PARAZİTOLOJİ Öğr.Gör Aydan ATALAR

Bu derste neler öğreneceğiz? Parazitolojiye giriş Parazit ve Parazitlik Parazit-Konak ilişkileri Konak Vektör Parazit Hastalıklarının adlandırılması Parazitlerin kaynakları ve bulaşması Parziter yaşama geçiş ve parazitliğin devamı Patogenez Parazitozlarda belirtiler, tanı ve tedavi Kontrol ve koruma Tıbbi önem taşıyan parazit grupları

Parazitolojiye giriş Yeryüzündeki canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için,( beslenme, çoğalma v.b) etraflarındaki diğer canlılarla yarışmak ya da savaşmak zorundadırlar. Bu yüzden canlılar 2 tür yaşam şeklinden birini yaşarlar.

ÖZGÜR yaşam ya da PARAZİTİK yaşam. İkisi arsındaki en önemli fark, ilkinde tek başına, bağımsız olarak yaşamın sürdürülebilmesi; diğerinde ise yaşam için başka bir canlıya ihtiyaç duyulması ve yaşamın o canlının zararına sürdürülebilmesidir.

Herhangi bir canlının içinde veya üzerinde, o canlıya zarar vererek yaşamını sürdüren canlılara PARAZİT denir. Parazit bu şekilde kendini korur ve besinini sağlar. Yunanca Para yanında Sitos besin sözcüklerinin birleşmesinden meydana gelmiştir.

Farklı iki canlının birlikte yaşamasına SİMBİYOZ denir. Doğadaki canlılar arasındaki ilişkiler sadece parazitlik olarak düşünülmemelidir. Farklı iki canlının birlikte yaşamasına SİMBİYOZ denir. 3 çeşit simbiyoz vardır; PARAZİTLİK KOMMENSALLİK MUTUALLİK

KOMMENSALLİK (sığıntılık) ; birlikte yaşayan iki canlıdan biri diğerinden barınma, beslenme, taşınma gibi konularda faydalanır ama fayda gördüğü canlıya zarar vermez.

MUTUALLİK (yardımlaşma) ; Birlikte yaşamdan her iki canlı da faydalanır. Biri olmadan diğeri olmaz, birbirlerine mutlak bağımlıdırlar.

PARAZİTLİK; Canlılardan biri diğerine mutlak bağımlıdır ve ona daima zarar verir.

PARAZİT-KONAK İLİŞKİLERİ Parazit, konağın vücudunda; Yerleşteği yere O yerede kalış süresine Parazitik yaşamın zorluk derecesinin kendi yaşamındaki önemine göre farklı isimlerle tanımlanır.

Ektoparazit (dış parazit) Endoparazit (iç parazit) A) Konağın vücudunda yerleştiği yere göre parazitler: Ektoparazit (dış parazit) Endoparazit (iç parazit) B) Yaşamın zorluk derecesinin kendi yaşamındaki önemine göre parazitler: Zorunlu parazit Fakültatif (istemli) parazit C) Parazit olarak yaşanan süre dikkate alındığında parazitler: Geçici parazit Kalıcı parazit a Periyodik (dönemli) parazit protelean parazit imagonal parazit b)Devamlı parazit

D) Parazitin yerleştiği konak ve organ dikkate alındığında parazitler: Monoksen parazit Heteroksen parazit Şaşkın parazit Gezgin parazit

E) Diğer parazit çeşitleri: Hiperparazit Yalancı parazit Multiparazit Süper parazitlik

A) Konağın vücudunda yerleştiği yere göre parazit 1) Ektoparazit (dış parazit): Konağın vücudu üzerinde yaşayan parazittir. Örn; bit, pire gibi… Ektoparazitlerle oluşan hastalığa ENFESTASYON denir.

2) Endoparazit (iç parazit): Konağın vücudunun içinde yaşayan parazittir. Vücut boşluğunda (Ascaris lumbricoides), hücre içinde (Toxoplasma gondii) ya da dokularda ( Echinococcus granulosus’un larva şekli) yerleşebilir.

Endoparazitlerle oluşan hastalığa ENFEKSİYON denir. Bir kişinin kendisinde bulunan parazitten tekrar infekte olmasına OTOENFEKSİYON; zaten bir parazit taşıyan birinin aynı tür parazitle dışarıdan tekrar enfekte olmasına SÜPERENFEKSİYON denir.

