Sağlık Bilimleri Fakültesi Aktif Yaşlanma (9) SKY 413 Evde Bakım Hizmetleri Yönetimi Dersi (SKY 4) Prof. Dr. Ömer R. ÖNDER Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi 2017-2018 Güz

Aktif Yaşlanma Tanımı Ve Aktif Yaşlanmaya Yönelik Politika ve Programlar “Bireyin yaşlandıkça yaşam kalitesini yükseltmek için, sağlık, katılım ve güvenlik olanaklarını optimize etme süreci”(1990-DSÖ), Aktif yaşlanma, “bireyin sağlıklı yaşlanması sonucu başkasının bakımına gereksinim duymadan, günlük etkinliklerini sürdürebilmesi”, A.POLİTİKA VE PROGRAMLAR; Bireysel ve toplumsal birçok sorunu çözmeyi amaçlamalı, Sağlık, eğitim ve sosyal politikalar bunu desteklemeli, Çok sektörü kapsamalı, iletişim ve eşgüdüm iyi olmalı, Birey ve aileler ileri yaşlar için plan yapabilmeli, Sağlık, katılım, güvenlik komponentlerine uygun olmalı, Yaşa uygun çevre oluşturulmasını desteklemeli, Kuşaklar arası dayanışmayı güçlendirmeli, B.POLİTİKA VE PROGRAM ÜRETECEK KURULUŞLAR; Ulusal hükümetler ve uluslar arası kuruluşlar, Eğitim sektörü, Sağlık sektörü, Sosyal hizmetler, Yerel yönetimler, (belediyeler, valilikler), C.HİZMETTE ÖNCELİK; Aktif Yaşlanma politika ve programları üretmek, uygulamak, toplumu eğitmek, Evde Bakım Hizmetleri Sistemini kurmak ve yaygınlaştırmak , Anti-aging uygulamaları; şuan ulaşılabilir hizmet değil, gelecekte olanaklı,

Yaşlanmada Etkili Durumlar Serbest Radikaller(SR) veHücre Zarı, Çekirdek, Mitokondriyal DNA Mutasyonları ve Hasarı; Mitokondriya’da Glikoz+O2=Isı+Serbest Radikaller(SR), (Hidrojen peroksit(H2O2), Hidroksil radikali(OHO), Azot dioksit, Ozon, Lipit peroksit, Hipoklorik asit, Kloramin), Üretim ve atılım arasındaki dengesizlik, SR birikimine ve yeniden hücre içine girmeye, bu da mutasyon ve hasara yol açar, Mutasyon ve hasar 30 yaşlarında başlar, 50’den sonra hızla artar, Kalp, damar, böbrek, beyin gibi organlarda daha hızlı, Telomer(DNA Zinciri) Kısalması ve Telomeraz Enzimi; Her hücre çoğalmasında(bölünmesinde) DNA zinciri kısalır, zamanla yaş ilerledikçe bölünemez hale gelir, Çoğalma için telomeraz enzimine ihtiyaç vardır, Bu enzim, vücut hücrelerinin çoğalmasını sağladığı gibi, kanser hücrelerinin de çoğalmasını sağlar(İki ucu kirli değnek),

Serbest Radikallere Karşı Savunma Bu savunma sistemleri, SR’lere kendi elektronlarını vererek, onların elektron açlığını giderir, onları etkisiz hale getirirler, SR’lerin dikenlerini köreltirler, Hücreden uzaklaştırılmalarına yardımcı olurlar, 1. Hormon, Enzim ve Diğer Biyomoleküler Sistemler: DNA’daki bilgilere göre vücut tarafından üretilen moleküler maddeler: İnsan Büyüme Hormonu(HGH), Melatonin, DHEA-SO4(Dehydroepiandrosterone sülfat) “Summer 7 Keto”; SR’leri Zararsızlaştıran Enzimler; Süperoksit dismutaz, Katalaz, Glutatyon peroksidaz, Sülfhidril proteinleri ve diğer serum proteinleri Sistein ve Prosistein, CO Enzim Q10, Alfa Lipoik Asid, Acetyl L Carnitine, Hydergine, Piracetam Deprenyl, 2. Dışarıdan Besinlerle Alınan Antioksidanlar, A ,C,E vitaminleri, B5-B6 Vitaminleri, Protein ler, Mineraller(Selenyum. Bakır, Çinko vb.) Likopen vb.

