OYUN MATERYALLERİ VE OYUNCAKLAR Doç. Dr. Ender DURUALP

OYUNCAKLAR; gelişim süreci boyunca çocuğun hareketlerine düzen getiren, zihin, beden ve sosyal gelişimine yardımcı olan, hayal gücünü ve yaratıcı yeteneklerini geliştiren tüm oyun malzemeleridir. Oyunun en önemli malzemesi oyuncaklardır. Su, kil, kum gibi doğal oyun malzemeleri gibi; boş kibrit kutusu, makara, kumaş parçaları vb. atık malzemeler de oyuncak olabilir.

Oyunun en önemli malzemesi oyuncaklardır Oyunun en önemli malzemesi oyuncaklardır. Çocuklar oyuncaklarla oynar ve dünyayı öğrenirler. Oyuncaklar bir çocuğun hayal gücü, ilgisi, keşfetmesi, yapılandırması, eğitimi, bilişsel gelişimi ve cinsiyet rolünü öğrenmesi ile ilişkilidir. Çocukların yaratıcılıklarını, yeteneklerini kolaylaştırarak onların eğitimsel işlevlerini tamamlamalarına yardımcı olan oyuncak ve oyun materyalleri, gelişimin her alanını uyarmaları açısından farklı yaş ve zihin düzeyindeki tüm çocuklar için gereklidir.

Çocuk gelişimi ve eğitimi açısından oyun ve oyuncaklar da çok önemli görülmektedir. Çocuğa oyun olanakları sunulması kadar oyunla ilgili eğitim materyallerinin sağlanması da dikkat edilmesi gereken bir konudur.

Oyuncak seçiminde çocuğun yaşı, gelişim düzeyi, yetenekleri ilgi ve ihtiyaçlarına göre tercihler yapılmalıdır. Çocuğun kendi cinsiyetine yönelik oyuncaklarla oynamayı tercih etmesi onun cinsiyet rolünü öğrendiğinin göstergesi olsa da bu durum için ısrarcı olmamak gerekir. Ebeveynler çocuklarına her iki cinsiyete yönelik oyuncakla oynama fırsatını vermeli ve çocuğu katı kurallar içinde sınırlamamalıdır. Çocukların karşı cinsle iletişim kurma ve oyuncaklarını paylaşma gibi etkileşimlerinin desteklenmesi, cinsiyet ayrımını azaltabilir.

Çocukların yaratıcılığını artırmak ve gelişim alanlarının tümünü daha iyi destekleyebilmek için okul öncesi dönemde sanat eğitimi ile oyuncak ve oyun materyallerine çok daha önem verilmesi gerektiği söylenebilir. Bunun için anne-baba ve eğitimcilerin bu konularda bilgilendirilmesi önemlidir.

Oyun materyallerinin özellikleri Çocuğun dış çevreyi keşfetmesine yardımcı olmalı. Yaratıcı faaliyetlere teşvik edici özelliğe sahip olmalı. Hayal gücünü geliştirebilmeli. Beceri kazanmasına yardımcı olmalı. Doğrudan fiziksel ve zihinsel gelişime destek olmalı.

Değişik amaçlar için kullanılabilmesi için çok fonksiyonlu olmalı. Çocuğun ilgisini çekecek renk, boyut ve yapıda olmalı. Dayanıklı ve sağlam olmalı. Çekici olmalı. Birden fazla gelişim alanını destekleyici özellikte olmalı. Çocuğa farklı deneyimler kazandırmalı.

Çocuklar için oyuncak alırken uyulması gereken bazı ilkeler; Çocukların yaşı: Oyuncak genellikle belli bir çocuk için seçilmelidir. Her çocuğun özellikleri bireyseldir. Aynı yaştaki çocuklar aynı ilgileri de duymazlar. Oyuncak alırken çocuğun yaşıma uygun oyuncak almak gerekir. Çocuklar bazı oyuncakları reddederler, kesinlikle o oyuncakla oynamak istemezler veya istenilen biçimde oynamak istemezler. Bazı oyuncakları da başlangıçta istedikleri halde, az sonra bu onlar için can sıkıcı bir oyuncak olur. Çocukların bu oyuncaklarla oynamaları hususunda ısrarcı olmamak gerekir.

