BULAŞICI HASTALIKLAR EPİDEMİYOLOJİSİ RAHŞAN KOLUTEK

Bulaşıcı hastalıklar : Bir infeksiyöz etkenin ya da onun toksik ürünlerinin bir duyarlı bireye doğrudan ya da dolaylı olarak geçmesiyle oluşan hastalıklar bulaşıcı hastalıklardır. Bulaşıcı hastalıkların epidemiyolojisi olağan koşullarda hastalıkların nasıl oluştuğunu inceler.

Bulaşıcı hastalıklar infeksiyon zincirindeki kaynak, bulaşma yolu ve konakçı arasındaki etkileşim ile oluşur. 1. Kaynak (Etken) 2.Konak 3.Bulaşma yolu (Çevre;fizik,sosyal,biyolojik)

ÇEVRE SAĞLIK İLİŞKİSİ *Mevsimler *Doğal olaylar *Coğrafi Özellikler *Yerleşim yerinin özellikleri *Alışkanlıklar *kullanılan suyun özellikleri

EPİDEMİYOLOJİ Yunanca –Epi= Düşünülenin üzerinde –Demos = Halk –Logos = Çalışma

Bir toplumun tümünün veya belirli özellikleri olan gruplarının sağlığını etkileyen olayların, çeşitli faktörlerin etkilerinin sayısal olarak ölçülüp belirtilmesi ile ilgilenen bilim dalıdır.

Sağlıkla ilgili tüm olayların toplumda * DAĞILIMINI * SIKLIĞINI *NEDENLERİNİ inceleyen ve *ÇÖZÜM YOLLARI öneren bir bilimdir.

Epidemiyoloji’nin Amaçları Hastalığın etyolojisinin (nedeninin) belirlenmesi ve hastalıkla ilgili risk faktörlerinin ortaya konulması Toplumda hastalığın mevcut büyüklüğünün belirlenmesi. Hastalığın tarihçesinin ve seyrinin incelenmesi

Epidemiyolojik Araştırmaların Sınıflandırılması *Gözlemsel Araştırmalar - Tanımlayıcı araştırmalar - Analitik araştırmalar . Vaka-kontrol . Kohort . Kesitsel *Deneysel Araştırmalar -Hayvan deneyleri - Müdahale araştırmaları * Metodolojik Araştırmalar

Epidemiyolojinin Kullanım Alanları 1. Sağlık Hizmetlerinin Planlanması İçin Gerekli Verileri Toplamak - toplumun sağlık sorunlarının belirlenmesi (hastalıkların sıklığı, dağılımı, komplikasyonları,işgücü-ekonomik kayıplar v.s.) - toplumun sağlık hizmetlerine gereksinimini belirleme (koruma,tedavi v.s.) - risklerin belirlenmesi -riskle karşılaşma olasılıklarının belirlenmesi -risk gruplarının belirlenmesi

2. Sağlık Sorunlarının Zaman İçinde Gösterdiği Değişimin Belirlenmesi - soğan kabuğu prensibi - rölatif artma - kesin artma 3. Sağlık Hizmetlerinin Değerlendirilmesi İçin Gerekli Verileri Toplamak - toplumun sağlık kurumlarını kullanımı(sağlık evi, hastane v.s.) - Sağlık hizmetlerinin etkinliği(yeni bilgi ve teknolojinin kullanımı,ulaşılabilirliği v.s.) - hastalık kontrol yöntemlerinin değerlendirilmesi - kaynaklar ve kullanımı

4. Sağlık Sorunlarının Nedenlerinin Belirlenmesi - Sosyal - Ekonomik - Tıbbi nedenlerin belirlenmesi 5. Hastalıkların Doğal Gidişinin Tanımlanması - hastalığın başlangıcından sonucuna kadar izlediği yolun tanımlanması - hastalıkların sınıflandırılmasının yapılması

VERİ TOPLAMA AMAÇLARI 1. Bilgi toplamak 2. Arşivlemek ( depolamak) 3. Araştırma yapmak(kullanmak)

Araştırma Yapmak Sağlık kurumlarının kullanımına ilişkin Sağlık sorunlarını ve nedenlerinin saptanmasına ilişkin Hizmetlerin planlanmasına ilişkin Hizmetlerin değerlendirilmesine ilişkin Eğitim programlarının hazırlanmasına ilişkin

