Kavramlar

Kavram Nedir ? Kavramlar mantık binasının tuğlalarıdır Kavram bir hükmün tek bir terime indirgenmesidir ve soyuttur. Her kelime kavram değildir.Mesela geldin kelimesi kavram değil, gelmek kelimesi kavramdır.

1-) Kategoriler Kategoriler alt sınıfındaki kavramları içine alan geniş kavramlardır.Örnek: güvercin, serçe, kartal üst sınıf olarak kuşlar kategorisinde yer alır. Kategorileri ilk kullanan Aristo’dur.İkinci olarak Kant kullanmıştır. Aristo’ya göre kategoriler varlığa aitken, Kant’a göre zihne aittir.Çünkü aslolan eşya değil bizim onu nasıl algıladığımızdır.

2-)Tasavvur ve Tasdik Tasavvur bir konunun zihinde şekillendirilmesi, düşünülmesidir. Tasdik ise bir konu hakkında verilen hükümdür. Örneklerle açıklayacak olursak, Mars’ta hayat olup olmadığını düşünmek tasavvurdur, ancak ‘’Ay’da hayat yoktur.’’ cümlesi tasdiktir.

3-)Delalet:Mutabakat Tazammun ve İltizam Kavramların ifade edilmesi için kullanılan vasıtalara delalet denir.Delalet öyle bir şeydir ki onu anlamaktan başka bir şeyi anlamak gerekir. Örnekler: -Uzaktaki bir dumanın ateş yakıldığına delalet etmesi -Düşmanını gören kimsenin kaşlarını çatması -Sesini yükselten birinin sinirlendiğine delalet etmesi

4-)Cüz’i ve Külli Tek bir kelime ile bir çok şeye delalet eden lafızlar küllidir.Bir sınıfın bir kısmına işaret eden kavram ise cüz’idir. Örneğin Adana, Muş gibi isimler cüz’i, bunları içine alan şehir kavramı ise küllidir.

5-)Soyut ve Somut Bir nesneye veya varlığa delalet eden kavram somuttur, insan ,hayvan,çiçek,böcek gibi. Bir oluş tarzını ifade eden kavram ise soyuttur.Zihnin dışında var olmayan şeyleri ifade eder.Örnek: yiğitlik, dürüstlük, devlet

6-)Tekil ve Bileşik Delalet ile anlamın cüz’ü kast edildiğinde delalet bileşiktir Cüz’ü kastedilmediğinde ise tekildir.

7-)Kolektif ve Distributif Bir grubu ifade eden kavramlar kollektif,sadece bireyi anlatan kavramlar ise distribütiftir.Ordu, sürü, meclis gibi kavramlar kolektifken, asker, milletvekili gibi kavramlar ise distribütiftir

8-)Karşıt ve Çelişik Karşıt iki kavram birbirinin olumsuzudur.Siyah ve beyaz doğru ve yanlış gibi.Karşıtların arasında orta kavram bulunur.Siyah ve beyazın arasında gri vardır. Çelişik kavramlar ise aralarında orta bir kavram bulunmayanlardır.Misal beyaz ile beyaz olmayan arasında orta bir kavram yokur.

9-)Müspet ve Menfi Bir kavramın olumlusu müspet, olumsuzu ise menfidir.Mesela insan kavramı Ahmeti için müspet olarak doğruyken, at için menfi olarak doğrudur.Bu 2 kavram tüm varlığı içine alır

10-)Mutlak ve İzafi Varlığı için başka bir nesneye ihtiyaç duymayan kavramlar mutlaktır, insan gibi. Varlığı için başka bir nesneye ihtiyaç duyan kavramlar ise izafidir,baba gibi.Sonuçta çocuğu olmayan kimse baba olamaz.

MANTIK YANLIŞLARI Bilgi eksikliği veya duygusal davranmak mantık yanlışlarına yol açabilir.Yer değiştirme de hataya yol açabilir. En önemli problem fikir ayrılığı değil iletişimsizlik ve diyalog eksikliğidir.

1-)Biçim Yanlışları Kıyasta 4 terim kullanılması kıyası geçersiz kılabilir. A B ye komşudur, A C ye komşudur, B C ye komşudur.Bu kıyas geçersizdir çünkü A B C ve komşu olmak üzere 4 terim vardır

Orta terimin tekrarlanması yanlıştır Orta terimin tekrarlanması yanlıştır.Çünkü orta terimin görevi diğer 2 terimi birbirine bağlamaktır ve bağladıktan sonra kaldırılması gerekir. A B dir.B C dir.C B dir.Bu durumda orta terim B dir.Ancak sonuç kısmında B tekrarlandığı için sonuç yanlıştır.Ama A C dir diyerek geçerli sonuç elde edilebilir.