Yaşamın zorluk derecesinin kendi yaşamındaki önemine göre parazitler 1) Zorunlu parazit: Beslenmeyen yumurta ve/veya kist dönemleri hariç tüm yaşamını konakta yaşamaya zorunlu parazit (Entomoeba histolytica)

2) Fakültatif (istemli) parazit: Özgür yaşayabildiği halde, yaşaması ve evrimi için mutlak gerekli olmadığı halde koşullar uygunsa parazitik yaşama geçebilen parazit (sinek larvaları).

Parazit olarak yaşanan süre dikkate alındığında parazitler 1) Geçici parazit: Beslenme ya da herhangi bir gereksinimini karşılamak üzere konak vücuduna gelen parazit (kan emici siveisinekler). 2) Kalıcı parazit: Konak vücudunda uzun süre kalan parazit. 2’ye ayrılır; Periyodik dönemli parazit Devamlı parazit

a) periyodik parazit: Evriminin bir döneminde konakta parazit olarak yaşamını sürdüren parazit. 2’ye ayrılırlar; Protelean parazit; olgunlaşmamış şekilleri parazit, erişkinleri serbest yaşayabilir (myaz sinekleri).

İmagonal parazit; erişkin dönemi parazit iken larval dönemi özgür yaşayabilir (çengelli solucanlar).

Parazitin yerleştiği konak ve organ dikkate alındığında parzitler 1)Monoksen parazit: yaşam döngüsünü tek bir konakta tamamlayan parazit (Giardia intestinalis). 2)Heteroksen parazit: yaşam döngüsünü birden fazla konakta tamamlayan parazit (Taenia saginata).

3)Şaşkın parazit; kendisi için konak olan türden başka bir tür canlıda yerleşen parazit (Fasciola hepatica). 4) Gezgin parazit; her zaman bulunduğu dokudan veya boşluktan başka bir yerde bulunan parazit (Ascaris lumbricoides).

D) Diğer parazit ve parazitlik çeşitleri 1)Hiperparazit; parazit bir canlının vücudundaki diğer parazite denir. Örn; insan için parazit olan sivrisinekte yerleşen Plasmodium türleri… 2) yalancı parazit ; aslında bir parazitlik söz konusu değildir. Başka bir canlıda parazitlenen parazitin besinlerle insan vücuduna girmeleri ve vücut çıkartılarında görülmeleridir.

3)Multiparazitlik; parazitli bir konağın başka bir tür paraziti de bulundurmasıdır. 4) süperparazitlik ; parazitli bir konağın aynı tür parazitle yeniden enfekte olmasıdır.

KONAK Paraziti üzerinde ya da içinde barındıran, onun beslenmesine, gelişmesine imkan tanıyan ve bu ilişkiden hep ZARAR gören canlıya KONAK denir. Konak çoğunlukla parazitten daha büyük bir canlıdır

Konaklar, barındırdıkları parazitin evrim dönemine göre değişik isimler alırlar; Son konak Ara konak Rezervuar konak

1) Son konak: Parazitin erişkin dönemini veya eşeyli üreyen şeklini barındıran canlıdır.

Parazit yaşam döngüsünü bir veya birden fazla konakta tamamlayabilir. Konakların parazitin yaşam döngüsünde yer aldığı sıralamaya konak zinciri denir. Parazitlikte konak; Bitki Hayvan Ya da insan olabilir.

Konak olarak insanı konu alan ve parazitlerin insanda yaptığı hastalıkları inceleyen bilim Medikal (tıbbi) parazitoloji, hayvanı konu edinense Veteriner parazitoloji olarak adlandırılır. Bazı parazitler insanlarda ve hayvanlarda ortak olarak bulunup,evrimlerinin bir kısmını insan bir kısmını hayvanlarda geçirebilirler. Bu sebeple medikal ve veteriner parazitoloji sınırları kesin olarak konamaz. İnsanlara geçebilen hayvan hastalıklarına ise ZOONOZ adı verilir.

VEKTÖR Paraziti bir omurgalıdan, diğer bir omurgalıya taşıyan omurgasız canlıya VEKTÖR denir. Vektörler genellikle eklembacaklı canlılardır ve 2 gruba ayrılırlar; Mekanik vektör Biyolojik vektör

1) Mekanik vektör: Parazitin yaşam döngüsünde herhangi bir rolleri yoktur. Sadece paraziti bir yerden bir yere taşırlar (karasinek, hamam böceği). 2) Biyolojik vektör: Parazitin vücudunda çoğaldığı veya şekil değiştirdiği ya da her ikisini birden gerçekleştirdiği vektördür (plasmodium için dişi Anofel).

PROTOZOONLAR Tek hücreli, ökaryot canlılardır. Stoplazmada hücrenin bütün fonksiyonlarını yerine getiren organeller bulunmaktadır.