Veri Kaynaklarında Aranan Özellikler Konuya ilişkin tüm bilgileri kapsaması Basit ve kolay anlaşılır olması Bilgiler düzenli olmalı ve birbirini izlemeli Bilgiler eksiksiz kaydedilmiş olmalı Bilgilerde hata olmamalı Rutin kayıtlarda süreklilik olmalı Yeterli süre saklanacak şekilde dosyalanmalı Amaç dışı kullanılmamalı

Verilerdeki Hata Kaynakları Veriyi Aldığımız Kişiden Kaynaklanan Hatalar - İletişim güçlüğü - Hafıza yanılgısı - Duyarlı konularda yanlış bilgi - Yanıt vermeme Veri Toplama Formundan Kaynaklanan Hatalar - Kayıt formu - Anket formu - İzlem formu

Veri Toplayandan Kaynaklanan Hatalar - soru şekli - ses tonu - tecrübesi - kelime yetersizliği - davranışları - ölçüm hataları - kayıt hataları

Veri Hatalarını Azaltmak İçin Yapılacak İşlemler Amacı açıklamak Ön değerlendirme yapmak Personeli eğitmek Personele ön değerlendirme yapmak Uygulamada denetlemek

VERİ KAYNAKLARI Nüfusa İlişkin Kaynaklar - nüfus sayımları - Peryodik tespitler Sağlık Düzeyine İlişkin Kaynaklar - Demografik kayıtlar - hastalık kayıtları Sağlık Araştırma Kayıtları - Anketler - Klinik muayene, laboratuar sonuçları - İzlem formları Diğer Kayıtlar - insan gücü - malzeme v.s.

SAĞLIK GÖSTERGELERİ Göstergeler var olan bir durumun tanımlanmasına yardım etmek ve belirli bir zaman aralığındaki değişiklikleri veya trendleri ölçmek için kullanılan ölçütlerdir.

Sağlık göstergeleri; –Bölgenin sosyo-ekonomik gelişmesi ve temel sağlık hizmetleri için karara bağlanan politikaların analizinde –Uygulanan sağlık programlarının gelişiminin izlenmesinde –Toplumun sağlık düzeyine etkisinin değerlendirilmesinde kullanılır.

Sağlık göstergeleri aşağıdaki konular için gereklidir; –Mevcut durumun analizini yapmak, –Karşılaştırmalar yapmak, *Grupları inceler *iki grubu birbiri ile karşılaştırır *aynı grup içindekileri birbiri ile karşılaştırır –Zaman içindeki değişiklikleri ölçmek Göstergeler ülkenin değişik bölgelerinin karşılaştırılmasınıve sağlık durumlarının yükselmesindeki gelişmeleri ölçmeyi sağlar •Göstergeler ayrıcalıklıgruplar ve fakirler gibi toplumdaki belirli altgrupların, veya kırsal ve kentsel bölgelerde yaşayanların sağlık durumlarıaralarındaki farklılıklarıortaya çıkarabilir.

Sağlık ve beslenme göstergeleri, aynızamanda, genel gelişmenin dolaylı, hayat kalitesinin ise dolaysız ölçütüdür. •Gelişme planlamacılarıve ekonomistler sosyal ve sağlık durum göstergelerini, giderek artan bir biçimde, değişik gelişme stratejilerini izlemede bir rehber olarak kullanmaktadırlar. var olan durumun analizini ve bununla ilgili karşılaştırmalarıyapmada, politika belirlemede ve sağlık programlarının yönetiminde çok hassas göstergeler gerekmektedir.

Bu göstergelerin hesaplanmasıiçin gerekli bilgiler şu kaynaklardan gelir; –Doğum,ölüm ve hastalık kayıtları –Nüfus sayımları –Rutin sağlık bilgi sistemleri –Sürveyans –Salgınların incelenmesi –Örnekleme dayalısaha araştırmaları

Sağlık göstergelerinin ilgili olduğu alanlar; –Sağlık politikaları –Sosyal ve ekonomik gelişme, –Bölge nüfusu –Sağlık hizmetlerinin sağlanması –Sağlık düzeyi