Sonuçta bulunan terimlerin kaplamı öncüllerdeki terimlerin kaplamını aşarsa mantık yanlışı olur. Her uyanık fırsatçıdır.Her politikacı uyanıktır.O zaman her politikacı fırsatçıdır diyemeyiz çünkü politikacı küçük terimdir.Bir politikacı uyanık fakat fırsatçı olmayabilir.Buna caiz olmayan süreç yanlışı da denir

Sonucun daima öncüllerin en zayıf olanına tabi olması gerekir Sonucun daima öncüllerin en zayıf olanına tabi olması gerekir.Öncülerden biri tikelse sonuç tikel, biri olumsuzsa sonuç olumsuz olması gerekir.Aksi takdirde sonucu öncüllerin zayıf olanına tabi kılmama yanlışı olur. Bazı sarılar çiçektir.Her çiçek güzeldir.Her güzel sarıdır.Burada bazı sarılar çiçektir dolayısıyla her güzel sarıdır diyemeyiz.

Olumsuz öncüllerden sonuç çıkarmak mantık hatasıdır Olumsuz öncüllerden sonuç çıkarmak mantık hatasıdır.Öncüller arasında ilişki kurulamaz Hiçbir demokrat yasakçı değildir.Hiçbir cuntacı demokrat değildir.O zaman hiçbir cuntacı yasakçı değildir diyemeyiz.Küçük önermenin olumlu olma şartı ihmal edilmiş olur.

İki tikelden bir sonuç çıkarmak yanlıştır İki tikelden bir sonuç çıkarmak yanlıştır.Öncüllerden birisi mutlaka tümel olmalıdır. Bazı insanlar İranlıdır.Bazı insanlar Amerikalıdır.O zaman bazı Amerikalılar İranlıdır sonucunu çıkarmak yanlıştır.

Olumlu öncülden olumsuz sonuç çıkarmak yanlıştır. Bazı partililer menfaatçıdır.Tüm menfaatçılar fırsatçıdır.Bazı fırsatçılar partili değildir sonucu çıkarılırsa yanlış olur.Bazı fırsatçılar partilidir sonucu çıkar.

2-)İçerik Yanlışları Biçim yanlışlarından farklı olarak içerik yanlışları kullanılan kelime ve cümlelerin anlamıyla ilgilidir.Yanlış kelime kullanma gibi yanlışlar yapılabilir.

A-)Lafız Yanlışları:Kelimeler açık ve tek anlama gelecek şekilde kullanılmadığında olur. -Eşsesli Lafız:Bir kelimenin 2 farklı anlamını kullanmayla olur -Belirsizlik:İki veya daha fazla ifade çıkarılabilcek lafız kullanılmasıyla oluşur.Örnek:Dariusun İskendere söylediği söz:’’Savaşa girersen büyük bir devleti yıkmış olursun’’.Burada hangi devletin yıkılacağı belirsizdir.

-Terkip:Bir bütünün parçalarından çıkarılan anlamı bütünün tamamına yüklemeyle oluşur. -Taksim:Bütünün sahip olduğu özelliği bütün oluşturan parçaların tamamına yüklemeyle oluşur.

B-)Mana Yanlışları: -İlinti yanlışı:Önermede kast edilen anlamın sonuçta çıkarılan anlamla bir alakası olmamasıdır. Dün satın aldığını bugün yersin.Dün çiğ et satın aldın.Bugün çiğ et yersin.Burada çıkarılan sonuç hatalıdır çünkü birinci önermenin satın alınan şeyin nasıl yeneceğiyle bir alakası yoktur.

-Mutlak-Mukayyed yanlışı: Sınırlı bir ifaededen sınırsız bir anlam çıkarmayla olur. Sarhoşken namaz kılmayın.Namaz kılmayın.Burada namaz kılınmaması için kişinin sarhoş olması kesindir.Namaz kılmayın sonucu yanlıştır.

Tartışılan konuyu bilmemezlikten gelme: Asıl mesele konunun değiştirilerek başka bir şey ispatlanmaya çalışılmasıdır.Yapılan bir hata sonucu kişi hatasını kabul etmemek veya örtbas etmek istiyorsa bu yönteme başvurması olasıdır.

-İspat edilecek olanı delil yerine almak: Zaten kendisi ispatlanmamış bir şeyin delil alınması sonucu olur.En belirgin örnekleri kısır döngülerdir. -Tavuk yumurtadan çıkar.Yumurta tavuktan çıkar.

