SÖZCÜKTE ANLAM Tek başına bir anlamı olan ya da anlamı cümlede sezilen, cümle kurmaya yarayan anlatım araçlarına sözcük ( kelime ) denir. Kalemlik, akıl, gibi, göre, okul, araç, yazı vb.

SÖZCÜKLERDE ANLAM ÖZELLİKLERİ 1- Gerçek Anlam (Temel Anlam): Bir sözcüğün herkes tarafından bilinen ilk ve genel anlamına gerçek anlam denir. Ceylan’ın tatlı suyu Akdeniz’in tuzlu sularına karışır. Bu soğuk havalar beni mahvetti Bu derin çukura mı düşmüş. Pazardan aldığı elmaları ince ince kesti. Anne yemeğe acı katmışsın.

Kayanın sert yüzüne dokununca elim kesildi. Top oynarken kolum kırıldı. Gözleri çok ağrıdığı için doktora gitmiş. Soruları bilemeyince burnunu kaşıyor. Çocuğun çürüyen dişi çekildi. Annesi çocuğun elini tutuyordu.

2) Yan Anlam : Bir sözcüğün temel anlamına bağlı olarak zaman içinde kazandığı anlamlara yan anlam denir. Çantamın kolu koptuğu için kucağımda taşıyorum. Masanın gözündeki kalemi uzatır mısın? Fırtınadan dolayı sandalın burnu zarar görmüş. Yemeğe bir diş de sarımsak atarsan iyi olur. Bugün şansın iyiymiş, çok balık tutmuşsun.

3- Mecaz Anlam : Bir sözcüğün gerçek anlamı dışında bir anlamda kullanılmasına mecaz anlam denir. Yemekten sonra bu hesap bize tuzlu geldi. Babam oldukça sert bir karaktere sahip. Son zamanlarda bize karşı soğuk davranıyor. Annesini kaybedince derin düşüncelere daldı. Bu hareketleriyle ince biri olduğunu kanıtlıyordu. Acı haberi alınca dünya başına yıkıldı.

4- Terim Anlam : Bilim,sanat, spor veya herhangi bir meslek alanında kullanılan özel anlamlı sözcüklere terim anlamlı sözcükler denir. Beşiktaş – Galatasaray karşılaşmasında üç penaltı atıldı. Bu dersimizde üçgenler konusunu işleyeceğiz çocuklar. Perde açıldı ve muhteşem bir oyun başladı. Bir türlü do sesini veremiyorsun. “Dağlar” şiirinin kafiye ve rediflerini bulalım.

5- Eş Anlamlı ( Anlamdaş ) Sözcükler : Yazılışları ve okunuşları farklı, anlamları aynı olan sözcüklere eş anlamlı sözcükler denir. sözcük – kelime doğa – tabiat ak – beyaz soru – sual kafa – baş şehir – kent millet – ulus yoksul – fakir öğrenci – talebe zengin – varlıklı kainat – evren karşıt – zıt al – kırmızı sağlık – sıhhat sıska – zayıf güz – sonbahar kuvvet – güç şen – neşeli fiil – eylem konuk – misafir

6- Zıt ( Karşıt ) Anlamlı Sözcükler : Anlam bakımından birbirine aykırı düşen, çelişen sözcüklere zıt anlamlı sözcükler” denir. iyi – kötü uzun – kısa güzel – çirkin iç – dış sert – yumuşak fakir – zengin siyah – beyaz gülmek – ağlamak acı – tatlı gitmek – gelmek eski – yeni ince – kalın ileri – geri aşağı – yukarı ucuz – pahalı büyük – küçük aç – tok kuru – yaş dost – düşman kısalmak – uzamak

7- Sesteş ( Eş Sesli ) Sözcükler : Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan sözcüklere sesteş sözcükler denir. Bu yaz tatilimizi Antalya’da geçireceğiz. Öğretmenin verdiği ödevleri not defterine yaz. Yüzün çok solgun görünüyor. Babam yüz tane civciv almış. Kasap, beş dakikada koyunun derisini yüzdü. Arkadaşlarla havuzda bol bol yüzdük.

8- Yakın Anlamlı Sözcükler: Eşanlamlı gibi görünmelerine rağmen, aralarında tam bir eşitlik bulunmayan sözcüklere yakın anlamlı sözcükler denir. yalan – yanlış çalışmak – çabalamak eş – dost küsmek – kırılmak 9- Soyut ve Somut Anlamlı Sözcükler: Beş duyu organımızdan biri ya da birkaçı ile algılayabildiğimiz varlıkları karşılayan kavramlar” somut”tur. hava kaya yol kitap telefon öğrenci….

Beş duyu organımızdan herhangi biriyle algılayamadığımız var olduklarını düşünce yoluyla algıladığımız varlıkları anlatan sözcükler “soyut” tur. sevgi dostluk üzüntü rüya akıl görgü duygu sevinç saygı hoşgörü 10- Yansıma Sözcükler : Doğadaki canlı cansız varlıkların çıkardığı tabiat taklidi seslere yansıma sözcük denir. vız miyav cik şır mö çat pat güm me hav

11- Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler : Bazı kelimeler kavramları veya varlıkları toplu olarak içine alır, bu kelimelere “genel anlamlı sözcükler” ; bazı kelimeler ise tek bir varlığı adlandırır, bunlara da “özel anlamlı sözcükler” denir. varlık – canlı – hayvan – kurbağa (genelden özele doğru sıralama) çam – ağaç – orman – bitki – canlı – varlık (özelden genele doğru sıralama) kainat – gezegen – dünya – kıta – ülke – şehir – köy (genelden özele doğru sıralama) ses – hece – kelime – cümle – paragraf (özelden genele doğru sıralama)

