Çalışma Hayatında Stres Has 222 Prof. Dr. Vedat Işıkhan Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal Hizmet Bölümü Öğretim Üyesi [visikhan@hacettepe.edu.tr]

BÖLÜM I Has 222: İş Sağlığı ve Güvenliği I dersinin amacı Bu sunu kapsamında çalışma hayatında etkili olan psikososyal faktörlerin neler olduğu ve bunların etkileri üzerinde durulmaktadır.

Psikososyal Risk Faktörleri Mesleki riskler genel olarak biyolojik, biyomekanik, kimyasal ve radyolojik riskleri kapsayan fiziksel tehlikeler ile psikososyal tehlikelerden oluşur. Uluslararası Çalışma Örgütü psikososyal tehlikeleri -iş doyumu, -iş örgütlenmesi ve yönetimi, -çevresel ve örgütsel koşullar ile -işçilerin uzmanlığı ve gereksinimleri arasındaki etkileşim temelinde tanımlamıştır. Bu etkileşimler algılanma ve yaşanma biçimleriyle işçinin sağlığı için tehlike oluşturur. Bu tehlike stres yoluyla oluşur. Ancak, psikososyal tehlikelerin stres yoluyla açığa çıkmayan doğrudan etkileri de vardır.

Psikososyal Risk Faktörleri Fiziksel ve psikososyal tehlikelere maruz kalmak, psikolojik ve fiziksel sağlığı etkileyebilir. Bu etkiler en az iki yolla ortaya çıkar: Doğrudan fiziksel belirtiler Stres üzerinden dolaylı belirtiler.

Bu iki yol birbirinin seçeneği değildir, aksine çoğu durumda birlikte ve birbiriyle etkileşerek etkinlik gösterirler, birbirlerini tamamlar veya birbirinin etkisini güçlendirirler. Tehlike-stres-sağlık ilişkisi ile ilgili tartışmalar çoğunlukla psikososyal tehlikelere yönelir, işin fiziksel boyutu göz ardı edilir. Oysa fiziksel tehlikelerin hem beyin üzerindeki etkileri hem de yarattıkları rahatsızlık ve tehlikeye maruziyet sebebiyle de ortaya çıkan kaygı ve korku üzerinden psikososyal etkileri vardır. Bu korku hem başarıyı hem de sağlığı etkiler. Bu etki çalışanın tehlikeden haberdar olmasına ve tehlike hakkındaki bilgilerine bağlıdır. Bu durumda stres fiziksel ve psikososyal tehlikelere maruz kalmaya bağlı stres olarak tanımlanır.

Sağlık ve Ruh Sağlığı Günümüzde sağlıklı olmak, yalnızca hastalık ve sakatlık durumunun olmaması değil; bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik hâli olarak tanımlanmaktadır (Dünya Sağlık Örgütü). Ruh ve sosyal sağlık, beden sağlığına göre değerlendirmesi daha zor, etkilenimi daha kolay sağlık bileşenleridir. Bireysel yaşam koşulları, yaşanılan çevre ve yapılan iş, ruh ve sosyal sağlığın temel belirleyicileridir. Ruh ve sosyal sağlığın %50’ye yakın bir bölümü de iş ve çalışma koşullarından etkilenmektedir. Aşağıda iş yaşamında ruh sağlığına etki yapabilecek etmenler yer almaktadır. Çalışma ortamı Çalışma süresi Ücret Örgütsel etmenler (vardiya, esnek çalışma vb.) Sendikalaşma Dezavantajlı çalışanlar (yaşlı, kadın, engelli vb) Taciz Stres Ayrımcılık, baskı

İş Yerinde Psikososyal Faktör Kaynakları ve Stres İş yerinde psikososyal etkenler stres başta olmak üzere pek çok farklı nedenden kaynaklanabilmektedir. Endişe, tahrik, uyarı, zorlama yaratan durum olarak tanımlanan stres, durumluluk ve süreklilik olarak iki biçimde değerlendirilmektedir. Durumluluk stresinde, o anda ya da yakın zaman içerisinde işin yürütümü sırasında meydana gelen stresten bahsedilebilir.