Oyuncaklar çocukların hayal güçlerini geliştirici olmalıdır: Küçük çocukların oyunları geliştirebildiği gibi büyük oranda hayal güçlerine dayanır. Hayal gücü ile çocuk bir oyuncaktan çok çeşitli oyunlar  pek çok şeyi de gene o güç sayesinde oyuncak haline getirir. Alınacak oyuncak, çocuğun hayal gücünü geliştirip ona çeşitli oyun imkânları sunan cinsten olmalıdır.

Özellikte sürekli konuşan, uyuyan, ağlayan bebekler, kurmalı veya çocukların pratik çalışmalarına engel olup onları pasifliğe iten otomatik oyuncaklar çocukların fikir ve buluş bolluğuna engel olur, daraltır. Sürekli gülen yüzlere sahip bir oyuncak, oyun içinde çeşitli üzüntülü durumlar geldiğinde vs. oyunun birliğini bozar. Ama sade yüzlü bir oyuncağa çocuk her türlü ifadeyi yakıştırabilir.

Oyuncaklar çocuğun çevre deneyimlerine ve tecrübelerine uygun olmalıdır: Hiç trene binmemiş bir çocuğa tam otomatik tren oyuncağı alıp istasyon yönetim cihazlarının basına oturtmak doğru mudur? Hiç çiftlik görmemiş bir çocuğu da çiftlik kâhyası yapmak doğru mudur? Çocuk oyunları, hayat tecrübeleri üzerine kurulur.

Televizyon ve sinemada gördükleri, dergi ve kitaplarda okudukları çocuklarda yüzeysel, geçici ve tehlikeli bazı "taklit”lere yol açar. Çocuklar bunlardan kendi hayal güçlerini kullanarak yeni oyunlara geçemezler. Özellikle karmaşık oyuncaklar alınırken, çocukların hayat tecrübelerine uygunluğu da göz önünde bulundurulmalıdır.

Oyuncak yeni oyun kolaylıkları ve imkânları yaratmalıdır: Çocuğun oyun kurabilmesi bakımından oyun odasındaki oyuncaklar arasında bir uyum olması gerekir. El arabaları, inşaat kütükleri ve diğer malzemeler, römorklu oyuncaklar, mobilyalar vs. bir grubu; bebek takımları, salıncaklar, ev âletleri oyuncakları vs. bir grubu; trenler, demiryolları, taksiler, köprüler, trafik işaretleri vs., bir başka grubu oluştururlar. Oyuncak alımın da çocuğun oyun kurma gruplarındaki yeri düşünülerek de bir seçme yapılmalıdır.

Oyuncağın yapıldığı madde: Eskiden oyuncaklar bezlerden, tahtadan, kâğıt ve madenlerden yapılıyordu. Şimdi ise plastik, sınırsız denilebilecek şekil ve renk alma yeteneği ile oyuncak sanayinde büyük bir değişiklik yapmıştır. Esas olarak iyi veya kötü madde yoktur, ancak bu maddelerden iyi veya kötü yapılmış oyuncaklar vardır.

Çok küçük çocuklara madenden yapılmış sert veya tüylü peluş oyuncaklar verilmemelidir. Kâğıt türlerinden yapılan oyuncakların dayanabilme sınırları araştırılmalıdır. Plastikte ise şekil ve renk çeşitliliği kadar kalite çeşitliliği de vardır. Çok sert, hemen kırılabilir plastik de vardır; çok yumuşak sıcaktan hemen eriyen plastik de vardır. Pahalı da olsa sağlığa uygun, kullanışlı, ömürlü, iyi kalite seçilmelidir.

