarafından HKDYY’e göre yapılan bölge ve alt bölge sınıflamasına bağlı olarak gerçekleştirilen hava kalitesi değerlendirme analizi sonucunda; 81 il içerisinden 60 ilimiz yüksek kirlilik potansiyeli bulunan iller listesinde yer almaktadır. Hava kalitesi değerlendirme analizi sonucunda, düşük kirlilik potansiyeli bulunan iller arasında yer alan 4 ilimiz daha, aşım durumları nedeniyle yüksek kirlilik potansiyeli bulunan iller listesine dahil edilmiştir. 64 ilimiz tarafından, 2014 yılı itibariyle 5 yıllık dönemi kapsayacak şekilde, illerine özgü koşulları da dikkate alarak, kirletici kaynaklarına göre belirlenen önlemleri içeren THEP belgeleri hazırlanmış ve hayata geçirilmiştir. THEP-İZ, 1. İzleme Dönemi 2014-2019 yıllarını kapsayacak şekilde belirlenmiş olup, hem uygulamanın kullanılır hale gelmiş olması hem de söz edilen diğer proje ve çalışmaların tamamlanmasıyla ortaya çıkacak bilgilerin analiz edilmesiyle, 2019-2025 yıllarında 2. İzleme dönemine geçilmiş olacaktır. Düşük Kirlilik Potansiyeli Bulunan İller: Kırklareli, Yalova, Bilecik, Karabük, Kastamonu, Sinop, Amasya, Kırıkkale, Kırşehir, Giresun, Erzincan, Tunceli, Bingöl, Bayburt, Rize, Artvin, Kars (Kaynak: Canan Esin Köksal vd., VII. Ulusal Hava Kirliliği ve Kontrolü Sempozyumu, 1-3 Kasım 2017).

ULUSAL EMİSYON ENVANTERİ ÇALIŞMASI Avrupa Birliği ve ÇŞB tarafından finanse edilen Emisyon Kontrolünün Geliştirilmesi projesi kapsamında; kritik kirleticilerine yönelik olarak proje kapasite artırımı sağlamış olup, 2012 yılından itibaren AÇA’ya ve BM’e Ulusal Emisyon Envanteri raporlaması yapılmaktadır. TÜBİTAK-KAMAG Programı altında desteklenen "Ulusal Hava Kirliliği Emisyon Yönetim Sisteminin Geliştirilmesi Projesi" kapsamında; ARGE niteliği taşıyan önemli çalışmalar yapılmış, hava yönetiminin meteoroloji/hava kalitesi modellerinin otomasyonu CBS tabanlı olarak sağlanacağı emisyon envanteri hazırlanması için ulusal bir yazılım sistemi oluşturulmuştur. Ülkemize özgü emisyon faktörlerinin geliştirilmesi, il bazında katı yakıt satışlarının elektronik olarak kayıt altında tutulması, Marmara Bölgesi için detaylı ve sektörel emisyon envanterinin oluşturularak CMAQ modelleme aracılığıyla hava kalitesi değerlendirmelerinin yapılması faaliyetleri yürütülmüştür. Yazılım sistemi Bakanlığın sunucularında hizmet vermeye başlamış olup pilot olarak seçilen Marmara Bölgesi verileri işlenmiştir.

HAVA KİRLİLİĞİ VERİ TABANI- HAVA KİRLİLİĞİ GÖSTERGE ÇALIŞMALARI İTİCİ GÜÇ TEPKİ ETKİ DURUM BASKI İTİCİ GÜÇ Endüstri Ulaşım Isınma TEPKİ Emisyon standartları Mevcut En iyi teknikler ve temiz üretim uygulamaları Yenilenebilir enerji kaynaklarının tüketiminde artış Isı yalıtımı Alternatif ulaşım yolları Akıllı kent tasarımı BASKI Kirletici Emisyonları Hammadde Tüketimi ETKİ Solunum yolu hastalıklarında artış İş gücü kaybı Erken ölümler DURUM Kirletici derişimleri Hava kalitesi sınır değerlerinin aşımı Sınır değerleri aşan kirliliğe maruz kalan nüfus DPSIR (itici güç, baskı, durum, etki ve tepki) Modeli (Kaynak: A. Teoman SANALAN ve Kerime SARIOĞLU, VII. Ulusal Hava Kirliliği ve Kontrolü Sempozyumu, 1-3 Kasım 2017).

SON SÖZ Hava Kalitesinin iyi yönetilmesi (İYİ YÖNETİM), Kent, bölge ve ülke ölçeğinde Temiz Hava Eylem Planlarının hazırlanması (PLANLAMA), İlgili kurum ve kuruluşların hem ulusal hem de yerel düzeyde bir araya gelmesinin sağlanması (ETKİLİ İLETİŞİM VE İŞBİRLİĞİ), Hava kirliliği ve buna bağlı sağlık etkilerinin ortaya konulabilmesine yönelik çalışmalar yapılması (INTERDISPLINER VE TRANSDISIPLINER ARAŞTIRMALAR), Hava kirliliği ve etkileri hakkında halkın bilgilendirilmesi (bu konuya yönelik olarak belgesel film, TV ve radyo programlarının hazırlanması ve toplantılar düzenlenmesi) (FARKINDALIK), Kirletici vasfı yüksek ve enerji kullanımı yoğun endüstriyel tesislerde enerji tasarrufu ve emisyon azaltımının ve ekonomik kazançları konusunda örnek uygulamalar gerçekleştirilmesi (EKONOMİK KATKI)

TEŞEKKÜRLER