KOMPLEKSLER İki veya daha fazla basit atomun birleşmesi ile meydana gelen ve çözeltide bağımsız olarak bulunabilen maddelere KOMPLEKS adı verilir. Kompleks oluşumu bir merkez atomu (M) ile etrafında yer alan ligant (L) lardan meydana gelir. Ligandlar merkez atomuna kovalent bağlar ile bağlanmışlardır. Ligandların sayısı 2 – 8 arasında değişir. Genellikle 4-6 arasındadır. Ligandlar nötral veya yüklü gruplar dır.
Sadece bir ligant merkez atomuna bağlanıyorsa buna Unidentat (tek dişli), iki ligant merkez atomuna bağlanıyorsa buna bidentat (iki dişli), üç ligant merkez atomuna bağlanıyorsa buna terdentat (üç dişli), dört ligant merkez atomuna bağlanıyorsa buna kuadridentat (dört dişli), ....vb denir. MERKEZ ATOMU ; LİGANT; MONONÜKLEER (TEK ÇEKİRDEKLİ); POLİNÜKLEER (ÇOK ÇEKİRDEKLİ) KOORDİNE KOVALENT BAĞ; KOORDİNASYON SAYISI
Al+3 iyonları Al(H2O)6+3 Cu+2 iyonları Cu(H2O)4+2 Proton iyonları H3O+ Cu+2 iyonları NH3 kompleksi suda Cu(H2O)4(NH3)2+2 şeklindedir fakat Cu(NH3) 2+2 şeklinde gösterilir.
KARMA LİGANTLI KOMPLEKS Ag(NH3)Br2- ÇOK ÇEKİRDEKLİ KOMPLEKSLER 4 F e F e (H2 O ) 4 O H
KOMPLEKSLERİN ADLANDIRILMALARI 1- Merkez atomunun adı liganttan sonra gelir, ama formül yazılırken tersi yapılır 2- Merkez atomunun yükseltgenme sayısı Romen rakamı ile parantez içinde yazılır 3- Anyonik komplekslerde merkez atomunun adının sonu –at eki ile biter. Katyonik ve nötral komplekslerde ise elementin sadece adı yazılır.
4- Ligantların adı ve formülü için bir sıra vardır. Bu sıra: a- Basit anyonik ligantlar O= (okso) ; OH- (hidrokso); S= (tiyo) ; Cl- (kloro); F- (floro) Anyonik ligantlar -o eki ile biterler. b- Diğer inorganik anyonlar c- Organik anyonlar d- Su ve NH3 e- Diğer inorganik nötral ligantlar f- Nötral organik ligantlar Sırası şeklindedir
5- Anyonik ligantlar –o eki ile biter 5- Anyonik ligantlar –o eki ile biter. Nötral ve katyonik olanlar molekülün adını alır. Sadece H2O akua; NH3 ammin; CO karbonil; NO nitrozil şeklinde adlandırılır. 6- Ön ek olarak verilen mono, di, tri, tetra, penta, hekza, gibi sayılar ligant sayısını gösterir. Daha kompleks bileşiklerde bis, tris, tetrakis gibi ön ekler de vardır. 7- Köprülü komplekslerde köprü “” ile gösterilir.