Oyuncakların büyüklükleri, şekilleri ve renkleri çocuk psikolojisine uygun olmalıdır: Çocuklar canlı, çekici renkleri tercih ederler; gri bir top yerine kırmızı bir top gibi.. Oyuncakların büyüklükleri de çocuk dünyasına uygun olmalıdır. Büyük bir tahta demiryolu, büyük bir top, çok büyük ayı oyuncaklar, bebekler.. hem pahalıdır, hem de çocukların her yere rahatça götürebilmelerine uygun değildir.

Daha önemlisi çocuklar oyuncakları rahatça kavrayabilmeli, ona istedikleri gibi muamele edebilmelidir. Karikatürleştirilmiş oyuncaklardan kaçınmalı, mümkün olduğu kadar gerçek hayatın minyatürü oyuncaklar alınmalıdır, gerçeği pek saptırmamalıdır. Oyuncakların şekilleri ve renkleri çocukların hafızalarını, dikkatlerini yormayacak biçimde olmalıdır.

Oyuncağın oyun imkânları sunabilme kapasitesi: Oyuncaklar çok yönlü olmalıdır. Tek taraflı oyuncaklar ne kadar büyük, güzel, sağlam vs. olsalar, bir oyuncak olarak verimsiz işlev görürler. Çocuğun elinde çok sayıda ve çeşitli yapı malzemesi olmalıdır. Basit bir çok bebek yerine, etrafında bir sürü oyun kurucu malzemesi olan tek bir bebek daha iyidir. Çocuğun önüne seksen çeşit boya koyup, eline bir kaç kâğıt vermek de doğru değildir. Boya çeşidi az da olsa olur ama çok miktarda kâğıt olmalıdır.

Oyuncağın yapısı ve işleyişi çocukların anlayacağı cinsten olmalıdır: Dış görünüş çocuğun çok kısa bir süre ilgisini çeker, ondan sonra çocuk oyuncağın isleyişini anlamaya çalışır. Onun için mekanizma çocuklar için karışık olmamalı, gözle görülebilir, anlaşılabilir olmalıdır. İsleyişi çok karışık, anlaşılamamış olan oyuncak çocuk tarafından ne yapılıp sökülecek veya kırılacaktır.

Dayanıklılık: Bazı oyuncaklar güzeldir ama ince zayıf taraflarından kırılıverirler. Burada çocuk suçsuzdur ama, gene de üzülür. Oyuncağın -kırılmasa bile- hızla eskimesi, çocukla oyuncak arasındaki sürekli ilişkiye engel olur. Çocuğa verilen oyuncaklar dayanıklı olmalıdırlar.

Güvenlik:  Bir testere, bir çekiç, bir sıcak ütü her yastaki çocuklara verilmez. Oyuncak yaparken, satarken ve bunlarla oynarken çocukların güvenliği konusu üreticiler, anne-babalar ve bakıcılarla imalatçıların üzerinde duracakları en önemli konulardan biridir. Bu hususta bazı ülkeler, yasalarla belirlenmiş güvenlik önlemleri koymaktadırlar.

Fiyat: Esasen her fiyata iyi oyuncak vardır ama oyuncağın psiko-pedagojik yönlerinden ve kalitesinden anlamak gerekir. Oyuncağın fiyatı kalitesine, oyun imkânları yaratma kapasitesine ve dayanıklılığına göre belirlenmelidir. Ucuz ve yukarıdaki nitelikleri olmayan oyuncakların bir değeri olmadığı gibi, çok pahalı ve çocuğun seviyesinin, kullanımının üzerindeki oyuncakların da değeri yoktur.

