BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER

BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER Türkçede fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş ve kılış, konuşmacıya göre temel zaman ve dilek kavramı dışında, ek olarak yine zaman ve dilek ekseninde kayabilir. Basit kipli fiillerde kip eki seçilirken, “konuşma anı” temel olarak, daha doğrusu “mutlak zaman” olarak alınıyordu. Bu kiplerde “konuşma anı” mutlak ifade ölçütüydü. Ancak, ifade ölçütü tekrar zaman ekseninde geçmişe kayabilir veya ifade biçiminde değişme olabilir. Demek ki, Türkçede birden fazla kipli fiiller de vardır.

BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER Birleşik kipli fiiller, aslında, ek-fiilin yardımıyla yapılırlar. Çoğu zaman bu ek-fiil düşer ve ardından gelen ekler doğrudan doğruya önceki kip ekine gelir. Birleşik kipli fiillerden bahsederken, bu çekim genelde iki kip ekiyle olur, ancak bazen üç kip eki de görülebilir.

I. BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER Birleşik kipli fiilleri oluşturan ek-fiilden sonra sadece üç kip eki gelebilir. Bundan hareketle, birleşik kipli fiiller üçe ayrılır: 1. Hikaye Birleşik Kipli Fiiller (H); 2. Rivayet Birleşik Kipli Fiiller (R); 3. Şart Birleşik Kipli Fiiller (Ş).

1. HİKAYE BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER Bir kip eki almış temel bir fiile ek-fiilinin belirli geçmiş zaman şekli getirilerek yapılır. Ek-fiil çoğu zaman düşer ve ardından gelen tüm diğer ekler, doğrudan doğruya önceki fiile gelir. Bu sırada, birinci fiil ünlüyle biten bir kip eki almışsa, bu kip eki ve düşen ek-fiilden sonra gelen /-Dİ/ eki arasına, hiç gerek olmadan, bir “y” ünsüzü girer.

1. HİKAYE BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER Hikaye birleşik kipli fiillerde, ikinci kip birinci kipteki zamanı veya biçimi geçmişte belirli bir zamana kaydırır. Yapılışları şöyledir: [FİİL + ke] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düşerse, yapılışları şöyledir: FİİL + ke + /-Dİ/ + şe Analizde, önceki kip söylenir, ardından da “hikaye” (“hikayesi”) kelimesi veya “H” kısaltması eklenir. Emir kipi dışında, tüm diğer kiplerden hikaye yapılabilir.

a) BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, BsizGZH Belirsiz bir geçmiş zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-mİş/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-mİş/ + /-Dİ/ + şe İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: almışlardı.

a) BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, BsizGZH İkinci kip ekinin kısaltması: BsizGZH. Örneğin: Yeni bir araba almıştık. (<almış idik) Büyük bir miktar para vermiştiniz. (<vermiş idiniz) Ben gelince, onlar kalkmışlardı. (<kalkmışlar idi)

b) BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ , BliGZH Belirli bir geçmiş zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir başka geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-Dİ/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-Dİ/ + /-Dİ/ + şe

b) BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ , BliGZH İkinci kip ekinin kısaltması: BliGZH. Örneğin: Evimizi ertesi gün sattıydık. (<sattı idik) Yorgunluktan bayıldıydınız. (<bayıldı idiniz) Birbirine sarıldıydılar. (<sarıldı idiler)

c) ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, ŞZH Şimdiki zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Daha doğrusu, “şimdiki” zamanı geçmişte ifade etmeye çalışır. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-yor/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-yor/ + /-Dİ/ + şe İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: geliyorlardı.

c) ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, ŞZH İkinci kip ekinin kısaltması: ŞZH. Örneğin: Gazetemi her sabah okuyordum. (<okuyor idim) Derste pek dikkatlice dinlemiyordun. (<dinlemiyor idin) Hiç durmadan gülüyorlardı. (<gülüyorlar idi)

ç) GENİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, GşZH Geniş zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-r/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-r/ + /-Dİ/ + şe İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: bakarlardı.