SAĞLIK POLİTİKALARI GÖSTERGELERİ•Temel sağlık hizmetlerinde politik yükümlülük düzeyi•Toplum politikasıile ilgili kararlar ve yazılmışsağlık planlarının varlığı•Bölge kaynaklarından yararlanılabilen insangücüve parasal kaynaklar•Bölge düzeyinde kaynak ve imkanların eşit dağılma durumu•Sağlık planlamasıve yönetimi•Toplum katılımı•Sektörlerarasıişgüdümündüzeyi

SOSYAL VE EKONOMİK GÖSTERGELER •Ekonomik refahın düzey ve dağılımı •Çalışma alanlarının düzey ve çeşitleri •Okula yazılma ve yetişkinlerin okuryazarlık düzeyi •Uygun konut koşulları •Oda başına düşen kişi sayısı •Sağlanan gıdaların hane halkıve mevsimlere göre dağılımı

SAĞLIK HİZMETİSAĞLANMASI GÖSTERGELERİ •Bu göstergeler temel sağlık hizmetlerinin sekiz ana öğesi olan salık eğitimi,gıda kaynaklarıve uygun beslenme, sağlıklısu ve sanitasyon, ana ve çocuk sağlıı, aile planlaması, bağışıklama, endemik hastalıklarn önlenmesi ve kontrolu, uygun tedavi, temel ilaçların saptanmasıve sağlanmasınıkapsar.ğğı

HIZ(rate, proportion, percentage) •Bir toplum veya grubun belirli bir birimi içinde gözlenen hastalık veya olay sıklığını belirtir. •Bir olgunun “bütün”içindeki yerini belirtir b •Hız=-------x k a+b Sağlam grup (a) Risk altındaki toplum (a+b) Hastalık /olayla karşılaşan grup (b)

HIZ(rate, proportion, percentage) •Hız, bir toplumda, belirli bir anda veya süre içinde hasta kişi veya olay sayının, aynıtoplumun aynıan ve süredeki toplam nüfusuna bölünmesi ve “k”sabitiyle çarpılmasısonucu elde edilen sayıdır.

ORAN (ratio) •Belirli bir durumun, başka bir duruma bölünmesidir. Kesrin pay ve paydasında farklısayılar yer alır. Payda payıiçermez •Bir toplumda belirli bir anda veya süre içindeki “a”olayısayının, aynıtoplumda aynıan veya sürede “b”olayısayısına bölünmesi ve “k”sabitiyle çarpılmasısonucu elde edilen sayıdır. a •Oran= -------x k b

HASTALIK (MORBİDİTE) ÖLÇÜTLERİ •Bir toplumda hastalığın varlığınıya da hastalığa yakalanma olasılığını(risk) tanımlamak için morbidite ölçütleri kullanılır. •Hastalık kavramı, hasta olma, yaralanma ve sakatlığıiçerir

SIK KULLANILAN MORBİTİDE HIZLARI •İnsidans hızı: belli bir zaman aralığında saptanan yeni vaka sayısı/aynızaman aralığındaki yıl ortasınüfus •Atak hızı:bir epidemi döneminde bildirilen yeni vakası/epidemi döneminin başlangıcındaki nüfus •Nokta prevalans: zaman içinde bir andaki eski ve yeni vakalar/zaman içinde aynıandaki tahmini nüfus, Risk altındaki temaslınüfusun büyüklüğü •Süre prevalans: belli bir zaman aralığında tanımlanmışolan eski ve yeni vaka sayısı/aynızaman aralığının ortasındaki tahmini nüfus

Belirli bir zaman aralığında oluşan yeni vaka/olay sayısı İNSİDANS Belirli bir zaman aralığında oluşan yeni vaka/olay sayısı İnsidans=-----------------------------------X 10n Aynızaman aralığında risk altındaki nüfus •Belli bir zaman aralığında bir toplumdaki önceden sağlıklıbireylerde oluşan, yeni hastalık vakalarıveya bir sağlık olayının görülme olasılığının bir ölçütüdür. İnsidans belirli bir zaman aralığında genellikle bir yıl içinde ortaya çıkan yeni vakaların, epizodlarınveya olayların sayısını gösterir. •Bir insidanshızının payıbelirlenmişbir zaman aralığıboyunca oluşan veya tanıkonulan yeni vakalarıgöstermelidir. Pay, daha önce oluşan veya tanıkonan vakalarıiçermemelidir.