Aktif Yaşlanmada Koruma Yaklaşımı BİRİNCİL KORUMA; Hastalık ve yaşlanma öncesi alınacak önlemler; Davranışsal önlemler; Sağlıklı beslenme, Fiziksel aktivite, hareketli yaşam Uygun kilo-beden kitle indeksi Kişisel hijyen, el yıkama,diş fırçalama, Sigara ve alkol kullanmama, Stres ve baş etme, hobiler, boş zaman değerlendirmesi, Yeterli ve düzenli uyku(Özellikle gece karanlıkta 23:00-6:00 arası/Epifiz-Melatonin), Aşılanma (Tetanoz, hepatit B, grip, pnomokok, çocuk felci “Salk tipi” aşıları),

Aktif Yaşlanmada Koruma Yaklaşımı İKİNCİL KORUMA; Hastalıklara erken tanı ve erken tedavi, Hipertansiyon, Prostat hipertrofisi-Rektal tuşe,PSA, Meme Ca-KKMM,Mamografi, Diyabet-AKŞ,TKŞ,GYT,vb. Kolon Ca –Gaitada gizli kan, kolonoskopi, ÜÇÜNCÜL KORUMA; Hastalıkların tekrarını ve komplikasyonları önleme, 1.Hastalık Sonrası Yaşamı Düzenleme, Düzenli kontroller, Düzenli ilaç kullanımı, Beslenme ve diyet, 2.Bakım; Geleneksel Bakım (Aile,akraba,arkadaş,komşu), Kurumsal Bakım, Toplu Bakım(Huzurevleri,Yaşlı Bakım Evleri), EVDE BAKIM HİZMETLERİ, 3.Anti-aging Uygulamaları,

Beslenme ile ilgili Sağlık Sorunları A vitaminozlar ve mineral yetmezliği sorunları (Görme, deri ve guatr sorunları), Besin zehirlenmeleri, Kardiyovasküler hastalıklar ve hipertansiyon, Obezite, Osteoporoz, osteomalazi, raşitizm, Siroz ( küflü gıda ‘aflotoksin’ tüketimi), Sinirlilik, agressif, saldırgan ve uyumsuz davranışlar; genellikle aç kalan ve kimi besin öğelerinden yoksun beslenenlerde, Kanser: çevre ve beslenmenin payı %50-60,

Sağlıklı Beslenme Yeterli ve dengeli beslenme, Besin gruplarını karışık tüketmeli, Et ve ürünleri, Süt ve ürünleri, Tahıllar, unlu gıdalar(Kepekli, tam buğday), Sebze ve meyveler(Vitamin, Mineral kaynağı, A,C,E antioksidan), Üç öğün-kahvaltı ağırlıklı-akşam hafif ve saat 19:00’dan sonra yok, Ara öğünlerde(2-3) meyve sebze yeğlenmeli, Lifli ve posalı gıda, Aşırı yağlı ve tuzludan kaçınılmalı, Zeytin yağ tercih edilmeli(Omega 3’den zengin, dumanlan ma derecesi yüksek “250 C” kanserojen madde oluşumu çok az; diğer yağların “100 C” kanserojen madde oluşumu çok, Ayçiçek yağında omega 6 var, balık kızartmada balığın omega 3’nü olumsuz etkiliyor), Haşlama suları atılmamalı, etler kısık ısıda pişirilmeli, Fast-food’dan kaçınılmalı, Aşırı çay, kahve ve alkole dikkat, Katkılı maddelere dikkat, Günlük sıvı alımı(2 lt.) artırılmalı, Organik tarım ürünleri yeğlenmeli,

Fiziksel Aktivitenin Yararları Kaslar gelişir, kas tonisitesi artar, Kan ve lenf dolaşımı hızlanır. Organlar daha iyi oksijenlenir ve beslenir. Artık maddeler böbrek, deri ve akciğerlerden daha iyi atılır, Organlara giden kan metabolizmayı hızlandırır, yağlar yanar, sağlıklı vücut kilosu sağlanır, Barsak peristaltizmi dengelenir, kabızlık önlenir, Noromüsküler (sinir-kas) eşgüdümü dengelenir, Kemiklere kalsiyum geçişi hızlanır, osteoporoz önlenir ya da gecikir, Uykuyu düzenler ve düzeltir, daha iyi dinlenme sağlanır, Endorfin salınımı artar, stres düzeyi azalır, Kan dolaşımı düzenlenir, kalbin yükü azalır, kan yapımı ayarlanır. Kalp ölüm riskinin %70-75 azaldığı bildirilmektedir,

