YATIRIM ve FİNANS TEORİSİ Prof. Dr. Sudi APAK

BÖLÜM: Yatırım Ortamı ve Piyasanın Oyuncuları Yatırımlar ve Yatırım Ortamı Finansal Piyasalar Doğrudan ve Dolaylı Finansman Finansal Piyasaların Sınıflandırılması Türkiye’deki Finansal Piyasalar Finansal Varlıklar (Araçlar) Menkul Kıymet Borsalarının Oyuncuları

1. Yatırımlar ve Yatırım Ortamı Daha fazla para kazanmak amacıyla belirli bir tutar parayı bir işe bağlamaya yatırım denir. Yatırımlar genel olarak ikiye ayrılmaktadır: Finansal Yatırımlar: Fiziksel olmayan ve gelecekle ilgili alacak ya da ortaklık hakkı veren varlıklara yönelik yatırımlardır. Reel Yatırımlar: Reel yatırımlar arsa ve gayrimenkul gibi fiziksel mallara yapılan yatırımlardır. Finansal varlıkların iki temel ekonomik görevi vardır: 1) Fon fazlası olup, fona ihtiyacı olan kişilerin (şirketlerin) ihraç ettikleri finansal varlıklara yatırım yapmak isteyenlerden fon transferi sağlaması, 2) Fon transferi aynı zamanda, reel varlıklar yolu ile elde edilecek nakit girişinin riskini fon arayanlar ile temin edenler arasında yeniden dağıtılmasını sağlayabilmesidir.

2. Finansal Piyasalar Finansal pazarlar fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır. Herhangi bir ekonomik faaliyet içinde üç ayrı grup ekonomik birim vardır: - Hanehalkı - Şirket - Devlet Bu üç grubun da belirli tutarda gelirleri ve giderleri vardır. Bu gruplar ekonomik faaliyetlerini yürütmek amacı ile gelir ve giderleri arasında bir denge kurmak isteyeceklerdir. Surplus Spending Units (SSU): Gelirlerinin altında harcaması olan ekonomik birimlerdir. Deficit Spending Units (DSU): Gelirlerinin üstünde harcaması olan ekonomik birimlerdir. Bu iki grup gelir fazlalıklarını ve gelir açıklarını finansal pazarlara başvurarak kapatmaktadırlar.

Tüm ekonomi değerlendirildiğinde kişilerin tasarrufları giderlerinden fazla olmakta ve genel olarak SSU oldukları kabul edilmektedir. Firmalar yatırım yaparak daha fazla üretim yapmak istediklerinden, genel olarak DSU grubuna girmektedirler. Devletler ise genel ekonomiyi finanse etmek amacı ile borçlanmaktadırlar. Finans sisteminin ulaşabileceği iki temel boyut vardır. 1) Faaliyet (Teknik) Etkinliği: Bir birim girdiden elde edilecek çıktının değerinin daha fazla arttırılamaması durumudur. 2) Kaynak Dağıtım Etkinliği: Kaynakların tahsisi, pazardaki katılımcıların kaynakları kullanımlarındaki verimliliklerine bağlı olmasıdır.

Finansal Piyasaların Rolleri 1) Fiyat belirleme rolü; alıcı ve satıcıları karşılaştırarak finansal varlıkların fiyatlarını ya da aynı şekilde finansal varlıkların sağlaması gereken getirilerini belirler. 2) Likidite sağlama rolü; alıcı ve satıcıların kolayca pazara girmelerini ve finansal varlıkların pazar fiyatından alım ve satımının gerçekleşmesini sağlar. 3) Araştırma ve haber alma giderlerini azaltma rolü; finansal piyasalar yardımı ile pazardaki firmalarla ilgili her türlü haber ve bilgiye kolayca ulaşılabilir.

3. Doğrudan ve Dolaylı Finansman Doğrudan Finansman: Fon talep edenlerin doğrudan doğruya kendi finansal varlıkları ile fon arz edenlerden fon temin etmesidir. Doğrudan finansman sürecine aracılık eden kurumlar şunlardır: Broker: Fon arz ve talebinde bulunanları bir komisyon karşılığında bir araya getiren, kendi nam ve hesaplarına işlem yapmayan kurumlardır. Dealer: Kendi nam ve hesaplarına da işlem yapabilen ve pazarda likiditeyi artırarak pazar yapıcılığı fonksiyonunu sağlayan aracı kurumlardır. Yatırım Bankası/Bankeri: Yeni menkul kıymet ihraç eden kuruluşların menkul kıymetlerini halka arz edebilmeleri için danışmanlık ve aracılık yapan kuruluşlardır. Yatırım bankası satım riskini üzerine alarak menkul kıymet pazarlaması yapabildiği gibi, satış riskini halka açılan şirket üzerine de bırakabilirler.