Durumluluk stresinde örneğin; araç kullanırken kişinin çevreyi kolaçan etmesi, aynalara belli sıklıklarla bakması, dönmeden önce yavaşlaması ya da derse giren öğrencinin dersi dinlemesi, not alma, ödev yapma gibi dersin gereklerini yerine getirmesi şeklinde değerlendirilebilir. Durumluluk stresi hayatın içinde olan, kaçınılması güç bir strestir. Kişinin günlük yaşamını olumsuz etkilemediği sürece çok fazla sorun olarak değerlendirilmemektedir. Süreklilik stresinde ise kişinin yaptığı iş sonlandığında dahi hâlâ o iş ve ilişkili konularda kaygının sürmesi, örneğin evine giden bir sürücünün istirahatte dahi hâlâ aracını nasıl kullandığı ile ilgili kaygı duyması ya da dersini bitiren, dersin gereklerini yerine getiren öğrencinin evine döndüğünde hâlâ dersi için kaygı duyması olarak değerlendirme yapmak mümkündür.

İşçilerin birbirleriyle, ustabaşı ve yöneticilerle ilişkileri, çatışmaların varlığı gibi kişilerarası ilişkilerde yaşanan sorunlar ciddi risk etmeni olabilmektedir. İş yerinin yönetim şekli ve ücret politikası, çalışma süreleri, vardiya varlığı gibi örgütsel etmenler yine psikososyal etkenler arasında yer almaktadır. Tekrarlayıcı (repetetif) ve tekdüze (monoton) iş yapmaktan kaynaklanan iş stresi gibi işin yürütüm biçiminden kaynaklanan etmenler kişiyi olumsuz etkileyebilmektedir.

İş yerinde stres yaratan etmenler Stres çağımızda hemen tüm alanlarda karşımıza çıkmaktadır. Aşağıda iş yerinde stres yaratan etkenler sıralanmaktadır. Yöneten ve yönetilenlerin amaç konusundaki fikir ayrılığı Personel değerlendirmede belirsizlikler Kişiler arası rekabet, kayırmacılık, güç savaşı Yetki ve sorumluluk belirsizliği Etkin kayıt ve iletişim sistemi olmaması Yeni değişimler (yönetim, üretim, ücret vb.) Kişilik çatışmaları Çalışma koşulları (devam, izin, ücret vb.) İşin niteliği (tekdüze çalışanlarda, zaman baskısı-yöneticilerde) İş yerindeki konum (düzey arttıkça stres etkenleri artar, en stresli düzey orta kademedir.)

BÖLÜM 2 NEDEN ÇALIŞIYORUZ ? Başarı ve Güç Sahibi Olma Bir Topluluğa Ait Olma Bir İnsan Olarak Dikkate Alınma Eşit Muamele Görme Statü ve Prestij Kazanma Bağımsız Olma Para Kazanma ve Sosyal Güvenlik Hakkı

Maslow’un İhtiyaçlar Sıradüzeni Şekil.1 Maslow’un İhtiyaçlar Sıradüzeni

İŞİN ÖNEMİ Çalışmanın insan yaşamındaki anlamı o işin ihtiyaçları karşılamadaki etkinliğine bağlıdır (psikolojik, ekonomik ihtiyaçlar vb) Meslek seçimini akıllıca yapma şansını yakalamak, gelecekte karşılaşılacak sorunların ortaya çıkmasında belirleyicidir.

STRESLE ÇALIŞMANIN ÖNEMİ Stresin erken uyarıcılarını, semptomlarını tanıyabilmek, Stresten korunmayla ilgili yolları tanımlamak, Strese olumlu tepki verebilmeyle ilgili tutumların gelişmesini desteklemek, Stresle ilgili nedenleri tanımlamak, Kişinin kendisiyle ilgili stres ve aşırı yorgunlukla ilgili nedenleri belirlemek

STRES NEDİR ? Organizmanın, fiziksel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesi veya zorlanması ile ortaya çıkan psikolojik bir durumdur. Kişilerde meydana gelen ve onları normal faaliyetlerinden sapmaya zorlayan durumdur. Kişinin kendisini rahatsız hissettiği ve performansının normalden aşağıda veya çok yukarıda olduğu psikolojik bir durumdur.

