Şizofrenide Psikososyal Rehabilitasyon Prof.Dr. Süheyla Ünal İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri AD

Şizofreni bir bilgi işleme süreci bozukluğudur. Sinir hücreleri arasında bilgi alışverişini sağlayan aracı maddelerin salınımında, etkinliğinde, bu maddelerin etkilediği reseptörlerin duyarlılığında ortaya çıkan sorunlar bilginin bir sonraki hücreye sağlıklı aktarılmasını önlemektedir. Bu da dış ortamdan gelen bilgiye uygun davranışsal tepkinin oluşmamasına neden olmaktadır.

Davranışın sinir sistemi ile ilgili bölümleri Duyusal uyaran (Duyum ve algı) Ara süreç (Bellek, bilgi işleme, karar verme) Davranışsal tepki

Beynin işleyişi Beynin davranışsal işlevleri birbirleriyle bağlantılı hücreler ve birbirleriyle bağlantılı bölgeler aracılığı ile gerçekleştirilir.

Uyaran santral sinir sisteminde iki türlü değişikliği neden olur: Uyarılma Kalıcı işlev değişikliği (plastisite)

Şizofreni tedavisinde son durum Sinir hücreleri arasındaki bilgi iletişimini sağlayan kimyasal maddelerin miktarını değiştirerek bilgi akış hızını kontrol etmeye çalışmak, Bilginin hızlı akışı ile ortaya çıkan “pozitif belirtileri” kontrol altına almak (Dopaminin etkinliğini azaltarak)

Atipik nöroleptikler Bilgi akışının azaldığı, bir hareketi başlatmak için gerekli olan isteği doğuran ve davranışın ödüllendirilmesini sağlayan gücün kaybolduğu durumlara yönelik tedavi yöntemleri umut vadeder görünmektedir.

Neden tedavinin başarısı sınırlı? Uygulanmakta olan yöntemler daha çok sinir hücreleri arasındaki bilgi iletimini anlık kontrol etmeye yöneliktir. (Nöromodulasyon) Oysa artık biliniyor ki şizofrenide bilgi işlemeyi sağlayan sistemlerde kalıcı değişiklikler oluşmaktadır (Nöral plastisite) Kalıcı değişikliklere müdahale edilmediğinde tedavinin başarısı sınırlı olmaktadır.

Plastisite Santral sinir sistemi yaşam boyunca değişim ve uyum sağlama kapasitesine sahiptir. Gelişen sinir sistemi daha yüksek düzeyde değişebilme, gelişebilme yeteneğine sahip olmakla birlikte yetişkinlik döneminde de plastik değişiklikler devam etmektedir.

Yeni bağlantılar, yeni işlevler Varolan bağlantıların etkinliğini azaltmak, sinaptik bağlantıların yoğunluğunu değiştirmek, yeni bağlantılar kurmak olası görünmektedir. Plastik değişimler yeni becerilerin edinilmesini, yeni ortamın içeriğine uyum sağlanmasını ve hasarlanan sinir sisteminin onarımını sağlar.

Plastisitenin önemi Yeni bağlantıların kurulması dış ortamdan gelen uyaranlar, bu uyarılara tepki verme gereksinimi, işlevin önemi, çevresel ve davranışsal etkenler tarafından belirlenir. Farelerde yapılan birçok çalışmada uyarandan zengin bir ortamda yavru fareler kadar yetişkin farelerin beyinlerinde de sinaps (bağlantı) artışı olmaktadır.

Ergenlik dönemi hastalığı olarak şizofreni Ergenlik döneminde başlama özelliği şizofrenide yetişkin yaşam için gerekli sosyal becerilerin kazanılmasını önlemekte, içe çekilmenin yarattığı yalıtılma ile de kazanılmış beceriler de zamanla kaybedilmektedir. Günlük yaşam için gerekli en temel kendine bakım becerileri bile zaman içinde kaybedilebilmektedir.