İNSİDANS •İnsidans, bir durumun arttığını, azaldığınıveya değişmediğini gösteren en iyi göstergedir. 1.sağlık programlarının etkinliğinin değerlendirilmesinde 2.Sürveyans sistemlerinde 3.İnsanların sağlık sistemlerini nasıl kullandıklarının analizinde kullanılır

•İnsidans ise kısa süreli hastalıklarda daha kullanışlıdır. PREVALANS •Prevalans, zaman içinde belirli bir anda, sıklıkla belirli bir günde, var olan tüm vakaların,episodlarınveya olayların toplam sayısını gösterir. •Prevalanskronik hastalıkların görülme sıklıklarının değerlendirilmesinde kullanılır. •İnsidans ise kısa süreli hastalıklarda daha kullanışlıdır. Belli bir zaman aralığında tüm eski ve yeni vakalar Prevalans= -------------------…………..…..-------------X 10n Aynızaman aralığındaki nüfus

PREVALANS –Prevalansıyorumlamak, geçmişte hastalığa yakalanıp, hastalığıhalen devam eden kiilerin saysına dayandığıiçin insidansıyorumlamaktan daha zordur.şı

NOKTA PREVALANS •Nokta prevalans:zaman içinde bir andaki eski ve yeni vakalar/zaman içinde aynıandaki tahmini nüfus •Nokta prevalanstapay, belli bir tarihte belli bir hastalığıya da özelliği olan kişi sayısıdır. Genellikle bir gün gibi kısa bir süreyi içerir. •Nokta prevalansinsidanshızıdeğildir, çünküpay daha önce toplumda var olan vakalarıda içermektedir.

SÜRE PREVALANS •Süre prevalans:belli bir zaman aralığında tanımlanmışolan eski ve yeni vaka sayısı/aynızaman aralığının ortasındaki tahmini nüfus •Bir toplumda daha uzun bir zaman sürecinde, belli bir hastalığın ne kadar olduğunu incelenmek istendiğinde ise süre prevalansıkullanılır. •Zaman aralığıhafta,ay,yıl,on yıl veya herhangi belirlenmişbir zaman süreci olabilir.

Belli bir zaman aralığıiçindeki değişimlere bakıldığında veya alt gruplar ya da toplulukların hastalıklarının sıklıklarıkarşılaştırıldığında, yeni ortaya çıkan vakalarıkullanmak ve karşılaştırmalar yapmak daha doğrudur. •İnsidansınpayıbelirlenmişbir zaman aralığısüresince hastalığıyeni başlayan kişilerden oluşur, prevalansınpayıise, hastalığın ne zaman başladığına bakılmaksızın, belirli bir zaman diliminde belirlenmiştüm hastalarıiçerir.

SIK KULLANILAN MORBİTİDE HIZLARI•Kişi-zaman hızı: Gözlem süresi içinde yeni vaka sayısı/ Her kişinin gözlendiği sürelerin toplamı•Risk oranı-Relatifrisk: İlgilenilen grubun riski/karşılaştırma grubunun riski-Rölatif risk bir asosyasyonölçütüdür.•Epizodhızı: bağışıklık bırakmayan tekrarlayan bulaşıcıhastalıkların boyutunu ölçmek için kullanılan bir ölçüttür. Belirli bir süre içinde meydana gelen olay-epizodsayısının risk altındaki kişi sayısına bölünmesiyle elde edilir.

ATAK HIZLARI •Atak hızı:bir epidemi döneminde bildirilen yeni vaka sayısı/epidemi döneminin başlangıcındaki risk altındaki nüfus. •Bir çeşit insidanshızıdır. •Bir orantıdır. Paydaki kişiler aynızamanda paydada da mevcuttur •Sekonder atak hızı, bilinen vakalar ile temasıolan kişiler arasındaki yeni vakaların sıklık ölçütüdür. Genellikle bağışıklık bırakan bulaşıcıhastalıklar için kullanılır.