İntestinal sistemde yaşayan protozoonlarınbeslenip üreyebilen formlarına TROFOZOİT Uygun olmayan durumlarda canlılığın devamı için oluşturdukları dış koşullara daha dirençli, beslenip çoğalamayan formlarına ise KİST adı verilir.

Trofozoit prekist kist trofozoit döngüsü olmaktadır. Doku protozoonlarında ise eşeyli eşeysiz üreyen formlarına veya konakta ve vektörde bulunan formlarına değişik adlar verilir.

Bulaşma yolları vektörlerle olabildiği gibi, cansız maddeler aracılığıyla da olabilmekte ve genellikle kistlerle insanlara bulaşmaktadır.

İnsanlarda hastalık yapan başlıca protozoonlar; Sarcomastigofora Mastigofora Apikompleksa Siliofora Mikrospora

İntestinal ve Ürogenital protozoonlar İnsan sağlığı açısından önemli protozoonlar genellikle intestinal; Entomoeba histolytica, Giardia intestinalis, Balantidium coli… Ve ürogenital; Trichomonas vaginalis olarak sayılabilir.

Korunma; İntestinal protozoonlardan korunmada dışkı ile atılan kistlerin alınmasının önlenmesi temel kuraldır. Normal koşullarda, suların klorlanması yeterli iken giardia kistlerinin öldürülmesi için 4-6 mg/L klor gereksinim olabilir. (normal klorlamada 0,5 mg/L)

İnsan dışkısının açıkta bırakılmaması Kanalizasyon veya foseptik çukurlarının yaygınlaştırılması İnsanların temiz içme suyu veya sebzeleri sulama suyu kullanmaları bu hastalıkların önlenmesinde EN ÖNEMLİ BASAMAKLARDAN BİRİSİDİR.

Tuvalet eğitimi, el temizliği ve temizlik kurallarına uyulması bütün enfeksiyon hastalıklarından korunmada en önemli uygulamadır.

HİJYEN ÖNEMLİ!!!!!!

AMEBİASİS (amipli dizanteri) 1) Etiyoloji: E.histolytica amibik dizanterinin (intestinal + doku) nedenidir.

2)Epidemiyoloji: Doku veya invaziv form E.histolytica İntestinal veya non-ınvaziv form E.dispar olarak iki farklı türü vardır.

Dünyada yaygın olarak gelişmiş ve gelişmemiş bölgelerde, iklim ve kötü hijyenle ilişkili olarak %0.5 – 50 arasında bulunmaktadır. Ülkemizde batı bölgelerde sıklığının %0.5 dolaylarında olmasına karşın. Doğu bölgelerinde önemli bir sağlık sorunu olarak yerini hala korumaktadır.

3) Morfoloji: Temelde 2 formda görülmesine karşın (trofozoit ve kist) Ara formlarla birlikte 5 morfolojik şekilde; Trofozoit Prekist Kist Metakist Metakistiktrofozoit bulunabilir…

E.histolytica kistleri; yuvarlak, 1 -4 arasında tipik özellikte nükleusu bulunan 12 – 15 mikron çapındadırlar. Kistin duvarı dış koşullara dayanıklı olduğu için günlerce veya haftalarca bulaştırıcı olarak kalabilir.

4) Yaşam döngüsü: İnfeksiyon kistlerin besinlerle veya ellerle alınmasıyla başlar. Kistler mide asidine dirençli olduğu için bulaşmada önemlidir. Bağırsaklarda açılan kistlerden metakist oluşmakta bu da bölünerek 4-8 adet metakistiktrofozoit, trofozoit oluşmaktadır.

5) Hastalık – Semptomlar: Barsak amebiasisi (asemptomatik kist saçıcılar); Karında şişlik Hafif karın ağrısı Rahatsızlık vermeyen hafif ishal

Amibik dizanteri olarak bilinen hastalık sıklıkla 8 – 10 gün aşamalı bir şekilde gelişen Sindirm bozukluğu İştahsızlık Hafif karın ağrısı Hafif kansız ishal şeklinde başlar veeee…..

Yerini; kanamalı dizanteri ile giden anormal dışkılama Kerın ağrısı Ateş Kilo kaybı ile belirgin hastalığa bırakır.

6) Tanı: Semptomlar epidemiyoloji önemlidir. Kistin dışkıda görülmesi tanıyı doğrular. İshalli dışkıda içinde fagosite edilmiş eritrosit bulunan trofozoit saptanabilir. Serolojik tanıda ise ELİSA ile amibe karşı oluşan antikorlar araştırılabilir.

