Düşünce Prof Dr Süheyla ÜNAL

Düşünce Dünyayı modelleme ile başlayan, amaç, plan, arzu ve sonuçlara göre etkin bir şekilde yaşamla başa çıkmayı sağlayan zihinsel süreç Temsil etme kapasitesi Süreç kontrolü Etkinlik

Yüksek bilişsel sistem Şimdiki amaçları oluşturma Bu amacı gerçekleştirmek için gerekli yol haritasını hazırlama Amaçla şimdiki durumu karşılaştırma Amaçla şimdiki durum arasında farklılık varsa düzenleyici eyleme girişme Sürecin her aşamasındaki etkinliği değerlendirerek, hedeflenen amaca ulaşmayı sağlamak

Zihnin genel modeli Central intellectual processing Executive control Direction of development Executive control The Specialised Structural Systems, e.g.: • imaginal spatial • quantitative relational • verbal propositional • qualitative analytic • causal experimental

Zihinsel temsilciler Bir başka şeyin yerine konan sembol ya da işaretler Benzer temsilciler: Temsil ettiği şeyin bazı özellikleri taşırlar Sembolik temsilciler: Temsil ettikleri şeyle benzerliği olmayan, soyut temsilcilerdir (dil vs) Sınıflandırmalar Kalitatif özellikler Kavramlar arası ilişkiler

Zihinsel temsilciler Sembolik temsilci Fiziksel temsilci Tarif eder, özelliklerini, ilişkilerini tanımlar Semboller kullanır Sembol ile sembolize eden arasında basmakalıp ya da keyfi bir ilişki vardır Fiziksel temsilci Tasvir eder, gösterir Analog yapıdadır Temsil ettiği şeyle uzaysal olarak izomorfik yapıdadır

Zihinsel imgeler Yaşantı ya da deneyimin zihinsel kurgu ya da yeniden yapılandırılmasıdır Bir tür analojik temsillerdir Temsil ettiği şeye benzerliği sayesinde görevi gerçekleştirme sırasında manüple etmek mümkün olur

… görsel algı İmgeler görme ile sıkı bağlantılıdır Algı ile imgeleme Görülen ve zihinsel olarak yapılandırılan elemanların birleştirilmesi Algısız imgeleme Bellekten yapılandırma İmgeleme olmaksızın algının olmaması İmgeleme görme için önkoşuldur

… görsel bellek İmgeler WM’de gerçekleştirilir Duyusal (İkonik) bellek Çalışma belleği Uzun süreli bellek İmgeler WM’de gerçekleştirilir İmgede kullanılan bilgi uzun süreli bellekten kaynaklanarak aktifleşir İmgenin yapılandırılması görsel “buffer” sistemi ya da görsel-uzaysal taslakta gerçekleşir İmge görsel “buffer”da izlenir, denetlenir İmge merkezi yönetsel sistemde işlem görür

Ayna nöronlar Uyaranı sadece görmeyiz Aynı anda uyaranın içsel temsilcilerini de uyarırız Vittorio Galese

Çalışma belleği- Baddeley 1986 İmgelem çalışma belleğinde gerçekleştirilir Duyulardan ve LTM’den gelen bilgi iki yoldan işlenir Visuospatial sketchpad – Görsel-uzaysal taslak çerçeve Phonological loop – Sözel döngü Santral yönetici- İki alt sistemi koordine eder Santral yönetici Sözel döngü Görsel-uzaysal Taslak çerçeve

Visuospatial sketchpad Farklı yapıdaki temsilcilerin görsel-uzaysal formunun depolanması Görsel-uzaysal materyalin kısa süreli belleğe çağrılması Sınırlı kapasite Unutmayla bozulma Görsel-uzaysal prova Görsel dikkatin kontrolü

Fonolojik loop Sözcük diziliminin fonolojik temsili Artikülasyon halkası Sözel bilgiyi prova eden iç ses Beynin Broca alanının aktivasyonu Fonolojik depo İç sesi fonolojik formda depolayan iç kulak Beynin parietotemporal alanlarının aktivasyonu

Santral yönetici DLPFK VLPFK WM süreçlerinin manüplasyonu Chunking? Yönetsel kontrol DLPFK WM süreçlerinin manüplasyonu Chunking? VLPFK WM’nin sürdürümü Prova Prova/sürdürüm D’Esposito et al., 1998

Çalışma belleği- Baddeley 1992 Central Executive Phonological store Articulatory Loop Visuo-spatial Store Visuo-spatial rehearsal ?? Attention & Control Phonological Loop Visuo-spatial Scratchpad

Çalışma belleği PERCEPTION Episodic Buffer Visual Cache Inner Scribe Inner Speech PERCEPTION (Logie, 1995; 2003; Baddeley, 2000)

İkili kodlama kuramı-Paivio Zihin bilginin iç temsilcileri üzerinden çalışır Aynı bilgi LTM’de hem imgesel, hem de sözel olarak kodlanırsa daha kalıcı olur