Yatırım bankerleri bu işlevi genellikle iki şekilde yapabilirler: 1) Yüklenim Aracılığı: Aracı kurumun pazarladığı menkul kıymetin pazarlama riskini üzerine aldığı, yani satılamayan menkul kıymetlere alım garantisi sağladığı bir tür halka arz işlemidir. 2) En İyi Gayret Aracılığı: Aracı kurumun ilk halka arzda satış için gayret ettiği, ancak satılamayan menkul kıymetleri ihraççı kuruluşa geri verdiği bir tür halka arz işlemidir. Dolaylı Finansman: Aracı kurumların kendi finansal varlıklarını kullanarak fon arz edenlerden fon temin ederek, fon talep edenlere, elde ettiği bu fonları sağlamasıdır.

Dolaylı finansmanın kurumları şunlardır: 1) Mevduat Kabul Eden Kurumlar Ticari Bankalar Yardımlaşma Sandıkları 2) Sigorta Şirketleri ve Sosyal Güvenlik Kurumları Hayat Sigortası Şirketleri Elementer Sigorta Şirketleri Sosyal Güvenlik Kurumları 3) Diğerleri Yatırım Fonları Yatırım Ortaklıkları Finansman Şirketleri Finansal Kiralama Şirketleri Faktöring Şirketleri

4. Finansal Piyasaların Sınıflandırılması Para Piyasası - Sermaye Piyasası: Para piyasası; kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır, sermaye piyasaları; uzun vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır. Birincil Piyasa – İkincil Piyasa: Birincil piyasa; şirketlerin ilk defa ihraç ettiği menkul kıymetlere ilişkin piyasadır, ikincil piyasa; daha önce ihraç edilmiş olan menkul kıymetlerin alınıp satıldığı ikinci el piyasadır. Örgütlü Piyasa - Tezgahüstü Piyasa: Örgütlü Piyasa; belirli bir fiziksel mekana kurulmuş, belirli işlem kuralları ve üyeleri olan ve yalnız kendisine kote edilmiş menkul kıymetlerin alım ve satımının yapıldığı pazarlardır, tezgahüstü piyasa; çok sayıda finansal kurumun telefon, fax, telex ve bilgisayarla birbirlerine bağlanarak ya da haberleşerek oluşturdukları piyasadır. Spot Piyasa - Vadeli Piyasa: Spot piyasa; ödemenin ve teslimatın derhal yapıldığı pazarlardır, vadeli piyasa; önceden belirlenmiş bir fiyattan ve belirli bir vadede teslimat ve ödemenin yapıldığı piyasalardır.

5. Türkiye’de Finansal Piyasalar Ülkemizde faaliyet gösteren finansal piyasalar şunlardır: 1) Organize Piyasalar a) TC Merkez Bankası Piyasaları Açık Piyasa Interbank Para Piyasası Döviz Piyasası b) İMKB Piyasaları Hisse Senedi Piyasası Tahvil ve Bono Piyasası Uluslararası Piyasa Vadeli Piyasa c) İstanbul Altın Borsası d) İzmir Vadeli ve Opsiyon Piyasası

2) Tezgahüstü Piyasalar a) Bankalararası Piyasalar TL Piyasası Repo Piyasası Tahvil Piyasası Döviz Piyasası b) Serbest Altın Piyasası c) Serbest Döviz Piyasası

6. Finansal Varlıklar (Araçlar) Para Piyasası Araçları Hazine Bonosu: Bir yıldan kısa vadeli devlet borçlanma senedidir. Repo: Geri alım vaadi ile bir menkul değerin satılmasına yönelik bir anlaşmadır. Varlığa Dayalı Menkul Kıymet (VDMK): Finans kurumlarının sahip oldukları alacak senetlerini bir havuzda toplayarak oluşturdukları bir varlığı teminat göstermek suretiyle ihraç ettikleri yeni menkul kıymetlerdir. Mevduat Sertifikaları: Hamiline düzenlenmiş vadeli hesaplara karşılık verilen sertifikalardır.

