Konu 8: TARIM İŞLETMELERİ İÇİN ÖZEL MİRAS KURALLARI

Tarım topraklarının işletmecilik açısından sakıncalı bir biçimde bölünmesi olayına hemen hemen birçok ülkede rastlanmaktadır. Bu olay yüksek nüfus yoğunluğu olan az gelişmiş ülkelerde olduğu kadar İsviçre, Fransa, Belçika gibi gelişmiş ülkelerde de görülmektedir. Tarım topraklarının işletmecilik açısından sakıncalı bir biçimde bölünmesi olayına hemen hemen birçok ülkede rastlanmaktadır. Bu olay yüksek nüfus yoğunluğu olan az gelişmiş ülkelerde olduğu kadar İsviçre, Fransa, Belçika gibi gelişmiş ülkelerde de görülmektedir. Türkiye’de de tarlaların genellikle parçalanması sonucu ince şeritler halinde görülmesi çok sık rastlanan bir olaydır. Bu durum işletmelerin rasyonel çalışmalarına engel olmakta ve belirli bir üretim için fazla masrafın yapılması sonucunu doğurmaktadır. Türkiye’de de tarlaların genellikle parçalanması sonucu ince şeritler halinde görülmesi çok sık rastlanan bir olaydır. Bu durum işletmelerin rasyonel çalışmalarına engel olmakta ve belirli bir üretim için fazla masrafın yapılması sonucunu doğurmaktadır.

Genellikle böyle bir parçalanmanın yurttaşlar yasalarından mirasta eşit paylaşmayı öngören kurallarından ileri geldiği kanısını kuvvetlendirir. Her ne kadar yurttaşlar yasalarının mirasçılara eşit hak tanıyan kuralları toprak parçalanmasında bir etken ise de bunu en önemli neden olarak ele almak hatalıdır. Diğer birçok etken arasında toprak parçalanmasının en önemli nedeni, bir ülkedeki tarımsal nüfus ile tarımsal topraklar arasındaki dengesizliktir. Genellikle böyle bir parçalanmanın yurttaşlar yasalarından mirasta eşit paylaşmayı öngören kurallarından ileri geldiği kanısını kuvvetlendirir. Her ne kadar yurttaşlar yasalarının mirasçılara eşit hak tanıyan kuralları toprak parçalanmasında bir etken ise de bunu en önemli neden olarak ele almak hatalıdır. Diğer birçok etken arasında toprak parçalanmasının en önemli nedeni, bir ülkedeki tarımsal nüfus ile tarımsal topraklar arasındaki dengesizliktir. Eğer nüfus-toprak oranı elverişli değil ise, bu konudaki yasalar toprak parçalanmasını önleyemez. Bu önemli noktayıda belirttikten sonra Yurttaşlar Yasası’nın tarımsal işletmelerin parçalanmalarını önlemek amacıyla koyduğu özel kuralları ele alabiliriz. Eğer nüfus-toprak oranı elverişli değil ise, bu konudaki yasalar toprak parçalanmasını önleyemez. Bu önemli noktayıda belirttikten sonra Yurttaşlar Yasası’nın tarımsal işletmelerin parçalanmalarını önlemek amacıyla koyduğu özel kuralları ele alabiliriz.

1- Tarım İşletmelerini Paylaşım Dışı Bırakma Koşulu Yurttaşlar Yasa’mız bir tarım işletmesinin mirasçılardan birine özgülenmesi için, gerek işletme yönünden gerekse mirasçılar yönünden bir takım koşulların varlığını gerekli görmektedir. Ancak aranılan bu koşulların bir arada bulunmasıyla, işletme mirasçılardan birine özgülenebilir. Her şeyden önce kalıtta tarımsal bir işletme bulunması ve kalıtın mallarının paylaşılması söz konusu olması gereklidir. Yurttaşlar Yasa’mız bir tarım işletmesinin mirasçılardan birine özgülenmesi için, gerek işletme yönünden gerekse mirasçılar yönünden bir takım koşulların varlığını gerekli görmektedir. Ancak aranılan bu koşulların bir arada bulunmasıyla, işletme mirasçılardan birine özgülenebilir. Her şeyden önce kalıtta tarımsal bir işletme bulunması ve kalıtın mallarının paylaşılması söz konusu olması gereklidir. Yurttaşlar Yasamızın 597. maddesinde tarımsal bir işletmenin mirasçılar arasında eşit olarak paylaşılmadan, tek bir mirasçıya ayrılması koşullarını şöylece belirtmektedir. Yurttaşlar Yasamızın 597. maddesinde tarımsal bir işletmenin mirasçılar arasında eşit olarak paylaşılmadan, tek bir mirasçıya ayrılması koşullarını şöylece belirtmektedir.