Demetrioru’nun WM modeli

Karşılaştırmalı imgelem Glasgow & Papadias, 1992 Üç alt sistem Uzaysal temsil- nerede Görsel temsil-ne Derin temsil- LTM’de hiyerarşik düzenleme visual representation interpret store spatial deep perceive reconstruct

Zihinsel imgelerin özellikleri Epifenomenal değildir Resim benzeri temsilcilerdir Hazır bir şekilde çağrılmazlar Zihinde yapılandırılırlar Bellekteki yapı kullanımda değişir Bilginin parçaları o anda organize edilerek kullanılır İmge, hem resimsel, hem de öneri bilgilerden yapılandırılır (örn sözel tanımlamalardan)

İmgelem ilkeleri Örtük (Implicit) kodlama Algısal eşitleme Örtük bilginin bellekten çağrılması Algısal eşitleme Nesnenin algılanması ya da imgelenmesi benzeri mekanizmalarla gerçekleşir Uzaysal eşitleme Elementlerin imgelemde uzaysal düzenlenmesi, gerçek dünyadaki yerleşimi ve şekli ile olur [Finke, 1989]

İmgelem ilkeleri Dönüştürümsel eşitleme Yapısal eşitleme İmgede dönüştürme ile fiziksel dönüştürme aynı hareket yasaları ve dinamikleri ile gerçekleştirilir (mental rotasyon ve mental animasyon) Yapısal eşitleme İmgenin yapısı, gerçek nesneyle uyumludur İmge organize, bağlantılı yapıdır Yeniden organize olabilir Yeniden yorumlanabilir [Finke, 1989]

Kosslyn’e göre İmgenin yapılandırılması İmgenin denetimi Belleğe dayanır Elementlerden oluşur Resim, bulma, koyma, imge gibi elementlerden oluşur İmgenin denetimi Yapılandırılan imaj arama, rezolüsyon, rejenerasyon aracılığı ile kullanılır İmge değişikliği Gözlenen ya da yapılandırılan imgeye zoom yapılarak, döndürülerek, taranarak alternatif oluşturulur

Kosslyn modeli-1994 İmge ve algı aynı süreçleri kullanır

Nörolojik model Wernicke alanı ve angular girusun lezyonu, çıktıyı yönlendiren fonolojik yeniden kayıtlamanın etkisi olmaksızın görsel kodlamanın olmasına yol açar Semantik süreçler posterior temporal bölgelerden çok frontali etkinleştirir İmgeleme birden fazla bölgenin işlevidir Visual Code Phonetic Code Semantic Code

Yaratıcılık-sezgi Yaratıcılık = imgeleme + filtreleme Sezgi = Rasyonel süreçleri kullanmaksızın bilme süreci

Karar verme Uygun tepkiye hazırlanma süreci iki aşamadan oluşur Kodlama ve sınıflandırma (decide that) Tepki hazırlığı (decide to)

Sakkadik tarama FEF SCi Visual Cortex LGN RF Saccade Thalamus Cerebellum SCs SCi Frontal cortex (DLPFC, ACC, SEF) Parietal Cortex (LIP) Retina Temporal Cortex (TEO) FEF Basal Ganglia Munoz DP, Schall JD (2003) Concurrent distributed control of saccade initiation in the frontal eye field and superior colliculus. In The Oculomotor System: New Approaches for Studying Sensorimotor Integration. Edited by WC Hall, AK Moschovakis. CRC Press, Boca Raton, FL. Pages 55-82.

Karar verme Stimulus encoding Sequential sampling Response preparation Time from stimulus (sec) Activation 0.0 0.1 0.2 Time from stimulus (sec) Activation 0.0 0.1 0.2

Time from stimulus (sec) Linking propositions for decision making Time from stimulus (sec) Activation 0.0 0.1 0.2 Hanes & Schall (1996) described neural activity that looked like an accumulator. They identified this activity with form of sequential sampling models.

Seçme ve Karar verme MT alanı ACC Karar verme fMRI amplitude 0% 100% Motion strength 0% 100% Motion strength MT alanı ACC Karar verme Rees et al. Nature Neuroscience 3, 716 - 723 (2000)

Karar verme ve davranışa geçme

Modüler santral süreçler Shallice & Burgess (1996)

İmgeden davranışa Environment Intentional Module (not identified) Declarative Module (Temporal/Hippocampus) Goal Buffer (DLPFC) Retrieval Buffer (VLPFC) Matching (Striatum) (Basal Ganglia) Productions Selection (Pallidum) Execution (Thalamus) Visual Buffer (Parietal) Manual Buffer (Motor) Visual Module (Occipital/etc) Manual Module (Motor/Cerebellum) Environment

Nörobilişsel iskelet MUX: İleti geçiş sistemi

Dil üretimi

Dil üretiminde rol oynayan yapılar AFK=Yönetici işlevler, amaç ve planlar DLFK=Nesne yerleşimi, planlama, manuplasyon VLFK=Nesne tanıma, sürdürüm, trasfer, karşılaştırma Sol VLPK:Artikülasyon provası Sol İP=Fonolojik depolama Sağ SP, sağ premotor, sağ frontal=İç scribe Oksipital, IT=Görsel Cache Sol hemisferdeki işitme korteksi:görsel girdinin fonolojik koda dönüştürülmesi Fletcher and Henson in Brain (2001)