6) Tedavi: İodoquinol Diloksanit furoat Emetin yalnızca barsaklarda, Klorokin yalnızca dokuda Meronidazol, Ornidazol hem barsak hemde dokularda bulunan amiplere etkilidirler.

Cryptosporidiasis Cryptosporoidium parvum birçok hayvanda gastrointestinal v solunum sisteminde hastalık oluşturan bir protozoondur.

Epidemiyoloji Hayvan dışkısı ile kontamine suların kullanılması sonucu insan epidemileri dünyada yaygın olarak görülmektedir.

Morfoloji Cryposporodium parvum ookistleri yuvarlak ve 4-5 mikron büyüklüğündedir. Direkt mikroskobik incelemede teşhis edilebilir.

Yaşam döngüsü Genellikle dışkı ve nadiren solonum yolu sekresyonları ile dışarı atılan ookistlerin konak tarafından alınması ile döngü başlar. Kistler açılır ve sporozoitler serbest kalarak epitelyal hücreleri enfekte eder.

Semptomlar 3 günlük bir bebekten 95 yaşındaki bir kişiye kadar çok değişik yaş gruplarında hastalık oluşturabilir. Genellikle ishal salgınlarında akılda bulundurulması gereken bir etkendir.

Günde 5-10 kez sulu ishal Kramp tazında karın ağrısı Karında gaz Halsizlik Kas ağrıları Zayıflama görülebilir.

Tanı Hayvan dışkısı ile kontamine içecekler Salgın tarzında ishaller Hastada immun yetmezlik önemlidir. Dışkı incelemesi ile teşhis koyulabilir Asit fast boyama ile kırmızı ookistlerin içinde sporozoitlerin görülmesi tanı koydurucudur. Ookistler floresans boya ile boyanıp araştırılabilir.

Tedavi Ookistler sodyum hipoklorit ve formaline dirençlidirler Ancak 1 mikrondan küçük çaplı filtreler su temizliğinde kullanılabilir. Kaynatma,kistlerin öldürülmesi için e kesin yöntemdir.

İsosporiosis İsospora belli immun yetmezlik yaşayan insanlarda ağır enterokolit etkenidir. Dış ortamda bulunan ookistleri beyzbol topuna benzer.

Olgunlaşmamış sporozoitlerin ağız yoluyla alınması ile bağırsak mukoza hücrelerinde üremeye başlarlar. Normal insanlarda 1 haftalık inkübasyon döneminden sonra hafif ishalle kendiliğinden (1-4 haftada) iyileşirken özellikle AİDS’lilerde uzun süreli ishal oluşturmaktadır.

Karın arısı Sulu köpüklü ve pis kokulu ishal Dışkıda tipik ookistlerin görülmesi ile teşhis konur. Tedavide trimethoprim-sülfamethaxazol kullanılabilir.

Genital protozoonlar Trichomonıasıs: Etiyoloji İnsanların ürogenital sisteminde mukozalarda infeksiyona neden olan trichomonas vaginalis etkendir. Boyuna bölünerek çoğalılar, kist formları yoktur.

Epidemiyoloji Dünyada yaygın olarak bulunur. Cinsel ilşki ile bulaşabilen bir protozoondur. Morfoloji: Erkeklerde uretrit, nadiren prostit ve epididimit oluşturmasına karşın genellikle asemptomatiktir. Disuri ve uretral akıntı saptanabilir.

Akut hastalıklarda; Vulvada kaşıntı ve yanma Sulu, mukuslu Köpüklü Sarı-yeşil kötü kokulu artmış akıntı tipik bulgusudur.

Vulva ve vaginada mukoza hiperemiktir. Serviks çilek görünümündediir Kronik dönemde semptomlar azalabilir. Özellikle menstürasyondan sonra yakınmalar artabilir.

Tanı Organizmanın vagen veya prostat salgısının direkt veya serum fizyolojikle sulandırılmasından sonra d(irekt incelemede; Titrek hareketli trofozoitlerin görülmesiyle teşhis konur. Akıntı üzerine %10-20 KOH damlatıldığında çürümüş balık kokusu alınabilir. (Whiff testi)

Tedavi Metronidazol Ornidazol Tinidazol Metronidazol tedavisi sırasında sistemik yan etkiler saptanabilir. Ağızdakötü tad hissi ve bulantı sıklıkla saptanan beirtilerdendir. Kişisel hijyene uyulması önlemede etkilidir.