‘’ Kalıtta iktisadi bir bütün olan tarım işletmesi varsa, bunun tümü mirasçılardan bunu işletmeye yetenekli olduğu anlaşılan isteklisine özgülenir ‘’. ‘’ Kalıtta iktisadi bir bütün olan tarım işletmesi varsa, bunun tümü mirasçılardan bunu işletmeye yetenekli olduğu anlaşılan isteklisine özgülenir ‘’. Bu durumda özgülenmenin yapılabilmesi için bir yandan işletmeyle ilgili bazı koşulların, öbür yandan mirasçılarla ilgili başka koşulların yerine getirilmesi gerekmektedir. Ancak bütün bu koşulların bir arada bulunmasıyla tarımsal işletmenin özgülenmesi gerçekleştirilebilir. Bu durumda özgülenmenin yapılabilmesi için bir yandan işletmeyle ilgili bazı koşulların, öbür yandan mirasçılarla ilgili başka koşulların yerine getirilmesi gerekmektedir. Ancak bütün bu koşulların bir arada bulunmasıyla tarımsal işletmenin özgülenmesi gerçekleştirilebilir.

a) İşletme İle İlgili Koşul ( Nesnel Koşul) Bu koşul tarımsal işletmenin ekonomik bir birlik, iktisadi bir bütün olarak işletilmesidir. Bu koşulda tarımsal işletmenin topraklarının tek bir parça olması gerekmez. Ancak bu işletme tek bir merkezden yönetilmeli ve parçalandığı zaman daha önceki ekonomik görevini yapamayacak bir duruma düşmelidir. Bu koşul tarımsal işletmenin ekonomik bir birlik, iktisadi bir bütün olarak işletilmesidir. Bu koşulda tarımsal işletmenin topraklarının tek bir parça olması gerekmez. Ancak bu işletme tek bir merkezden yönetilmeli ve parçalandığı zaman daha önceki ekonomik görevini yapamayacak bir duruma düşmelidir. Ekonomik birlik koşulu, tarımsal işletmeyle ilgili bütün öğelerin aynı kişinin mülkiyetinde bulunmasına da bağlıdır. Yani bunların hepsi miras bırakanın olmalıdır. Başka başka kişilerin mülkiyetindeki yerler için bu kurallar uygulanmaz. Ekonomik birlik koşulu, tarımsal işletmeyle ilgili bütün öğelerin aynı kişinin mülkiyetinde bulunmasına da bağlıdır. Yani bunların hepsi miras bırakanın olmalıdır. Başka başka kişilerin mülkiyetindeki yerler için bu kurallar uygulanmaz.

Özgülemenin yapılabilmesi için, ayrıca bu işletmenin miras bırakan tarafından ekonomik bir bütün halinde işletilmesi gerekir. Eğer işletme miras bırakan tarafından bu biçimde işletilmiyorsa, böyle bir işletme ile daha fazla verim sağlanacağı ileri sürülerek bu kuralların uygulanması istenilemez. Özgülemenin yapılabilmesi için, ayrıca bu işletmenin miras bırakan tarafından ekonomik bir bütün halinde işletilmesi gerekir. Eğer işletme miras bırakan tarafından bu biçimde işletilmiyorsa, böyle bir işletme ile daha fazla verim sağlanacağı ileri sürülerek bu kuralların uygulanması istenilemez. Şu noktayıda belirtmek gerekir ki, Yurttaşlar Yasası bu kurallarını uygulayabilmesi için, kalıtın yalnız tarımsal malları kapsaması gerekmez. Örneğin kentte bir apartman veya hanın, bir ticari veya sanayi işletmesinin bulunması böyle bir paylaşım sisteminin uygulanmasına engel olmaz. Fakat uygulanacak özel kurallar bunları kapsamayıp, ancak bir bütün oluşturulan tarımsal mallaradır. Şu noktayıda belirtmek gerekir ki, Yurttaşlar Yasası bu kurallarını uygulayabilmesi için, kalıtın yalnız tarımsal malları kapsaması gerekmez. Örneğin kentte bir apartman veya hanın, bir ticari veya sanayi işletmesinin bulunması böyle bir paylaşım sisteminin uygulanmasına engel olmaz. Fakat uygulanacak özel kurallar bunları kapsamayıp, ancak bir bütün oluşturulan tarımsal mallaradır.

