İNSAN BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ: BİLİŞSEL BOYUT II

BİLGİ İŞLEME MODELİ Algı açısından baktığımızda, insanın bilişsel sistemi, etrafımızdaki dünyayı gelen bilgileri Bağlam Alışkanlıklar Beklentiler Deneyimler çerçevesinde değerlendirerek anlamamızı sağlamaktadır.

İnsan beyninin nasıl çalıştığını açıklamaya çalışan yaklaşımlardan en çok bilinen yaklaşım ‘BİLGİ İŞLEME MODELİ – INFORMATION PROCESSİNG MODEL’ dır.

Bilgi İşleme Modeli, bilişsel psikoloji ile ilgili kitaplarda çok yaygın olarak kullanılmakla birlikte, bu konudaki tek bir modelin varlığından söz etmek çok da doğru değildir. İBE, hangi model daha doğrudur yaklaşımından daha çok, etkileşim, arayüz tasarımı ve kullanılabilirlik testleri açısından bu genel yaklaşımların nasıl kullanılabileceği konusuna önem verir.

İBE alanında çalışan kişiler için Algısal işlemci Kısa ve uzun süreli bellek Otomatik ve kontrollü sistemler Zihinsel gösterim Kodlama mekanizmaları Zihinsel model Dikkat mekanizmaları/kaynakları gibi sistemlerin birbirleri ile ve dış dünya ile nasıl etkileştiklerinin anlaşılması en kritik konular arasındadır.

Bilgi İşleme Modelini temel alarak insanın bilişsel yapısı nedir? Bu mekanizma nasıl çalışmaktadır? sorularına yanıt arayalım.

WİCKENS MODELİ (İnsan Bilgi İşleme Modeli)

Dikkat Kaynakları Bellek Algısal Ön İşlemci Karar ve Tepki Seçimi Tepki Gerçekleştirme Bellek Kısa Süreli Bellek Uzun Süreli Bellek

Algısal Ön İşlemci Çevremizden gelen bilgilerin işlendiği ilk bölümdür. Kısa süreli algısal bellek (Short Term Sensory Store) gelen bilgilerin 0.25 ile 0.5 saniye süre ile tutulup işlendiği bir bellek birimidir. Kısa süreli algısal bellek biriminin, etrafımızdaki binlerce farklı sinyali girdi olarak alması nedeniyle kapasitesinin sınırsız olduğu, ancak gelen bilgileri uzun süreli tutma yeteneği olmadığı görülür. Bu mekanizma bilinç dışı (Pre-attentive- Unconscious) çalışır. Kısa süreli bellek birimi, dışarıdan gelen sinyalin fiziksel karakteristiklerine karşı hassastır.

Algı sistemi Algısal ön işlemciden geçen ve detaylı değerlendirilmesi gereken bilginin geldiği bölümdür. Bir önceki aşamada bilinç devreye sokulmadan yapılan bilgi işleme süreci, burada bilinçli olarak gerçekleştirilir. Gelen pek çok veri içinden bir tanesini kategorize etmeye yönelik olarak belirleme (detection), tanımlama (recognition) ve kategorize etme (categorization) işlemleri döngüsel olarak gerçekleşir. Birim gelen bilgiyi kısa süreli belleğe koymakta, gerekirse uzun süreli bellekten bilgi almakta ve dikkat merkezi ile etkileşimde bulunmaktadır. Birimde işlenen bilgi, karar verme ve tepki seçme merkezine iletilmektedir.

Kısa Süreli (Aktif) Bellek Kısa süreli bellek, günlük yaşantımızda gördüğümüz ve duyduğumuz bilgilerin belirli bir süre tutulduğu ancak çevreden gelen diğer bilgiler nedeniyle ya da zaman aşımı nedeniyle içeriği silinebilen belleğimizdir. Algısal Ön İşlemci, bilinçsiz olarak kullandığımız belleğimizken, kısa süreli belleğimizin genelde bilinçli bir şekilde orada olduğunu bildiğimiz bellektir. Kısa süreli bellekte tutulan bilgilerin ortalama 18 sn yaşam ömrü vardır. Miller (1956) çalışmasıyla kapasitesinin 7 birim olduğunu bulmuştur.

Uzun Süreli Bellek Uzun süreli bellek tüm yaşam birikimimizin, anılarımızın, öğrendiklerimizin bulunduğu birimdir. Teorik olarak kapasitesinin sonsuz olduğu ve oraya yerleşen bilginin süresiz olarak orada kaldığı varsayılır. Uzun süreli belleğe bir bilgiyi koymak ne kadar zorsa, konulan bir bilginin unutulması ya da değiştirilmesi de o ölçüde zordur.

Karar Verme, Tepki Seçme Merkezi Dış dünyadan gelip, algı sistemi tarafından önemli olduğu için işlenmeye alınan bilginin kısa ve uzun süreli bellekte yer alan bilgiler ile karşılaştırılması ve değerlendirilmesi ‘Kara Verme ve Tepki Seçme Merkezi’ tarafından gerçekleştirilir. Kararlar iki tür olamaktadır: 1- otomatik karar 2- kontrollü karar NOT: İBE açısından beynimizin bu özelliği büyük önem taşımaktadır. Zira bir arayüz tasarımı kullanıcıyı doğru yönlendirmiyor ve karar verme süreçlerinde belirsizlik yaratıyorsa karar verme ve tepki seçimi yavaşlamakta ve hatta yanlış karar verilmesine neden olmaktadır.