Dil üretiminde rol oynayan yapılar Yüz ve diğer görsel uyaranlar için WM: arka sağ parietal korteksin aktivasyonunu içeren bir ağla ilişkilidir Kavramsal hazırlama ve sözcük seçimi: Sol orta temporal girus Fonolojik kod çağrımı: Sol posterior superior ve inferior left temporal girus ile sol talamus

Dil üretiminde rol oynayan yapılar Fonolojik kodlama: Sol posterior inferior frontal girus (Broca alanı) ve sol orta superior temporal girus. WM’nin fonolojik loop parçasıdır Fonetik kodlama ve artikulasyon: Ön sol ve sağ pre-post santral girus (birincil motor ve somatosensoriyel korteksler Anterior superior temporal lob resim adlandırma sırasında aktifleşir SMA motor planlama ve artikulasyonun imgelenmesi ile ilişkilidir Postle et al. (2003)

Beyinde sözcükler Beyinde akustik uyaranlar değil, kategorik, fonolojik temsilcileri kullanılır Akustik uyaran=> fonem=> sözcükler => semantik kavramlar Pulvermuller (2003)

Sözel anlatım modelleri Sol frontal aktivite leksikal sürecin her iki modeli ile de uyumludur İkili rota modeli Bağlantıcılık modeli

Bilişsel ikili rota modeli P r i n t F e a u I d f c o L O h g p x l S m y s ) G C R Zihinsel sözlük kavramı, her sözcüğün biricik antiteler olarak hecelenmesi (ortografi), seslendirilmesi (fonoloji) ve anlamlandırılmasını tanımlar

Bağlantı modeli Zihinsel temsilciler numerik aktivite kalıpları olarak dağılım gösterirler Zihinsel süreçler bu kalıpların aktivasyonunda paralel transformasyonlardır Bilgi içsel öğrenme kuralları, yapısal özellikler ve yaşantılarla güçlenen bağlantıların modifikasyonu ile kazanılır

Somut düşünme Somut imgelenebilen linguistik anlamlarla, dile ait olmayan uzaysal imgelem aynı posterior beyin bölgelerinde işlem görür (Wallentin et al, Brain & Language, 2005)

Somut landmark ve zihinsel yolculuk Somut cümleler > soyut cümleler bilateral activations of the fusiform gyri, parahippocampal gyri, retrosplenial gyri, occipital-temporal-parietal junction Soyut cümleler left posterior cingulate, including precuneus and left middle and right medial frontal gyri Mental yolculuk (Ino et al 2002)

Santranç Amatör oyuncuların medial temporal lobları, usta oyuncuların frontal ve parietal korteksleri daha fazla aktivite göstermektedir Ekonomik karar verme Ultimatom oyununda hile yapma önerisi yapıldığında bilateral anterior insula, dorsolateral PFK ve ACC’de farklı aktivasyon izlenmekte Sosyal acı Sosyal dışlanmada ACC ve sağ VPFK aktivitesi artmakta

Frames F/C Content Out

Levelt’in dil Üretim Modeli

Kavramsal üretim Sosyal ve retorik çerçevede, ToM becerimizi kullanırız Fikirleri anlatım sırasını belirleriz Dinleyicinin dikkatini rehber alırız WM’yi yönetiriz Önerme formatı kullanırız Bir perspektif seçeriz Bazı sözcüksel kavramlarla sonlandırırız

Gramatik kodlama Kavramlar lemmalara tercüme edilirler Lemma: Sözcüğün linguistik ‘bagajı’

Morfolojik kodlama Hece yapısı fonolojik kodla hesaplanır “I understand it” -> I-un-der-stan-dit Fonolojik tümceler: “The fellow-that I sought-was standing-near the table. Ses tonlaması: ilan etme, açıklama

Fonetik kodlama 500 -12.000 hece zihnimizde depolanmıştır. Diğerleri jestlerden yapılandırılır.

Artikülasyon Heceler eklemlenerek ve hareketle bütünleştirilerek konuşma/anlatım gerçekleştirilir

KAYNAKLAR Psychology 337Section 4: The Brain C. Brain and Language: Aphasia. homepage.psy.utexas.edu/homepage/faculty/Macneilage/337Presentations/6The%20Brain%20Part2.ppt Schall DJ ve ark. Choice, decision and action investigated with visually guided saccades. Munoz DP, Schall JD (2003) Concurrent distributed control of saccade initiation in the frontal eye field and superior colliculus. In The Oculomotor System: New Approaches for Studying Sensorimotor Integration. Edited by WC Hall, AK Moschovakis. CRC Press, Boca Raton, FL. Pages 55-82.

F. Pulvermuller (2003) The Neuroscience of Language F. Pulvermuller (2003) The Neuroscience of Language. On Brain Circuits of Words and Serial Order. Cambridge University Press.