Yasada böyle bir tarımsal işletmenin büyüklüğünün ne kadar olacağı hakkında bir açıklık yoktur. Ancak işletme belirli bir büyüklükte olmalıdır. Bir çiftçi ailesinin normal olarak gereksinimlerini karşılamaktan uzak bulunan çok küçük cüce işletmeler bu maddenin kapsamına girmezler. Yasada böyle bir tarımsal işletmenin büyüklüğünün ne kadar olacağı hakkında bir açıklık yoktur. Ancak işletme belirli bir büyüklükte olmalıdır. Bir çiftçi ailesinin normal olarak gereksinimlerini karşılamaktan uzak bulunan çok küçük cüce işletmeler bu maddenin kapsamına girmezler.

b) Mirasçılar İle İlgili Koşul ( Öznel Koşul ) İsviçre Yurttaşlar Yasası’na göre tarımsal işletmenin mirasçılardan yalnızca birine özgülenebilmesi için, mirasçılardan bunu işletmeye yetenekli olan birisi tarafından istekte bulunulması ve yargıcın bu isteğe dayanarak bu mirasçıya işletmeyi özgülemesi gerekir. Mirasçılardan birinden bu konuda bir istek gelmediyse mahkeme bu malları, kendiliğinden birisine özgüleyemez. Özgülemenin yapılabilmesi için mirasçıların birden çok olması ve bunlardan en az birinin bu yolda istemde bulunması gerekir. İsviçre Yurttaşlar Yasası’na göre tarımsal işletmenin mirasçılardan yalnızca birine özgülenebilmesi için, mirasçılardan bunu işletmeye yetenekli olan birisi tarafından istekte bulunulması ve yargıcın bu isteğe dayanarak bu mirasçıya işletmeyi özgülemesi gerekir. Mirasçılardan birinden bu konuda bir istek gelmediyse mahkeme bu malları, kendiliğinden birisine özgüleyemez. Özgülemenin yapılabilmesi için mirasçıların birden çok olması ve bunlardan en az birinin bu yolda istemde bulunması gerekir.

Tarımsal miras kurallarının amacı işletmenin korunması olduğundan, özgüleme isteminde bulunan mirasçı yasal mirasçı olabileceği gibi atanmış mirasçıda olabilir. Yararlanım hakkını seçmemiş olan sağ kalan eş de böyle bir istemde bulunabilir. Tarımsal miras kurallarının amacı işletmenin korunması olduğundan, özgüleme isteminde bulunan mirasçı yasal mirasçı olabileceği gibi atanmış mirasçıda olabilir. Yararlanım hakkını seçmemiş olan sağ kalan eş de böyle bir istemde bulunabilir. Mirasçılardan birinin özgülenme istemine karşı çıkması yada işletmeye birden fazla mirasçının istekli bulunması halinde durum ne olacaktır? Yasa bu gibi durumlarda yargıcın o yerin töresine göre, eğer töre yoksa mirasçıların kişisel durumunu göz önüne alarak ya işletmenin özgülenmesi için karar vereceğini yada işletmenin satılmasını veya paylaştırılmasını emredeceğini öngörmektedir. Mirasçılardan birinin özgülenme istemine karşı çıkması yada işletmeye birden fazla mirasçının istekli bulunması halinde durum ne olacaktır? Yasa bu gibi durumlarda yargıcın o yerin töresine göre, eğer töre yoksa mirasçıların kişisel durumunu göz önüne alarak ya işletmenin özgülenmesi için karar vereceğini yada işletmenin satılmasını veya paylaştırılmasını emredeceğini öngörmektedir.

Türkiye’de ise Yargıtay, tarımsal işletmelerin tek bir mirasçıya özgülenmesi konusundaki seyrek kararlarından birinde, bunun koşullarını şöylece belirtmektedir: Türkiye’de ise Yargıtay, tarımsal işletmelerin tek bir mirasçıya özgülenmesi konusundaki seyrek kararlarından birinde, bunun koşullarını şöylece belirtmektedir: ‘’ Tahsisi istenilen çiftliğin bağımsız bir bütünlük halinde işletilmesi ve tamamını idare edecek merkezi tesisat ve tertibatın bulunup bulunmadığı incelenir. Tahsis isteğinde bulunan paydaşın ekonomik ve çalışma durumu bu yerin bütününü işletmeye yeterli ise o zaman çiftliğin tahsisi hakkında karar verilmesi gerekir ‘’. ‘’ Tahsisi istenilen çiftliğin bağımsız bir bütünlük halinde işletilmesi ve tamamını idare edecek merkezi tesisat ve tertibatın bulunup bulunmadığı incelenir. Tahsis isteğinde bulunan paydaşın ekonomik ve çalışma durumu bu yerin bütününü işletmeye yeterli ise o zaman çiftliğin tahsisi hakkında karar verilmesi gerekir ‘’.