LEİSHMANİASİS Etyoloji : İnsanlar için birçok Leishmania türü patojendir. Bunlar omurgalı konaklarında makrofaj içi yerleşimli ve Omurgasız arakonaklarda ekstrasellüler formda bulunurlar.

L. Donovani visseral leishmaniasis L. tropica, L. major kutanöz leishmaniasis (şark çıbanı, yıl çıbanı).

Epidemiyoloji Leishmaniasis Güneydoğu Asya, Hindistan yarım adası, Akdeniz, Kuzey ve Orta Afrika, Güney ve Orta Amerikanın içinde olduğu geniş bir alanda yaygın olarak bulunmaktadır. Ülkemizde Ege ve güney bölgelerimizde daha yaygın olmakla birlikte değişik bölgelerden olgular bildirilmiştir.

Hastalığın önemli iki rezervuarı hasta insanlar ve köpeklerdir. Vektör olarak tatarcığın (Phlebotomus) değişik türleri görev alır.

Morfoloji İnsanda makrofajlar içerisinde bulunan amastigot form… Vücut uzamış ve önden çıkan bir kamçısı bulunmaktadır.

Hastalık ve Semptomlar Visceral Leishmaniasis L. infantum tatarcığın insanı ısırmasıyla bulaşır ve genellikle çocuklarda görülür. Mononükleer fagositler içerisinde, RES'de (dalak, karaciğer, lenf bezleri, kemik iliği, intestinal mukoza vd.) yayılırlar ve çoğalırlar. İnfeksiyonun kuluçka süresi ortalama 1-4 aydır.

Genellikle hastalık sinsi başlamasına karşın, nadiren günlük 39-40 °C kadar yükselen gün içinde İki kez yükselen tekrarlayan ateş belirtisiyle hastalık meydana çıkar. Solukluk, iştahsızlık zayıflama diğer semptomlardır. Akut dönemde özellikle RES tutulumu ve hiperplazisi sonucu pansitopeni (anemi, lokopeni, trombositopeni) oluşabilir.

Dalak ve karaciğer hızlı bir şekilde büyürler ve hemopoetik sistem fonksiyonları bozulur. Kronik dönemde zayıflık ve hepatosplenomegali en önemli bulgulardır. Kronik hastalar genellikle araya giren diğer infeksiyonlardan kaybedilir.

Kutanöz Leishmaniasis (Şark çıbanı, yıl çıbanı, Bağdat çıbanı) L. tropica'nın neden olduğu kuru tip (şehir tipi) şark çıbanı, L. major un neden olduğu yaş tip (köy tipi) şark çıbanı olarak adlandırılır.

Genellikle yaz ve sonbaharda olmasına karşın yılın herhangi bir zamanında görülebilir. Flebotomusun ısırmasından 20 gün-7 ay sonra ısırık yerinde sırasıyla papül, tüberkül, nodül ve genellikle 1 cm çaplı ülserler oluşur.

Yaş tip ana lezyon yanında sekonder lezyonlara neden olabilir. Ülserlerin merkezinde genellikle kuru kabuklanma saptanır ve bu kabuklar kaldırılırsa altlarında, hastalığın başlangıcından itibaren 3-4 ay sonra belirginleşen sert çıkıntılar görülebilir (Hulusi Behçet çivi belirtisi).

Lezyon araya infeksiyonlar girmezse bir yılda skatristle iyileşmektedir. Mukokutanöz Leishmaniasis; Güney amerika'da hem deri hemde mukozaları tutabilen hastalıktan sorumlu organizmalar L. braziliensis, L. mexicana sayılabilir.

Tanı Bölgesel olarak hastalığın bulunduğunun bilinmesi ve o bölgede flebotomusların olması klinisyen açısından önemlidir. Spesifik tanıda kemik iliği aspirasyonu en değerli inceleme materyalidir. Kemik iliği aspiratında veya lenf nodu aspiratında amastigot formunun giemsa boyalı preparatlarda gösterilmesi ile teşhis konur.

Kutanöz leishmaniasisde kesin tanı deri lezyonunun kenarından alınan seröz sıvıda veya biyopsi metaryalinde amastigotların gösterilmesi ile konur.

Tedavi ve Kontrol Sistemik leishmaniasisde etkene yönelik amphotericin B Antimuan bileşikleri (Sodium' stibogluconate, Meglumin antimonate) kullanılmaktadır. Kutanöz leishmaniasisde lezyonun büyüklüğüne ve yerleşim yerine göre tedavi uygulanabilir.

Korunmada temel kural hastaların tedavi edilmesi, Hasta köpeklerin ortadan kaldırılması ile Vektör mücadelesi ve Isırığının engellenmesi şeklindedir.