-Aksini gerekli görme:Bir şeyin taşıdığı genel özelliğin başka bir şeyde de bulunmasıyla aynı şey olduğu sonucuna varmak yanlıştır.Her sakallıyı deden sanma sözü örnek olarak verilebilir.

-Birden çok konunun tek konu olarak gösterilmesi: En büyük örneği suçların önlenmesi konusundadır.Önerilen şey suçlulardan birkaç tanesinin idamıyla tüm suçların önlenmesidir ancak suçun önlenmesinin pek çok yönü vardır.

-Birbirine benzemeyen şeyler arasında kıyas yapmak yanlıştır -Birbirine benzemeyen şeyler arasında kıyas yapmak yanlıştır.İki dini birbiriyle karşılaştırarak ikisinin de bilimi engellediğini söylemek gibi.

3-)Diğer yanlış çeşitleri Bu yanlışlarla günlük hayatta da sık sık karşılaşılır.Genellikle tartışmanın kontrolden çıkmaya başladığına işarettir.Taraflardan biri karşı tarafın haklı olmasını bağnaz bir şekilde reddetmeye çalışırken bu yöntemlere başvurur.

1-)Kişiyi hedef alan delil:Tartışma konudan saparak tartışmacılardan birinin kişiliğine saldırılmasıyla olur. 2-)Kaba kuvvet:Bir taraf yenileceğini anladıktan sonra başvurur.Yiyosa şunu yap falan gibisinden sözler olur. 3-)Otoriteye başvurma:Aslında yanlış değildir ancak alandışı bir otoriteye başvurulması sonucu yanlış olur. 4-)İspat edilmemiş olanı delil alma:Bir önermenin yanlış olduğuna dair bilgi olmamasını, önermeyi doğru olduğu yönünde değerlendirmeyle meydana gelir.

5-)Konuyu saptırma:Özetle adam kayırmaya benzer 5-)Konuyu saptırma:Özetle adam kayırmaya benzer.Falanca adam hırsızdır ama böyle iyi yönleri de vardır denerek hırsızlığın üstü kapatılır 6-)Mizahı kötüye kullanma:Mizah yapılırken araya bir nevi gizli mesaj yerleştirilir.Örnek olarak başörtüsüyle ilgili çizilen bir karikatürde başörtülüleri komik çizmek gibi. 7-)Geniş kapsamlı alma:Belirtilen bir görüşten sonra aşırı genelleme yapmaktır.Dinle ilgili konularda çok görülür ve konuşmanın sonu ‘’Ateist misin lan sen?’’ sözüyle devam edebilir.

8-)Teferruata boğulma:Asıl konuya girememe sonucu konuyla alakasız birçok mesele hakkında tartışmakla olur. 9-)Popüler olana başvurma:Bir görüşü kabul ettirmek için toplum arasında tanınan birini örnek göstermek gibi hatalardır.Politikacılar çok sık yapar. 10-)Acındırma:Merhamet duygusunun suistimal edilmesiyle olur.Amaç zor durumda olan kişileri öne sürerek çıkar sağlamaktır.

11-)Duygusal kelimeleri kötüye kullanma:Muhatapın görüşünü etkilemek için bir nevi kanına girmeye çalışmaktır. 12-)Karmaşık cümlelerle şaşırtma:Bir ifadenin üzerinden devam etmek yerine aynı unsurları barındıran başka bir ifade üzerinden konuyu saptırmaktır. 13-)Kendinden emin tavırlar:Kişi tartışmnın üzerinde devam etmek yerine bu tavrı sergileyerek karşısındaki sindirmek veya şüpheye düşürmek için uğraşır.

14-)Ağdalı dil: Bir düşünceyi ilginç ve abartı kelimelerle süsleyerek yüceltmeye çalışmaktır.Reklamlarda mevcuttur. 15-)Maksatlı iştirak:Alakasız şeyleri birbirine bağlamayla yapılan hatadır.Türkiyede üretilmesine rağmen yabancı isim verilen markalar gibi. 16-)Tekrarlanan iddia:Deliller kullanmak yerine fikri tekrar tekrar belirterek kabul ettirmeye çalışmaktır.

17-)Klişe düşünceler:Genel itibarıyla doğru olan bir düşünceyi her zaman kabul ederek yapılan yanlıştır. 18-)Gerekçe uydurma:Özetle bahane uydurmaktır.Bir çeşit savunma mekanizmasıdır. 19-)Gelişigüzel genelleme:Grubun bir kısmından edinilen bilgiyi tümüne uygulamaktır.Özellikle kadınlar ve erkekler arasında ‘’Erkek-Kadın değil misiniz hepiniz aynısınız işte’’ gibisinden söylenen sözler en güzel örneğidir.