TANIMLARDAKİ ORTAK ÖZELLİKLER Strese neden olan bir uyarıcının varolduğu kabul edilmektedir. Stres çift yönlü bir olgudur. Stres bireyin ulaşmak istediği aşamalar ve bu alanda karşılaştığı kısıtlamalarla ilgilidir.

Stres çoğunlukla kaçınılmaz bir durumdur. Stres, insanları psikolojik ve fizyolojik açıdan çeşitli şekillerde etkiler. Stres kurumdaki performansı etkileyen en önemli faktördür.

NEDEN STRES KONUSU ÜZERİNDE DURUYORUZ ? Stresle ilgili hastalıklar her geçen gün yaygınlaşmaktadır. (Bazen tehlike karşısında geliştirilen savunma, strese yol açan tehlikeden daha zararlı olabilmektedir) Stresin verimliliği düşüren ve sağlıkla ilgili birçok harcamaya neden olan, işte hata ve kazaları artıran bir faktör olması.

STRESİN NEDENLERİ Ulaşılması güç beklentiler içinde olmak, Herhangi bir şekilde olumlu ya da olumsuz değişiklikler yaşama, Çaresiz ve ümitsiz duygular, Tehdidin algılanması, İstenmeyen çevresel etmenler (gürültü, ısı, soğuk)

Gerçekleşmeyen idealler, Akılcı olmayan düşünce biçimleri, Destek kaynaklarının eksik olması, Başarısızlık korkusu, Başarılı olmaya karşı duyulan korku, Rol çatışması,

Çok az ya da çok çalışma, Rol belirsizliği (bireyden ne istenildiğinin bilinmemesi) Kalabalık ortamda çalışmak, Ailenin beklentilerinin fazla olması, “meli, malı” düşünce tarzı (kazanmalıyım vb)

Gerçekçi olmayan tutum, inanç ve beklentiler, Dengesiz beslenme, Belirli bir düzeyin altında hareket etmek, İlaç, sigara ve alkolü fazla miktarda tüketmek, Kaygı duymanın gelecekte yapılacak hataları ve kötü kaderi önleyeceğine dair inanç.

A ve B Tipi Kişilik Özellikleri A Tipi Kişilik Özellikleri Daima faaliyet içerisindedir Sabırsızdır Hızlı yürür, hızlı konuşur Aynı anda iki şeyi yapar Atılgandır, rekabetçidir Kendini zaman tehdidi altında hisseder B Tipi Kişilik Özellikleri Sabırlıdır Zaman tehdidi yoktur Asla aceleci değildir İşini yaparken eğlenir Sıcakkanlı ve yumuşaktır Ailesine ve sosyal yaşama zaman ayırır

STRESİN OLUŞUM NEDENLERİ ? Örgütün içinden, dışından, gruplardan ve bizzat çalışanın kendisi Politikalar [ücret eşitsizliği, adaletsiz değerlendirme kriterleri] Örgüt yapısı ve özellikleri [merkeziyetçilik] Fiziki şartlar Örgütsel süreçler [Zayıf iletişim, kont.] Örgüt dışı, örgütle ilgili ve grup stres fakt.

STRESİN OLUŞUM NEDENLERİ ? Bireysel stres kaynakları Grup stres kaynakları Kurumdaki stres kaynakları Kurum dışı stres kaynakları

İŞ ORTAMINDA STRES YARATAN FAKTÖRLER 1. İşin Yapısından Kaynaklananlar İş yükü İşin niteliği Düşük ücret Vardiyalı çalışma Amirlerle çatışma

Dedikodu Görevin çeşitliliği ya da çok yönlülüğü Monotonluk Yetersiz kaynaklar Meslektaşlarla çatışmalar 2. Örgütsel Rolden Kaynaklananlar Rol çatışması ve rol belirsizliği

3. Kariyer gelişiminden kaynaklananlar 4. Örgütün yapı ve ikliminden kaynaklananlar Zaman yönetim Zayıf iletişim kanalları 5. Örgütün dışından kaynaklananlar aile ve sosyal yaşam

İŞ ORTAMINDA İŞ STRESİNİ ETKİLEYEN ETMENLER TALEPLER İLİŞKİLER DEĞİŞİM GÖREVLERİN DİZAYNI YÖNETİM TARZI ÇALIŞMA KOŞULLARI