GELİŞİM ALANLARINA GÖRE OYUNCAKLARIN SINIFLANDIRILMASI 1. Büyük Kas Gelişimi için Oyun Araçları Üç tekerlekli bisiklet Çeşitli boylardaki arabalar Kayma, tırmanma, sallanma oyuncakları Tahterevalli

2-Küçük Kas Gelişimi için Oyun Araçları Mum boya, renkli kalem, keçeli kalem, kağıt Kağıt makası Kayma, tırmanma, sallanma oyuncakları Tahterevalli Yapıştırıcı Legolar, birleştirme oyuncakları, parçalı bulmacalar

3. Kurgu Oyuncakları Küpler, bloklar Tahta otomobil ve kamyonlar Kum havuzunda oynanmak üzere sert plastikten hayvanlar ve insanlar Tahta veya plastik hayvanlar Bebekler Eklemeli oyuncaklar Birbirine geçme vagonlu tahta trenler

4. Yaratıcı Düş Gücünü Geliştiren Oyuncaklar Kukla sahnesi El kuklaları Parmak kuklaları Bez bebekler Çeşitli giysiler, yetişkin süs eşyaları Doktor araçları, telefonlar, bebek arabaları

5. Evcilik Oyuncakları Ocak, musluk, buzdolabı Yemek ve çay takımları Bebekler ve bebek evi Çocuk boyuna uygun yatak, sandalye ve masalar

6. Yaratıcı Sanat için Malzemeler Mum boya, pastel boya, renkli tebeşir ve keçeli kalemler Kil Suluboya, parmak boya, toz boya Fırçalar Kağıtlar Artık kumaşlar, kağıtlar, ip, yün, talaş, yumurta kabuğu ve yapıştırıcı Baskı kalıpları (makara, havuç, patates, tahta, yaprak gibi)

7. Çocuğun algı ve Kavramasını Geliştirecek Uyarı Araçları 7.1. Okuma konuşmayı geliştirecek uyarı araçları Tahtadan harf ve sayılar Mıknatıslı harf ve sayılar Zımpara kağıdından pazen kaplı tahtaya yapışabilecek harf ve sayılar Harf ve sayıları içeren lastik mühürler e- Üzerine basit sözcüklerin yazılacağı büyük karton fişler Çeşitli eklemeli bulmacalar Dominolar Tamamlama, karşılaştırma oyunları Karatahta

7.2. Matematik ve sayılar Renkli çubuklar Mozaik geometrik şekiller Tahta oyuncak saat veya saati öğretecek tahta küpler Matematik kavramını geliştirecek oyunlar 7.3. Doğa Bilimleri Mıknatıs Karınca yuvası Ayna Taş, yaprak, deniz kabuğu, kuru bitki ve sebze koleksiyonu Doğa ile ilgili çocuk kitapları ve plaklar

8. Müzik ve Dans Araçları Ritm araçları ( tef, davul, trampet, flüt, zil, çan, çıngırak, plak ve CD’ler

Kaynaklar Anonim (2013). Eğitici oyuncaklar. Ankara: MEB Aral, N., Gürsoy, F. ve Köksal, A. (2001). Okul öncesi eğitimde oyun. İstanbul: Ya-Pa Yayın Pazarlama San. ve Tic. A.Ş., Kaptan Ofset. Durualp, E. ve Aral, N. (2014). Oyunun gelişimi ve türleri. Her yönüyle okul öncesi eğitim 3. (Ed: A.B. Aksoy), (s. 231-254). Ankara: Hedef CS Basın Yayın. Kandır, A. ve Tezel-Şahin, F. (2011). Eğitici oyuncaklar. İstanbul: Morpa Kültür Yayınları. Maden-Ellialtıoğlu, F. (2005). Okul öncesi dönemde oyun ve oyun örnekleri. İstanbul: Ya-Pa Yayın Pazarlama San. ve Tic. A.Ş. Sevinç, M. (2004). Erken çocukluk gelişimi ve eğitiminde oyun. İstanbul: Morpa Kültür Yayınları. Seyrek, H. ve Sun, M. (2005). Okul öncesi eğitimde oyun. İzmir: Müzik Eserleri Yayınları.