Risk altındaki kişi sayısı EPİZOD HIZI •Bağışıklık bırakmayan ve tekrarlayan hastalkların sıklığınıölçmek için kullanılır.ı Toplam epizod(atak) sayısı Epizodhızı=------------------------------X Risk altındaki kişi sayısı

DİĞER HASTALIK ÖLÇÜTLERİ •Nüfusun özelliklerine ilişkin ölçütler •Düşük ölçütleri •Sağlık insan gücüve bazısağlık hizmetlerinden yararlanma boyutuna ilişkin ölçütler •İşsağlığıile ilgili ölçütler •Beslenme durumu ile ilgili ölçütler •İşgöremezlik durumu(disability) ölçütleri •Dişsağlığıdüzeyini belirlemede kullanılan ölçütler

ÖLÜM ÖLÇÜTLERİ •Ölümler hakkında doğru bir değerlendirme ve uygun hizmet planlamasıyapabilmek için bölgedeki ölümlerin sayısınıve ölenlerin özelliklerini tam ve doğru olarak bilmek zorunluluğu vardır. •Doğru ve güvenilir ölüm sayılarına ve ölüm ölçütlerine ulaşabilmek için en ucuz, kesintisiz ve güncel yöntem kayıtlardır.

•Mortalite= belirli bir nedenle ölüm sayısı •Ölüm hızıdır. •Belirli bir toplumda belirli bir sürede belirli bir nedenle oluşan ölümlerin hız olarak yansıtılmasıdır. •Mortalite= belirli bir nedenle ölüm sayısı ______________________x 1000 risk altındaki toplum = nedene bağlıbinde ölüm hızı

MORTALİTE(ÖLÜM) ÖLÇÜTLERİ •Ölüm hızı, belirli bir toplumda belirli bir zaman aralığındaki ölümlerin sıklığınıgösteren bir ölçüttür. Ölüm hızı= verilen bir zaman aralığı boyunca olan ölümler __________________________________________X10n Ölümlerin oluştuğu toplumun Büyüklüğü En çok kullanılan payda toplumun zaman aralığının ortasındaki nüfusudur.

KABA ÖLÜM HIZI•Kaba ölüm hızıbir toplumda tüm nedenlerden olan ölümlerin boyutunu gösteren bir hızdır. Katsayıolarak 1000 veya 100 000 kullanılır.Sık kullanılan kolay elde edilen bir ölçüttür. Ancak yaşa, cinsiyete, nedene özel standardize edilmeleri gerekebilir.

KABA ÖLÜM, NEDENE -ÖZEL –YAŞA ÖZEL ÖLÜM HIZLARI •Kaba ölüm hızıbir toplumda tüm nedenlerden olan ölümlerin boyutunu gösteren bir hızdır. =Belirli bir zaman aralığında bildirilen toplam ölüm sayısı/ Tahmini yıl ortasınüfus •Nedene-özel ölüm hızı: Bir toplumda belli bir nedenden ölenlerin boyutunu ifade eden bir ölüm hızıdır. Pay belli bir nedene bağlı ölümlerin sayısıdır. Payda yine yıl ortasındaki nüfustur. Belirli bir zaman aralığında belirli bir nedenden olan ölüm sayısı / •Yaşa özel ölüm hızı: belli bir yaştaki ölüm boyutunu gösteren bir hızdır.Pay, o yaşgrubundaki ölüm sayısı, payda toplumda o yaşgrubundaki kişi sayısdır.ı

YAŞA-CİNSE-YERLEŞİM YERİNE ÖZEL ÖLÜM HIZLARI •Yaşa-cinse özel ölüm hızları, çok duyarlıbir ölüm ölçütüdür.Çeşitli yaşgruplarında erkek ve kadınların ölüm boyutlarınısaptamak için kullanılır. Pay ve paydada aynıyaşve cinsin ölüm sayısıve nüfusu yer alır. •Tüm yaşlarda kadın ölümleri erkek ölümlerinden daha azdır, 65 yaşından sonra ise kadınların ölüm hızları,erkeklerinkinden daha yüksektir. •Yerleşim yerine özel ölüm hızı: çeşitli yerleşim yerlerindeki-kırsal-kentsel-ölüm boyutunu saptamak üzere kullanılır

BEBEK ÖLÜM HIZI •Bir toplumda sağlık, özellikle çocuk sağlığının en önemli göstergesi bebek ölüm hızıdır. •Bebek ölüm hızıülkeler arasında sağlık hizmetlerini karşılaştırmak için en çok kullanılan ölçütlerden biridir. •Bebeklik dönemi doğumdan itibaren yaşamın ilk 365 günüdür. Bu dönemin tamamında ölüm riski ve nedenleri aynıdeğildir. •Bu nedenle hız doğumdan sonraki ilk 7 gün,8-28 günler ve 29-365 günler için ayrı ayrıhesap edilir