Ne yapmalı? İlaç tedavisine olabildiğince erken başlayarak bilgi işleme optimum düzeyde tutmaya çalışılmalı Kişi olabildiğince (stres etkeninin şiddetli olmaması gözetilerek) sosyal yaşamda tutulmaya çalışılmalı, Fazla beklentiye girmeden, tümden umudu da kaybetmeden sabırla, inançla ve inatla sosyal etkileşim ağı içinde kalmasına çaba göstermeli Optimal uyaran, optimal bağlantı ve optimal işlev

Boş zaman aktiviteleri Sosyal yaşam Sağlık Öznel iyilik hali Gelir Ev ortamı Temel ilişkiler Seks Green and Henderson: Social Function in Psychiatry 1993 Boş zaman aktiviteleri

Bilişsel işlev bozukluğunun vargıları

Psikozla ilişkili sorunlar GENERAL Kendilik saygısı Kendine güven Başa çıkma becerileri Karar verme becerisi Sorun çözme Sosyal ve kişilerarası işlevsellik İletişim güçlükleri Hobiler Arkadaşlar Cinsel ilişkiler Saygınlık iyi hissediş Yaşam kalitesi RUHSAL Güçlüklerle başa çıkma Dutgusal stres Öfke Engellenme Anksiyete Depresyon Umutsuzluk Çaresizlik İntihar düşüncesi Bilişsel işlev bozukluğu SOSYAL Günlük yaşam düzeni olmaması Kaotik yaşam stili Rol ve ilişki kaybı Olumlu pekiştireçlerin olmaması Seçeneklerin olmaması Etiketlenme Gerileme Yalıtım Düşük gelir İş olanaklarının azlığı Kötü beslenme Madde bağımlılığı BAKIM Ruh sağlığı hizmetlerinin yetersizliği Bağımlılık Antipsikotiklerin yan etkileri Toplum içi bakım olanaklarının azlığı AİLESEL Aile gerilimi Sorun çözme zorlukları Ev yönetiminin zorlaşması Tandy/ Trenchard 1999

Ruhsal rehabilitasyonun yararları İlişki kurmayı ve geliştirmeyi sağlamak Güveni geliştirmek, ilişkileri insancıllaştırmak Kendilerine zaman ayırıldığını görmekle, kendilerini değerli hissetmek Diğer insanları daha iyi tanımak Sosyal becerileri arttırmak

Ruhsal rehabilitasyonun yararları Olumlu pekiştireç, destek sağlamakla sosyal ortamlara girmeye cesaretlendirmek Sosyal ortamlarda kendine güven ve kendine saygıyı arttırmak Sorun çözme becerilerini geliştirmek Dikkat artışı ve sürekliliğini sağlamak

Rehabilitasyon Felç ya da bir kaza sonucu sinir zedelenmesi sonucunda kaybedilen işlevlerin kazanılması için gerekli olan rehabilitasyon çalışmaları, beynin bilişsel işlemleri için adapte edilerek uygulanmalı, kaybedilen işlevler, yeni bağlantıların kurulması aracılığı ile yeniden kazanılmalıdır.

Beyin aktivitesi rehabilitasyonla artar Bilişsel rehabilitasyon sonrasında beynin ön bölgesinde kan akımının arttığı, dolayısıyla bu bölgenin etkinliğinin arttığı saptanmıştır.

Rehabilitasyon çalışmaları Bilişsel rehabilitasyon *dikkat, bellek, öğrenme Psikososyal rehabilitasyon *bağımsız ve sosyal yaşama becerileri Mesleki rehabilitasyon

Kendine bakım becerisi Giyim Ağız bakımı Banyo Tuvalet hijyeni Kişisel araçların bakımı Beslenme Rutin ilaç kullanımı

Kendine bakım becerisi Telefon kullanım becerisi Yiyecek hazırlama Ev temizliği Çamaşır yıkama Alışveriş Para yönetimi Taşıt araçlarının kullanımı

Öneriler Hastalığın tedavisi salt ilaç tedavisi ve belirtilerin kontrol altına tutulması ile sınırlı tutulmamalı Hastane tedavisi yanısıra rehabilitasyon merkezlerinde sosyal yaşama uyumlandırmaya yönelik çalışmalar yapılmalı Uygun uyaran ortamında sosyal yaşam içinde kalması amaç edinilmeli

Şizofreni Bireyin düşünce sistemini, duygularını ve davranışlarını oldukça etkileyen bir hastalıktır. Gelecekle ilgili beklentiler biyolojik bozukluk sürecini olabildiğince kontrol altına almak, sosyal ve psikolojik açıdan yalıtılmasına olabildiğince engel olmak Bu çabayı yılmadan, bıkmadan, umutsuzluğa kapılmadan ömür boyu sürdürmek

Özet Beni öldürmeyen, beni güçlendirir. Nietzche Bu hastalık biyolojik açıdan ölümcül değildir, ancak önlem alınmazsa psikolojik ve sosyal yaşamı oldukça kısıtlar. Bunun bedeli, gösterilecek çaba için harcanan çabadan çok daha ağırdır. Çaba göstermekten bıkmayalım.