Uygun Fiziksel Aktivite ve Uygun Kilo Günlük aktivite dışında her gün ya da haftada en az 2 gün 30-45 dakika fiziksel etkinlik, (yürüme), Koşma, yüzme, ip atlama, voleybol, tenis vs. , Dik vücut postürü (yürürken, otururken, çalışırken), Kurumsal önlemler; Güvenle yürünebilir alanlar oluşturmak, Fiziksel aktiviteyi güdüleyecek toplumsal aktiviteleri desteklemek ve organize etmek, Kilonun belirlenmesi ve “Beden Kitle İndeksi”; Boy ve kilo ile hesaplanır, BKİ= Ağırlık (kg) Boy (metrekaresi) BKİ 20-25 arası uygun, 25-30 kilolu, 31-40 obez, 45’in üzeri aşırı obez, Uygun kilonun korunması; Sağlıklı beslenme, akşam öğünleri hafif, Fiziksel aktivite ve spor, Stresten uzak kalabilme,

Sigara (Tütün) En yaygın bağımlılık maddesi, Önlenebilir en önemli risk faktörü, İşlevsel kapasitede önemli kayıp nedeni, Sağlıksız yaşlanmanın en başta gelen etkeni, Birçok hastalığın etkeni (kanser, KOAH, kalp), Olumsuz etkiler kümülatif ve uzun süreli, Kullanım süresi ve günlük miktar önemli,

Önem ve Öncelik Ölçütlerine Göre Sigara Sorunu 1. Sıklık ve Yaygınlık (15 yaş ve üstü toplumun % 27,1’i sigara içmekte), 2. Ölümcüllük (Yılda 100-117 bin kişi ölmekte), 3. Sakatlık ve Komplikasyon (KOAH, Kanser, Kalp damar hastalıkları, Bürger hastalığı, Felç vb.), 4. Ekonomik Kayıp (Yılda 5 milyar paket sigara içilmekte, toplam 17,7 milyar dolar ödenmekte),

Sigara (Tütün) Sorunu/Türkiye Sıklık ve Yaygınlık(İçme Sıklığı %-2010); Erkekler 40.7 Kadın 13.8 TOPLAM 25.1 (15 yaş ve üzeri yaklaşık 19 978 930 kişi) Dünyada 7. ; Avrupa’da 3.sırada, Ölümcüllük; Bir sigara ömrü 5 dak. azaltır, Sigara etkenli ölümler (yılda); Dünyada 3 milyon (Günde 24 uçak), Türkiye’de 110 bin (Günde 1 uçak), Sigaraya bağlı ölümler; Akciğer Ca. %80-90’ı KOAH %75-90’ı Koroner K.H. %25-30’u

Sigara (Tütün) Sorunu/Türkiye Komplikasyon ve Sakatlık; Kanser; Erkeklerde Ca.lerin %40-45’i, Tüm nüfusta Ca.lerin %30’u, KOAH; Kronik bronşit, Bronşektazi, Astım bronşiale, Amfizem, Sağ kalp yetmezliği, Hipertansiyon, kalp anjini, infarktüs, Hemipleji(Felç-İnme), Trombo-anjiitis obliterans (Büerger gangreni), Ekonomik Kayıp(Toplam 17.72 Milyar Dolar/Yıl); Sigaraya ödenen 15 Milyar, Yarısı (7.5) yabancı sigaralara ödeniyor, Tanı, tedavi, iş gücü kayıpları için 2.72 Milyar,

Sigara (Tütün) Sorunu/Türkiye Kanserojenler; NNK, Benzapren 3-4, Polonyum 210, Radium 228, Potassium 40, Kotin, Çernobil çevre afeti sonrası; Türkiye insanının, 50 yılda Ca olma riski ile, 3 adet/gün sigara içenin riski EŞİT, Sigara + Alkol Kanser riskini artırır; Yalnız sigara %4, Sigara + Alkol %9, 4000’den fazla zararlı madde, Karbonmonohsit(CO), Nikotin, Kadmium-Testis atrofisi, Pasif içicilik riski çok önemli, Bebeklerde, Çocuklarda risk 3-4 kat fazla, Yaşlılarda, 1 kg. sigara üretimi için 150 kg. ağaç,