20-)Fazla Basitleştirme:Ciddi bir meseleyi tek bir nedene bağlamaya çalışmak veya indirgemektir 21-)Konuyu sadece olumlu yönleriyle ele alma:Genellikle bir kişi kendisine uyan bir görüşü karşısındakine açıklarken bu hata yapılır ve kötü yönler arka plana atılır. 22-)Yanlış dilem:Dilemde yer alan iki seçeneğin birbirini kapsamaması sonucu olur.Sevmese de ülkede yaşayanların olması gibi.

23-)Sakal delili:Gökte kaç yıldız var, bu keçide kaç tüy var gibisinden sorular sormaktır.Sınır belirlenemez ve genellikle çok gereksiz sorulardır. 24-)Vasatı kötüye kullanma:Kötüden ne kadar uzak durulursa o kadar iyidir.Ancak bu hata kötüden çok uzak olunmasının da aşırılık gibi düşünülmesi sonucu olur. 25-)Gerçeğe uymayan varsayım:Olup bitmiş şeyler için yapılan varsayımlardır.Tarihle ilgili konulada sık rastlanılır ve sonucu tahmin etmek imkansız olacağı için hatadır.

26-)Analojinin kötüye kullanılması:Bazı açılardan birbirine benzeyen iki şeyin tamamının benzer olarak kabul edilmesi ve sonuca varılması hatasıdır.Özellikle hocalarda bu hata sık görülür.Bir ödevini iyi yapmamış bir ögrencinin diğer ödevi de ‘Haa bu mu, kesin saçmalamıştır’’ düşüncesiyle kötü not alır.

MÜNAZARA Münazara karşılıklı olarak düşünmek, bakmak anlamlarına gelir.Konusu ileri sürülen iddiayı ispat eden delillerdir.Mantık gibi bir alet ilmidir.Bir grup ileri sürülen fikri kabul ettirmek için deliller sunarken diğer grup bunları kabul eder veya reddeder ya da başka bir delil ister.

Münazaranın Faydaları Tartışılan konunun derinlemesine öğrenilmesini sağlar. Ezberciliği önler Pekiştirilmeyen bilgilerin gözden geçirilmesini sağlar Mantık yöntemleri öğrenilerek hatalar engellenir Teorikten pratiğe geçiş sağlar

CEDEL Cedel kelime olarak cephe almak, mücadele etmek anlamına gelir.Latincedeki karşılığı diyalektiktir.Cedelde amaç kesin delil ve bilgiden hareket edip yanlış fikirleri çürütmek ve gerçeği ispat etmektir

Cedelin faydaları Doğru bilgi yanlış bilgiden ayrılır Zekaların açılmasını sağlar ve zihinleri berraklaştırır Yanlış görüşte olanları vazgeçirir Bilgilerin pekiştirilmesini sağlar Taklitçiliği ve ezberciliğ önler Konunun farklı yönleri açığa çıkartılır

Kötü Cedelin Zararları Rakibi hezimete ugratmak gibi meşru olmayan amaçlar kin ve düşmanlık doğurur Zaman israfına yol açar

Cedelin Adabı Kişinin amacı hasmı yenerek sevinmek olmamalı Ama doğruyu bulmak olmalı Ses yükseltilmemeli, düzgün konuşulmalıdır Sinirlenmemek gerekir Kişi kendi seviyesinde olmayanlarla cedel yapmamalıdır Laubali kimselerle cedel yapılmamalı Rakibin sözünün dikkatlice dinlenmesi gerekir Çelişki görülürse hemen ifade edilmelidir. Açık ve net ifadeler kullanılmalıdır

Cedelde Hile Ahlak zaafı olan kişiler yapar.Cedelde derin ve kapalı sözler kullanılarak rakip cevap vermeye çalıştığında anlam değiştirilir ve tartışma çözümsüzlüğe mahkum edilir.Bu nedenle karşı tarafa her kelimesinin açıkça ne anlama geldiğini, ne kastettiğini açıklatmak gerekir. Diğer hile de rakibe müdahale ederek sağlıklı bir şekilde soru sormasına veya cevap vermesine engel olmaktır.

Sonuç olarak mantık yanlışları ve münazara günlük hayatta sıkça karşılaşılan şeylerdir.Mantık dersinin yaygın olarak verilmemesi sebebiyle mantık hataları sık yapılır.Bu nedenle mantık ilmi iyice öğrenilmeli ve menfaatçı kişilerin amaçlarına ulaşması engellenmelidir.