Sermaye Piyasası Araçları Finansman Bonoları: Büyük şirketlerin kısa vadeli olarak ihraç ettikleri borçlanma senetleridir. Eurodollar: Avrupa’daki dolar mevduatına verilen isimdir. Sermaye Piyasası Araçları Devlet Tahvilleri: 1-30 yıl vadeli devlet borçlanma senetleridir. Şirket Tahvilleri: Uzun vadeli araçlar olup, faizleri, derecelendirme sonucunda aldıkları puanlara göre belirlenmektedir. Hisse Senetleri: Anonim şirketlerine ortaklık hak ve yetkisi veren ve mülkiyeti temsil eden menkul kıymetlerdir.

II. BÖLÜM: Menkul Kıymet Borsaları Borsalar ve Ekonomiye Katkıları Dünyadaki Menkul Değer Borsaları Menkul Kıymet Borsalarının Temel Özellikleri Menkul Kıymetlerin Alım ve Satımı Borsa Endeksleri

1. Borsalar ve Ekonomiye Katkıları Menkul Kıymet Borsaları hisse senedi ve tahvil gibi uzun vadeli yatırım araçlarının alınıp satıldığı pazarlardır. Menkul Kıymet Borsalarının Yararları - Likidite sağlama - Fiyat oluşturma - Ekonomik gösterge olma - Mülkiyeti tabana yayma - Kaynak yaratma Menkul Kıymet Borsalarının Sınıflandırılması Gelişmekte Olan Borsalar: Gelişmekte olan ülkelerde faaliyet gösteren borsalardır. Gelişmiş Borsalar: Sanayileşmiş ülkelerde faaliyet gösteren, uluslararası finans pazarını oluşturan büyük pazarlardır.

2. Dünyadaki Menkul Değer Borsaları 2.1. ABD Borsaları ABD’de başlıca dokuz tane önemli hisse senedi borsası vardır. Bunlardan iki tanesi ulusal borsa, diğerleri ise bölgesel borsalardır. Bu iki borsa New York Borsası (New York Stock Exchange – NYSE) ve Amerikan Borsası (American Stock Exchange – AMEX) dır. Ayrıca Chicago Bord of Trade (CBOT) ve Chicago Merchantile Exchange (CME) gibi birkaç tane de vadeli ve opsiyon işlemleri borsası vardır. NYSE’de üyelerin uzmanlaşmaya göre aldıkları isimler şunlardır: - Komisyon brokerleri - Salon brokerleri - Salon işlemcileri - Uzmanlar

Üçüncü ve Dördüncü Pazarlar ABD’de Tezgahüstü Borsalar ABD’de NYSE’nin en önemli rakibi tezgahüstü bir menkul kıymet borsası olan NASDAQ (National Association of Security Dealers Automated Quotation) dır. Üçüncü ve Dördüncü Pazarlar Üçüncü Pazar: ABD’de NYSE’e kote olan firmaların tezgahüstü pazarına verilen isimdir. Dördüncü Pazar: Yatırımcının, doğrudan pazardan işlem yaptığı pazardır. 2.2. Londra ve Tokyo Borsaları Londra Borsası dünyanın iki önemli borsası olan NYSE ile Tokyo Borsası arasında yer almakta ve Avrupa’nın en önemli menkul kıymet piyasası olma özelliğine sahiptir. Tokyo Borsası (Tokyo Stock Exchange – TSE) Uzak Doğu’nun en büyük hisse senetleri piyasasıdır.

2.3. Gelişmekte Olan Borsalar Gelişmekte olan ülkelerde faaliyet gösteren borsalardır. 2.4. Küreselleşme ve Menkul Kıymet Borsaları Küreselleşmenin gelişmiş ülkelerin finansal piyasalarına başlıca etkileri şunlar olmuştur: Finansal piyasalararası ilişkiler artmış, karşılıklı işlem hacimleri artmıştır. Pazarlar beraber hareket etmeye başlamış, pazarlararası korelasyon artmıştır. Pazarlararası reel faiz oranı farklılığı azalmıştır. Uluslararası pazarlar entegre olarak küresel tek bir pazar haline gelmeye başlamışlardır.