•Toplam bebek ölüm hızı= BEBEK ÖLÜM HIZI •Toplam bebek ölüm hızı= Bir yılda ölen bebek (0-365günlük) sayısı ________________________________X1000 Bir yılda meydana gelen canlıdoğum sayısı

NEONATAL ÖLÜM HIZI •Neonataldönem doğumdan 28.güne kadar olan süreyi kapsayan dönem olarak tanımlanır. •Neonatalölüm hızının payıbir takvim yılısüresince 28 günden küçük çocuklar arasında ölenlerin sayısıdır. Payda ise aynızaman aralığısüresince bildirilen canlıdoğum saylarıdır.ı

POSTNEONATAL ÖLÜM HIZI •Postneonataldönem 28 günlükten 1 yaşa kadar olan süreyi kapsayan dönem olarak tanımlanır. Payıbir takvim yılısüresince 28 gün-1 yaşarasında ölenlerin sayısıdır. Payda aynızaman aralığısüresince bildirilen canlıdoğum sayılarıdır. •Bu üçhızın toplamı, toplam bebek ölüm hızınıverir. Bebek ölümüdiyebilmek için bebeğin canlıdoğduktan sonra ölmesi gerekir.canlılık Apgarbelirtilerine göre belirlenir.

PERİNATAL ÖLÜM HIZI •Ana sağlığıdüzeyini gösteren önemli ölçütlerdendir. Doğum öncesi ve doğum sırasında sağlık hizmetlerinin yeterli olup olmadığınıgösterir. •Bir yılda ölüdoğan veya canlıdoğup 0-7 günlük iken ölen bebek sayısının bir yıldaki toplam doğum sayısına bölünmesi ile hesap edilir

ANA ÖLÜM HIZI •Bir toplumda ana sağlığıdüzeyini en iyi yansıtan ölçüttür. •Bir yılda gebelik,doğum ve lohusalıkdöneminde meydana gelen kadın ölüm sayısının bir yıldaki canlıdoğum sayısına bölünmesi ile elde edilir.

ÖLÜM-VAKA ORANI(FATALİTE HIZI)•Belli bir süre içinde bir hastalıktan ölenlerin aynızaman aralığında bu hastalığa yeni yakalananların sayısına bölünmesi ile ifade edilir.•Belirli bir hastalığın ne kadar öldürücüolduğunu saptamak için kullanılır.

ÖLÜM-VAKA ORANI(FATALİTE HIZI) •Bir sağlık rsikinegirenler, bir hastalığa yakalananlar arasında görülen ölüm hızıdır. •Fatalite= Hastalıktan ölenler _________________x 1000 hastalığa yakalananlar =Hastalık nedeniyle ölenlerin binde hızı

ÖLÜM-VAKA ORANI(FATALİTE HIZI) •Gülveren’dekızamığa yakalanan 240 çocuktan 3’üölmüştür. Kızamık’ın fatalitesi •Fatalite= 3 __________x 1000 240 =% 0 12.5, binde 12.5’tir

ORANTILI(PROPORTIONAL) ÖLÜM ORANLARI•Yaşa ve nedene özel hesabedilir ORANTILI(PROPORTIONAL) ÖLÜM ORANLARI•Yaşa ve nedene özel hesabedilir.•Yaşa özel orantılıölüm oranı; bir toplumun genel sağlık düzeyini değerlendirmede kullanılır. 5 yaşaltıve 50 yaşüzerinde olmak üzere iki yaşgrubu için hesap edilir.5 yaşaltındaki hızın % 5’den az, 50 yaşüzerindeki hızın yüksek-%90’dan fazla-olmasıgerekir

NEDENE-ÖZEL ORANTILI ÖLÜM ORANI •Tüm ölümler içinde belirli bir nedenden ölenlerin boyutunu verir,toplumun nüfusu bilinmediği durumlarda kullanılır. •Bir yılda X nedeninden ölenlerin sayısının bir yılda meydana gelen toplam ölüm saysna bölünmesiyle ifade edilirıı