VÜCUDUN STRESE OLAN TEPKİLERİ Tehlike durumuna hazır olma (Uyanık Olma, Alarm Aşaması) Direnme Aşaması Tükenme (Burn-out) Aşaması

STRESİN DAVRANIŞSAL, FİZYOLOJİK VE PSİKOLOJİK ETKİLERİ Davranışsal Fizyolojik Psikolojik KISA DÖNEMLİ ETKİLERİ Fazla miktarda alkol ve sigara kullanma Başağrısı Yorgunluk Ev ve işyerindeki kişilerle ilişkilerde zayıflık Sırt ağrısı Anksiyete İş veriminin azalması Halsizlik Depresyon

Düşüncesiz duygusal davranışlar Uyku sorunları Çabuk kızma Davranışsal Fizyolojik Psikolojik KISA DÖNEMLİ ETKİLERİ Düşüncesiz duygusal davranışlar Uyku sorunları Çabuk kızma Hazımsızlık Konsantrasyon güçlüğü Titreme Kendini algılamada azalma Bulantı Duyusal küntlük Sıkıntı

Evlilik hayatının ve aile yaşamının bozulması Kalp hastalığı Davranışsal Fizyolojik Psikolojik UZUN DÖNEMLİ ETKİLERİ Evlilik hayatının ve aile yaşamının bozulması Kalp hastalığı İştahsızlık Sosyal izolasyon Hipertansiyon, Ülser Kronik depresyon ve anksiyete Genel sağlığın bozulması Sinirlilik, intihar

BÖLÜM 3 STRESİN BİREY ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Davranışsal Sonuçlar: [Alkol alma, aşırı yemek yeme vb.] Fizyolojik Sonuçları: [Dolaşım sis., kalp ve damar hastalıkları, sindirim ve üreme sis.hastalıkları] Psikolojik Sonuçları: [Kaygı, depresyon ve uykusuzluk] zihinsel olayların damarlar ve iç organlar üzerindeki etkilerini hep göz ardı edilmiştir. Ruhsal durumun fiziksel durumu ne şekilde etkilediği araştırılmamıştır.

STRESİN ÖRGÜT ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Performans Düşüklüğü İşgücü Devir Hızı (turnover) İşe Devamsızlık (absenteeism) Yabancılaşma

İŞYERİNDE YAŞANAN STRESİN SAĞLIĞA OLAN ETKİLERİ Stresörler Olası sonuçları Ağır işler, uzun çalışma saatleri, yetersiz beslenme Yorgunluk İş ritminin yüksek ve zorlayıcı olması Kazalar Ağır sorumluluklar ve mesleki yükselme sorunları Ülser Doyumsuzluk, monoton, sıkıcı ve anlamsız işler Sindirim bozukluğu İzole bir ortamda uzun süre çalışma Yüksek tansiyon

Stresörler Olası sonuçları İş koşulları, iş yükü ve iş ritmi zorlukları Kalp sekteleri Güvensizlik, işini kaybetme, parasızlık, konut sorunu ve emeklilik tasası gibi kuşkular Cilt rahatsızlıkları Ortam gürültüsü, titreşimler, ısı ve aydınlatma gibi sorunlar İşitme, görme ve sinir sorunları Kimyasal zararlılar ve uyuşturucu etkili maddeler Depresyon Kazalar, hastalanma sonucu ve sakatlanma kaygısı Anksiyete belirtileri Aile ve genel çevre sorunları, gece mesaisi ve fazla mesai gibi zorlamalar ile bu tür düzen bozukluklarının neden olduğu aile ve toplumsal sorunlar Astım ve benzeri hastalıklar

HANGİ BİREYLER DAHA FAZLA RİSK ALTINDADIR? Düşmanlık, kin duyguları baskın olanlar Kendilerinde her konuda suçluluk payı çıkaranlar Aşırı duyarlı ve duygusal tepkileri önde olanlar Ben merkezci olanlar Olayları çok iyi ya da çok kötü bulanlar Çocuksu diye bilinenler

Hangi Meslekler Daha Fazla Risk Altında? Acil Yardım Personeli Asker Polisler İtfaiyeciler Yöneticiler Öğretmenler (Özel Eğitim Öğretmenleri) Sosyal Hizmet Uzmanları Madenciler

Teşekkür ederim..