KOMPLEKS ADLANDIRMALARINDAKİ ÖRNEKLER : Ag(NH3)2 Cl Diammin gümüş (I) klorür Co (NH3)3Cl3 Triklorotriammin kobalt(III) K4Fe(CN)6 Potasyum hegzasiyanoferrat(II) Tetrammin Çinko (II) Zn (NH3)4++ Co (NH3)3(NO2)3 Trinitro triammin kobalt(III) PtCl6= Hekzakloroplatinat (IV) Amonyum tetra tiyosiyanato diammin kromat (III) NH4 Cr(SCN)4(NH3)2 Potasyum trikloromonoetilen platinat (II) KPtCl3C2H4
K2PtCl6 Potasyum hekzekloroplatinat (IV) Tetranitrato akua hidrazinyum kobalt (III) Co (H2O)(NO-3)4(NH2 NH+3) Tetramminplatinum(II) hekzakloroplatinat (IV) Pt(NH3)4 PtCl6 Co (NH3)4 (H2O) Cl Cl2 Kloroakuatetrammin kobalt(III) klorür [Ni(CO)4] Tetrakarbonil nikel (0) [Cu (en)2]SO4 Bis (etilendiamin) bakır (II) sulfat [Fe(C5H5)2] Bis(siklopentadienil) demir (II)
ŞELAT KOMPLEKSLER HEKZA-DENTAT YAPISI Kompleksler içerisinde en önemli olanlar şelat kompleksleridir. Ligandın merkez atomuna birden fazla yerinden bağlanması ile oluşan ve halka kapanması ile meydana gelen komplekslerdir (Yunanca da khele pençe demektir) . En önemli şelat yapıcı ajan EDTA (Etilen Diamin Tetra Asetikasit ) dır:HEKZADENTAT YAPILIDIR (6 DİŞLİ) HEKZA-DENTAT YAPISI
EDTA 1:1 KOMPLEKSİ YAPAR. EDTA’NIN DİSODYUM TUZU KULLANILIR. TİCARİ İSİMLERİ: COMPLEKSON III; CALSOL; CHALATON ;EDTA TETRA PROTİK ASİTTİR. NTA (NİTRİLOTRİASETİK ASİT)
SUDA ÇÖZÜNMEYEN ŞELATLAR: Dimetil glioksim 8-Hidroksi kinolin -nitroso -naftol
POLİNÜKLEER ŞELATLAR: ŞELAT KOMPLEKSLER ÇOĞUNLUKLA MONONÜKLEERDİR. BÜNYELERİNDE BİRDEN FAZLA MERKEZ ATOMU İÇEREN KOMPLEKSLERE POLİNÜKLEER ŞELATLAR ADI VERİLİR.
ASİTLİĞİN ŞELAT OLUŞUMU ÜZERİNE ETKİSİ: KISMEN DEPROTONE OLMUŞ ŞEKLİ MHY VEYA HİDROLİZ OLMUŞ ŞEKLİ MOHY OLUŞABİLİR. BUNLAR MY TİPİNDEKİ BASİT 1:1 KOMPLEKLERDEN DAHA AZ SAĞLAMDIR. M: METALİ; Y: KOMPLEKSLEŞTİRİCİ ASİDİN ANYONUNU GÖSTERMEKTEDİR. KOMPLEKSLERDE DE OLUŞMA VE AYRIŞMA DENGELERİ SÖZ KONUSUDUR. KOLUŞUM = 1/ KAYRIŞMA
KOMPLEKS OLUŞUM BASAMAKLARI : Cu(NH3)4+2 üzerinde gösterirsek: Cu+2 + NH3 Cu(NH3)+2 (1) Cu(NH3)+2 + NH3 Cu(NH3)2+2 (2) Cu(NH3)2+2 + NH3 Cu(NH3)3+2 (3) Cu(NH3)3+2 + NH3 Cu(NH3)4+2 (4) Tüm komplekslerde reaksiyonlar denge reaksiyonudur ve ile gösterilirler.
1. Reaksiyon için oluşma sabiti: Q1 = K1 oluşum= Q2 = K2 oluşum= Q3 = K3 oluşum= Q4 = K4 oluşum=
Komplekslerin parçalanmaları da Kayrışma veya Qd ile gösterilir. Ag(NH3)2+ için yazarsak: Ag(NH3)2+ Ag+ + 2NH3 Kayrışma = Qd= Kompleks hesaplamaları daima ayrışma yönünde yazılır.
H4Y H3Y- + H+ Qd1= H3Y- H2Y= + H+ Qd2= H2Y= HY-3 + H+ Qd3= EDTA’yı H4Y şeklinde gösterip ayrışmasını yazarsak: H4Y H3Y- + H+ Qd1= H3Y- H2Y= + H+ Qd2= H2Y= HY-3 + H+ Qd3= HY-3 Y-4 + H+ Qd4=