12- Nicelik ve Nitelik Bildiren Sözcükler : Bir kavramın, eylemin veya nesnenin nasıl olduğunu ne gibi özellikler taşıdığını anlatan sözcüklere “nitel anlamlı sözcükler” denir. Sayılabilen, ölçülebilen, azalıp çoğalabilen sözcüklere “nicel anlamlı sözcükler” denir. Baban oldukça yorgun görünüyor. nitelik anlamında Pastanın sütü az gelmiş. nicelik anlamında Güzel kız elindeki çantayla oynuyordu. nitelik anlamında Sınava daha üç ay var. nicelik anlamında

1- Aynı sözcüğün tekrarıyla oluşan ikilemeler : 13- İkilemeler : Anlatımı güzelleştirmek, güçlendirmek, çekici kılmak amacıyla sözcüklerin çeşitli şekillerde yan yana getirilmesiyle oluşturulan söz öbeğine ikileme denir. İkilemeler değişik şekillerde oluşturulur: 1- Aynı sözcüğün tekrarıyla oluşan ikilemeler : Olanları açık açık anlattı.. Yavaş yavaş yürürsen düşmeyebilirsin. Güle güle git, güle güle gel.

2 – Eş anlamlı ve yakın anlamlı sözcüklerle oluşan ikilemeler : Yine doğru dürüst bir iş bulamadık. Yalan yanlış sözlerle aklımı karıştırma. 3– Karşıt anlamlı sözcüklerle oluşan ikilemeler : Buraya yerleşeli aşağı yukarı dört yıl oldu. Bu sınavı er geç kazanacağım. 4– Bir eylemin olumlu olumsuz şekilleriyle oluşan ikilemeler : Gelir gelmez beni arasın. Okan, döner dönmez topu ağlara gönderdi.

5– Biri anlamlı biri anlamsız sözcüklerle oluşan ikilemeler : Köyün yolları eğri büğrüydü. Üzerinde eski püskü bir elbise vardı. 6– Her ikisi de anlamsız sözcüklerle oluşan ikilemeler : Abuk sabuk konuşarak sinirlerimi bozmayın. Çocuklara abur cubur yememeyi öğretemedik. 7– Yansıma sözcüklerle oluşan ikilemeler : Bütün gece horul horul uyudu. Çatır çutur sesler çıkararak ilerliyordu.

14- Dolaylama : Tek sözcükle anlatılabilecek bir kavramı birden fazla sözcükle anlatmaya “dolaylama” denir. top – meşin yuvarlak aslan – ormanların kralı Atatürk – Ulu önder Kıbrıs – yavru vatan turizm – bacasız sanayi Ankara – Türkiye’nin kalbi İstanbul – yedi tepeli şehir kaleci – file bekçisi balık – derya kuzusu sinema – beyaz perde

15- Ad Aktarması ( Mecaz- ı Mürsel ) : Bir adın benzetme amacı olmadan, sadece çağrıştırmak amacıyla, kendisiyle ilgili başka bir adın yerine kullanılmasına “ ad aktarması” denir . Hizmetliler bugün sobayı yakmamış. odun, kömür Sakın ayaklarını çıkarmadan eve girme. ayakkabı İki tabak yedi, yine de doğmadı. tabaktaki yemek Eve haber vermeden sizinle gelemem. Ev halkı

16- Deyimler : Bir durumu, bir olayı , bir davranışı veya duyguyu etkili bir biçimde anlatan; en az iki sözcükten oluşan, sözcüklerin genellikle gerçek anlamlarını kaybederek yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan kalıplaşmış söz öbeklerine “deyim” denir. Bağrı yanık : çok dert, sıkıntı çekmek anası ağlamak : çok sıkıntı çekmek karnı zil çalmak : çok acıkmak kafa tutmak : boyun eğmeyip karşı gelmek Deyimlerin Özellikleri : 1- Deyimler kalıplaşmış sözcüklerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, yerlerine başka kelimeler getirilemez. ayakkabısı dama atılmak - pabucu dama atılmak parmağına yüzük olsun - kulağına küpe olsun

2- Deyimler genellikle mecaz anlam taşır: Başına çorap örmek : Birini felakete sürüklemek için gizlice plân yapmak. Çamur atmak : Bir kimseyi lekelemeye çalışmak. 3 – Bazı deyimler gerçek anlamlıdır : Yükte hafif pahada ağır. Çoğu gitti azı kaldı. 4- Deyimler genellikle iki sözcükten oluşurlar : Can çekişmek : Ölmek üzere olmak Başına buyruk : Kimseden izin almadan isteğini yapmak. 5 - Deyimlerin kim tarafından söylendiği bilinmemektedir.

17- Atasözleri : Halkın deneyimlerinden geçmiş, doğruluğu onaylanmış, genel bir kural ve öğüt biçiminde kalıplaşmış özlü sözlere “atasözü” denir. Görünen köy kılavuz istemez. Çalma elin kapısını çalarlar kapını. Sakla samanı gelir zamanı. Atasözlerinin Özellikleri : 1- Atasözleri kalıplaşmış sözcüklerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez, yerlerine başka kelimeler getirilemez. Alma garibin ahını çıkar aheste aheste. Alma mazlumun ahını çıkar aheste aheste.

2- Atasözleri cümle özelliği gösterir. Tamamlanmış bir yargı bildirir. Göz görmeyince gönül katlanır. Mum dibine ışık vermez. 3 - Atasözleri genellikle mecaz anlam taşır. Denize düşen yılana sarılır. Balık baştan kokar. 4 - Bazı atasözleri gerçek anlamlıdır. Son pişmanlık fayda vermez. Dünya malı dünyada kalır. 5 - Atasözlerinin kim tarafından söylendiği bilinmemektedir.