2.5. Bir Borsanın Likiditesi Likidite, bir malın pazar fiyatını kırmadan kolayca nakde çevrilmeyi ifade etmektedir. Bir pazarın likiditesinin kalitesi şu üç ölçütle değerlendirilmektedir: Derinlik: Pazarda işlem gören menkul kıymetlerin alım ve satım fiyatının altında ve üzerinde çeşitli alım ve satım emirleri mevcut olması durumudur. Genişlik: Bir pazarda alım ve satımlarda yüksek işlem hacminin olması durumudur. Esneklik: Pazarın en küçük fiyat değişimlerine bile tepki vermesi durumudur. 3. Menkul Kıymet Borsalarının Temel Özellikleri Menkul kıymet borsaları bulundukları ülkenin özelliklerine göre çeşitlilik göstermektedir. Borsalar kotasyon sistemi, yönetim, denetim, uygulanılan ihale yöntemi, üyelerinin özellikleri ve endeksleri açısından birbirlerine farklılık veya benzerlik gösterebilirler.

Borsalarda Kotasyon - Öngörülen minimum halka açıklık oranına ulaşmak Tüm dünya şirketlerinin menkul kıymetlerini borsaya kote ettirebilmeleri için başlıca şu koşulları gerçekleştirmeleri beklenmektedir: - Öngörülen minimum halka açıklık oranına ulaşmak - Sağlıklı bir sermaye yapısına sahip olmak - İyi bir şekilde yönetilmek -Belirli büyüklüğe ulaşmak - Son yıllarda bilançosunu kar ile kapatmak - Şeffaf olmak Buna karşılık aracı kurumlar açısından borsaya üye olabilmenin de bazı asgari koşulları vardır: Asgari sermaye koşulunu gerçekleştirmek İyi bir şekilde yönetilmek Aracılık faaliyetini yürütebilecek ekip ve ekipmana sahip olmak Borsanın kurallarına uymak

Borsalarda İhale Sistemi 1)Alış Verişin Belirli Zamanlarda Yapıldığı Borsalar; alış veriş belirli zamanlarda yapılabilir. 2) Sürekli İhale Sistemi; seans boyunca sürekli pazarlık yapılarak fiyatlar belirlenir. Borsa Organizasyonları Menkul kıymet borsalarını birbirlerinden ayıran çeşitli özelliklerinden biri de borsaların yönetimi ve denetimi konusundaki farklılıklardır. Bu faktöre göre üç ayrı grup borsa organizasyonu görülmektedir.

4. Menkul Kıymetlerin Alım ve Satımı Bağımsız Borsalar: Bir özel sektör özelliği taşıyan ve bir şirket çatısı altında bağımsız olarak yönetilen ve rekabet eden borsalardır. Devlet ve Yarı Devlet Borsaları: Devlet tarafından yönetilen borsalardır. Aracı kurumların belirlenmesi ve onların alacakları komisyon oranları da devlet tarafından belirlenmektedir. İşlemlerin Bankalar Tarafından Yapıldığı Borsalar: Aracılık faaliyetleri büyük ölçüde bankalar tarafından borsalardır. 4. Menkul Kıymetlerin Alım ve Satımı Bir menkul kıymet alınıp satılacağı zaman, işin içinde yatırımcıların yanı sıra bazı kurumlar da bulunmaktadır. İki yatırımcı arasında direkt olarak alım-satım yapılabileceği halde, aracı kurumlar araya girerek işlemi gerçekleştirirler, Takasbank da hisse senedinin hesaplararası geçmesini sağlamaktadır.

Borsa Emirleri Emir özelliklerini tartışırken, yatırımcının hisse senedi emri vereceğini farzediyoruz. Bu durumda, yatırımcı şu bilgileri brokera belirtmek zorundadır: Hisselerini almak ya da satmak istediği borsa şirketinin adı, Emrin alım mı yoksa satım mı olduğunu, Emirin büyüklüğünü, Emirin geçerlilik süresini, Ne tip emir olduğunu. Lot: Borsada işlem birimidir. İMKB’de bir lota 1000 adet hisse senedi vardır. İptale Kadar Geçerli Emirler (GTC, good-till-canceled): Gerçekleştirilene ya da iptal edilene dek geçerli olan emirlerdir.