Sigara-Sağlık Araştırmaları NNK(4-methyl nitrosoamino-1-3 pryidyl-1 butanona); NNK + Akc. Mitozomal enzim= Kanser yapma etkisi 50-100 kat artıyor, NNK + 11. BHDE= Zararsızlaşma, (BHDE= Beta hidroksisteroid Dehidrogenaz Enzimi) 11. BHDE etkisini azaltan faktörler; Meyveler ve asitleri (greyfurt), Kola-alkol, Yağlar-kolesterol, Stres, Gebelik, OK ve ACTH, İlaçlar (Kortizon, Ketakenazol), Antioksidan ilaçlar (A,C,E vit.vb.), içicilerde Ca. riskini artırır, Sigarayı bırakınca; Kalp krizi riski, 2 yılda %50 azalır 5 yılda içmeyenle EŞİTLENİR, Akciğer Ca riski 10 yılda %50 azalır, Ağız Ca riski 5 yılda %50 azalır, Mesane Ca riski 1 yılda %50 azalır,

Alkol/Stres ALKOL; Sigaradan sonra en yaygın kullanılan bağımlılık maddesi, Malnütrisyon (beslenme hastalıkları), Karaciğer, mide ve pankreas kanserleri, Düşme, yaralanma, Yaş ilerledikçe; Alkole tolerans azalır, İçme eğilimi azalır, Alkolün etken olduğu hastalık riski devam eder, STRES; Az stres bireyi üretici olmaya iter(Östres), aşırı miktarı sağlığı bozar(Distres), Bir çok psikosomatik hastalığın(kalp, mide, deri hast.vb) temelinde yoğun stres etkeni bulunur, Çoğu sağlık sorunlarının başlıca nedeni: 19. yüzyılda bakteriler, 20. Yüzyılda virüsler, 21. Yüzyılda STRESİN önemli etken olacağı ileri sürülmektedir,

Aşılama Yetişkin ve yaşlılar için düşünülmesi gereken aşılar; Tetanoz, Hepatit B, Grip, Pnomokok, Çocuk felci “salk tipi” (yurt dışına, riskli bölgelere çıkanlara),

Aktif Yaşlanma ile Sıklığı Azaltılabilecek Kronik Durumlar Kalp damar hastalıkları,kalp krizi, Hipertansiyon, Diyabet, Kanser, KOAH Kas iskelet sistemi bozuklukları (artrit,osteoporoz, parkinson), Ruhsal bozukluklar (alzheimer , depresyon vb.), Körlük (katarakt, glokom) ve görsel yetersizlikler (presbit), Prostat hipertrofisi, Over aktif mesane, Menapoz-Andrapoz,

Öneriler Aktif yaşlanma, toplumda kronik hastalıkların sıklığını azaltır, daha sağlıklı yaşlanma sağlanabilir, gençlik ve yetişkinlikten itibaren toplumun AKTİF YAŞLANMASI eğitimi ve olanakları artırılmalıdır, Sağlıklı ve aktif yaşlanan toplumda EBH alacakların sayısı azalır, sağlanan parasal kazançla, EBH’lerin kalitesininin iyileştirilmesi ve yaygınlaştırılması için harcanabilir,

Aktif Yaşlanmaya Uygun Yaşam Tarzı Sigarasız yaşam, alkole dikkat, Sağlıklı beslenme(Yeterli ve Dengeli): 3 ana, 3 ara öğün, Akşam 19:00’dan sonra yememe, Sebze ve meyve ağırlıklı, Süt/Süt ürünleri ağırlıklı, Tuz(günde 1 çay kaşığını geçmemeli), Şeker/tatlılar kalkmalı (tatlı gereksinimi meyvelerden), Katı yağlar, özellikle margarinler kalkmalı, Zeytin yağ tercih edilmeli (Dumanlanma Derecesi 250 derece, kanserojen madde oluşmuyor;diğer yağların 60-100 derece, kanserojen kolay oluşuyor; Ayçiçek yağındaki Omega 6, balığın Omega 3’ünü etkisizleştiriyor), Ekmek kısıtlı (Kepekli, tam buğday tercih), Günde en az 2 litre su(tercihen yarısını hızlı, yarısını yudum yudum), Uyku, gece karanlıkta, Yürüme ve Egzersiz (Günde 30-45 dakika), uygun kiko BKİ 20-25 arası, Stresle baş etme,