ç) GENİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, GşZH İkinci kip ekinin kısaltması: GşZH. Örneğin: Sabahın erken bir saatinde gelirdim. (<gelir idim) Bana hep gülümserdin. (<gülümser idin) Akşam geç yatardı. (<yatar idi) Güneşin batışını beraber izlerdik. (<izler idik) Bu diziyi siz de takip ederdiniz. (<eder idiniz) Geçlere kadar oynarlardı. (<oynarlar idi)

d) GELECEK ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, GkZH Gelecek zamanda yapılacak olan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-AcAk/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-AcAk/ + /-Dİ/ + şe İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: bineceklerdi.

d) GELECEK ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, GkZH İkinci kip ekinin kısaltması: GkZH. Örneğin: Hani sen evlenecektin? (<evlenecek idin) Çocuklarımız olunca, onları Harvard’a gönderecektik. (<gönderecek idik) Kardan adam yapacaktınız. (<yapacak idiniz)

e) İSTEK KİPİNİN HİKAYESİ, İH İstek biçiminde yapılması gereken bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-A/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-A/ + /-Dİ/ + şe İkinci kip ekinin kısaltması: İH.

e) İSTEK KİPİNİN HİKAYESİ, İH Örneğin: Kahve falan sataydım. (<sata idim) Bari sen geleydin. (<gele idin) Oğluna bir öğüt vereydi. (<vere idi) Ülkemizde kalaydık. (<kala idik) Birer dondurma alaydınız. (<ala idiniz) Daha uzun yaşayaydılar ve bunu göreydiler. (<göre idiler)

f) GEREKLİLİK KİPİNİN HİKAYESİ, GH Gereklilik biçiminde yapılması gereken bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-mAlİ/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-mAlİ/ + /-Dİ/ + şe İkinci kip ekinin kısaltması: GH.

f) GEREKLİLİK KİPİNİN HİKAYESİ, GH Örneğin: Kitabımı dün bitirmeliydim. (<bitirmeli idim) Beni yanaktan öpmeliydin. (<öpmeli idin) Bu yanlışı yapmamalıydı. (<yapmamalı idi) Kek falan yapmalıydık. (<yapmalı idik) Yazdıklardıklarımı daha iyi okumalıydınız. (<okumalı idiniz) Kardeşimi de görmeliydiler. (<görmeli idiler)

g) DİLEK-ŞART KİPİNİN HİKAYESİ, DŞH Dilek-şart biçiminde yapılması gereken bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-sA/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-sA/ + /-Dİ/ + şe İkinci kip ekinin kısaltması: DŞH.

g) DİLEK-ŞART KİPİNİN HİKAYESİ, DŞH Örneğin: Seni daha önce görseydim, mutlaka söylerdim. (<görse idim) Beni de onların arasına katsaydın. (<katsa idin) Daha uygun bir ad bulsaydı. (<bulsa idi) Pasaportu dün alsaydık, bugün yoldaydık. (<alsa idik) Çocuklar içeride panik içindeyken, siz de kapıyı kırsaydınız. (<kırsa idiniz) Kapıya adını yazsaydılar. (<yazsa idiler)

ÖRNEK ÇÖZÜMLEME görmüştüm < gör-müş[#i-]di-m !{Fk-BsizGZke[#Fk-]BsizGZH-1Tşe} verirdiniz < ver-(i)r[#i-]di-niz !{Fk-(Y)GşZke[#Fk-]GşZH-2Çşe} başlamasaydılar <baş+la-ma-sa[#i-]di-ler !{İk+İFye-Oe-DŞke[#Fk-]DŞH-3Çşe}

Aşağıdaki cümlelerde hikaye birleşik kipli fiilleri bulunuz: Hem bu sefer gecikmemeliydi kahveler, bak ona göre... Sektördeki deneyimlerimin başka bir müşterinin işine aratma ihtimalinin olup olmadığını öğrenmeliydim. Biri gelmeden bitirmeliydim işimi. (Celil Öker, “Kramponlu Ceset”)

BUGÜNLÜK BU KADAR. HAFTAYA ARA SINAVDA BAŞARILAR DİLERİM. 