Gerçekleştir ya da İptal Et (FOK, fill-or-kill): Anında gerçekleştirilemezse iptal olan emirlerdir. Kaybı Durdurma Emirleri (Stop-Loss-Orders): Kaybın belirli bir düzeye gelmesi durumunda otomatik olarak satım emirlerinin geleceği emirlerdir. Limiti Durdurma Emirleri: Belirli bir kazanç veya kayıp limitinden itibaren otomatik olarak alım veya satım emrinin takip edeceği emirlerdir. Kredili İşlemler İMKB mevzuatına göre, kredili işlemler bir aracı kuruluş nezdinde, müşteri adına kredi hesabı açılması koşulu ile müşteri ve aracı kuruluş arasında yapılacak sözleşme hükümleri çerçevesinde kredili olarak menkul kıymet alınmasını ifade eder.

Açığa Satış : Yatırımcı önce menkul kıymeti satar ve sonra da alır. Kredili Alımlar : Aracı kurum, yatırımcı ile banka arasında bir finansal aracılık görevi yapmaktadır. Zorunlu Başlangıç Marjı : Satınalma bedelinin yatırımcı tarafından karşılanması zorunlu kısmıdır. Gerçek Marj = [ Varlıkların Piyasa Değeri – Borç ] / Varlıkların Piyasa Değeri Açığa Satış : Yatırımcı önce menkul kıymeti satar ve sonra da alır. 5. Borsa Endeksleri Endeksler: Bir veya daha fazla değişkenin hareketlerinden ibaret olan değişimi ölçmeye yarayan ve böylece çok fazla değişkene dayanan, kolayca anlaşılması zor olan, karmaşık olayları tek bir değişkene bağlayarak onlar hakkında genel bir bilgi vermeye yarayan bir ölçüttür. Başlıca borsa endeksleri; NYSE komposite, Dow Jones, Standarts and Poor 500, Nikkei, Hang Seng, İMKB Bileşik vb.

Hisse Senedi Endekslerinin Hesaplanması Borsa endeksleri çeşitli formüllerle hesaplanabilmektedir. Bunlardan başlıcaları şunlardır: Aritmetik ortalama formülü ile; DJIA Nikkei Geometrik ortalama formülü ile; Value Line Composite Index Şirketlerin piyasa değerlerinin kullanıldığı formüller ile; S&P 500 Topix Financial Times Endeksi İMKB Endeksleri

İMKB Hisse Senetleri Endeksleri İMKB endeksleri genel olarak ikiye ayrılmaktadır: 1) Fiyat Endeksleri: Endeksin hesaplanmasında ve sürekliliğin sağlanmasında ödenen temettüyü dikkate almayan endekslerdir. 2) Getiri Endeksleri: Endeksin hesaplanmasında ödenen temettüyü de dikkate alan, sürekliliğin sağlanmasında ödenen temettülere göre de düzeltme yapılan endekslerdir. İMKB- 30 ve İMKB-100 Endekslerinde Yer Alacak Hisse Senetlerinin Seçimi İMKB mevzuatına göre genel olarak en büyük 30 şirket İMKB 30 endeksine alınırken, en büyük 100 şirket de İMKB 100 endeksi kapsamına alınmıştır.

Bu endekslerde yer alacak şirketler şu şekilde seçilmektedirler: Borsada en az 60 gün işlem görmüş olmalıdır. Büyüklük: Aynen saklamada bulunanlar hariç, Takasbank saklamasında bulunan hisse senetlerinin değerleme sonu itibariyle piyasa değeri; İMKB-30 için ulusal pazarda yer alan hisse senetlerinin medyan piyasa değerinden büyük, İMKB-100 için %75 içinde olmalıdır. Endekslerde yer alacak hisse senetlerinin, birincil piyasa, toptan satış ve özel emir işlemleri hariç son bir yıl içinde günlük ortalama işlem hacmi İMKB Ulusal-30 için medyan işlem hacminden büyük, İMKB-100 için ilk %75’in içinde olmalıdır.

Endekslere alınacak hisse senetlerinin, işlem gördüğü gün sayısının işlem görebileceği gün sayısına oranı %75 olmalıdır. Takasbank saklamasında bulunan hisse senetleri, değerleme dönemi sonu itibari ile piyasa değerleri ve günlük ortalama işlem hacimlerine göre büyükten küçüğe doğru sıralanır. Yukarıda belirtilen şartları sağlayan hisse senetlerinden, aynen saklamada bulunanlar hariç, Takasbank saklamasında bulunan hisse senetlerinin piyasa değerleri ve günlük ortalama işlem hacmi en büyük olandan başlanarak seçim yapılır.