Değerlendirme Soruları Aktif Yaşlanma’nın tanımını yapınız. Aktif yaşlanmada davranışsal önlemleri ana başlıklar halinde yazınız. Fiziksel aktivitenin yararlarını maddeler halinde yazınız. Sigaranın neden olduğu hastalıklardan 5’inin adını yazınız. Yetişkin ve yaşlıya önerilebilecek aşılardan 4’ünün adını yazınız. “Birincil Koruma” ne anlama gelir? Tanımlayınız. “İkincil Koruma” ne anlama gelir? Tanımlayınız. “Üçüncül Koruma” ne anlama gelir? Tanımlayınız. ( )Aktif yaşlanan toplumlarda evde bakım hizmetleri alacak kişi sayısı azalabilir. ( )Hastalık ve yaşlanma öncesi alınacak önlemlerle, aktif yaşlanmanın sağlanması, birincil koruma yaklaşımıdır. ( )Yetişkin ya da yaşlı bireylere IPA(İnaktif Polio Aşısı) yapılamaz. ( )Aktif yaşlanma için davranışsal önlemlerin alınmasına gençlikte hatta çocukluk dönemlerinde başlanmalıdır. ( )Küflü gıdalarda üreyen aflotoksinin gıdalarla vücuda alınması, siroz ve karaciğer kanserine neden olabilir. ( )Aşırı yağlı ve tuz tüketimi, kanser, hipertansiyon ve böbrek yetmezliği olasılığını artırır. ( )Beden Kitle İndeksi(BKİ) ile bireyin kilosunun uygun olup olmadığı belirlenebilir. ( )Bireyin BKİ’nin 20-25 arası olması, bireyin uygun kiloda olduğunu gösterir. ( )Sigara en yaygın ve önlenebilir bir halk sağlığı sorunudur. ( )Sigara dumanında bulunan NNK, akciğere girip çıkınca kanser yapma etkisi 50-100 kat artar, bu durum pasif içiciler için büyük risktir.

Kaynaklar Sağlık Bakanlığı, Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü., (2002). “Yaşlı Sağlığı”. Ankara:Pelin Ofset. WHO/NMH/NPH., (2002). “Active Ageing: A Policy Framework”. 02.8,Madrid, Spain. WHO., (1995). “Health of Elderly”. Tech. Rep. Series, N:79 WHO/Geneva. Bilir. N., Paksoy Subaşı, N .,(2006). “Yaşlılık Sorunları ve Bulaşıcı Olmayan Hastalıkların Kontrolü”. Halk Sağlığı Temel Bilgiler (Ed: Çağatay Güler; Levent Akın). 1.bs. Ankara : Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi. Hasipek , S., Soyuer, Ş., (1995). “Sağlıklı Yaşlılık ve Beslenme İlişkisi”. Sosyal Devlet Yaklaşımında 2000’li Yıllara Doğru ‘Olgun Gençlik’ Sempozyumu. (Edit:Kalınkara, Velittin). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Önder, Ö. R., (2004). “Halk Sağlığı”.KPSS-SB Kamu Personeli Seçme Sınavı Sağlık Bilimleri. 2.bs. Ankara: Selim Kitabevi. Aktif Yaşlanma.http://www.geriatri.org 02.03.2012. Aşut, Ö., (1993). “Hekim ve Sigara”.Hekimler Birliği Yayını. Ankara:Maya Matbaası. Arı, O., (1982). “Sigara ve İnsan”. 205610/4 (Tıp) Sosyal Bilimler Serisi:5. İstanbul:Yeni Asya Yayınları. Doll,R., (1979). “The Epidemiyology of Cancer.A Complishments in Cancer Research”.Philadelphia:Lippin Colt Co. WHO., (1988). “Tobacco or Health Smoke Fee Europe 4: WHO Regional Office for Europe the International Agency for Research on Cancer “.The Commision of The European Communities 1988. Atilla,S .,(2006). “Yaşlılıkta Beslenme”, Halk Sağlığı Temel Bilgiler (Ed: Çağatay Güler; Levent Akın). 1.bs. Ankara : Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi. Piyal, B., (2011). “Sağlıklı Yaşam(Yetişkin ve Yaşlı Sağlığı)”. Halk Sağlığı, (Ed: Birgül Piyal), 1.bs. Ankara : Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, Yayın No:92. Türk Tabipleri Birliği., Ankara Tabip Odası., (2000). “Geriyatri 2000 Eğitim Toplantısı Konuşma Özetleri”. Yayına Hazırlayanlar: Yeşim Gökçe Kutsal., Serpil Bal.

“Yaşlılık da sevgi gibidir, saklanamaz” THOMAS DEKKER TEŞEKKÜRLER