Mirasçılardan birinin özgülenme istemine karşı çıkması yada işletmeye birden fazla mirasçının istekli çıkması durumunda Yurttaşlar Yasamız bu özgüleme işleminde erkekleri kızlara yeğlemiştir. Özgülenme önce işletmeyi üzerine almak isteyen erkek evlada yapılır. Yasamız burada erkek ve kız çocukları arasındaki eşitliği bozmakta ve buna bir istisna getirmektedir. Eğer miras bırakılan oğullardan hiçbiri işletmeyi üzerine almazsa, kızlar veya kızların eşleri işletmede yetenekli olma şartı ile kendilerine özgülenmesini isteyebilirler. Bu kural tarım işlerinde erkeğin daha deneyimli olduğu düşünülerek konulmuştur. Mirasçılardan birinin özgülenme istemine karşı çıkması yada işletmeye birden fazla mirasçının istekli çıkması durumunda Yurttaşlar Yasamız bu özgüleme işleminde erkekleri kızlara yeğlemiştir. Özgülenme önce işletmeyi üzerine almak isteyen erkek evlada yapılır. Yasamız burada erkek ve kız çocukları arasındaki eşitliği bozmakta ve buna bir istisna getirmektedir. Eğer miras bırakılan oğullardan hiçbiri işletmeyi üzerine almazsa, kızlar veya kızların eşleri işletmede yetenekli olma şartı ile kendilerine özgülenmesini isteyebilirler. Bu kural tarım işlerinde erkeğin daha deneyimli olduğu düşünülerek konulmuştur.

2- Özgülenen Mallara Değer Biçilmesi Ekonomik bir bütün halinde işletilmekte olan tarımsal işletmenin bir mirasçıya özgülenmesi durumunda öbür mirasçıların paylarını ödemek zorundadır. Bu onun için bir borç niteliğindedir. Alacak hakkı doğan öbür mirasçıların bu hakları yasal ipotek ile güvence altına alınmıştır. Bu borcun belirlenmesi için işletmenin değerinin hesaplanması gerekir. Ekonomik bir bütün halinde işletilmekte olan tarımsal işletmenin bir mirasçıya özgülenmesi durumunda öbür mirasçıların paylarını ödemek zorundadır. Bu onun için bir borç niteliğindedir. Alacak hakkı doğan öbür mirasçıların bu hakları yasal ipotek ile güvence altına alınmıştır. Bu borcun belirlenmesi için işletmenin değerinin hesaplanması gerekir.

Yurttaşlar Yasamız da bu konuda bir açıklık yoktur. Ancak özgülenen malların tümü için tek bir değer biçileceği öngörülmüştür. Fakat bu hesaplamaların nasıl yapılacağı gösterilmemiştir. Bu boşluk İsviçre Yurttaşlar Yasası’nın bu konudaki kurallarının bizim yasamıza alınmamasından doğmuştur. Yurttaşlar Yasamız da bu konuda bir açıklık yoktur. Ancak özgülenen malların tümü için tek bir değer biçileceği öngörülmüştür. Fakat bu hesaplamaların nasıl yapılacağı gösterilmemiştir. Bu boşluk İsviçre Yurttaşlar Yasası’nın bu konudaki kurallarının bizim yasamıza alınmamasından doğmuştur. Yasamızda bir açıklık olduğuna göre değerin mahkemece seçilecek bilirkişiler tarafından saptanması gereklidir. Yasamızda bir açıklık olduğuna göre değerin mahkemece seçilecek bilirkişiler tarafından saptanması gereklidir.

3- Ayrılan Mirasçıların Paylarının Ödenmesi Tarımsal işletmelerin yanında diğer mallar varsa ve bunlarla diğer mirasçılar kendi paylarını alabiliyorlarsa yada kendisine özgüleme yapılan mirasçı diğerlerinin haklarını kendi olanaklarıyla karşılayabiliyor ise sorun yoktur. Tarımsal işletmelerin yanında diğer mallar varsa ve bunlarla diğer mirasçılar kendi paylarını alabiliyorlarsa yada kendisine özgüleme yapılan mirasçı diğerlerinin haklarını kendi olanaklarıyla karşılayabiliyor ise sorun yoktur. Ancak çoğunlukla tarımsal işletme kalıtın en önemli malı olup, diğer mirasçıların haklarını karşılamaya yetmez. Bu durumda tarımsal işletmeyi üstlenen mirasçının, diğer mirasçıların haklarını ödemesi gerekir. Bunu da ancak borçlanma yoluyla yapabilir. Yasa tarımsal işletmeyi üstlenen mirasçının ağır bir borç altına girmemesi için kendisine bazı kolaylıklar sağlamıştır. Ancak çoğunlukla tarımsal işletme kalıtın en önemli malı olup, diğer mirasçıların haklarını karşılamaya yetmez. Bu durumda tarımsal işletmeyi üstlenen mirasçının, diğer mirasçıların haklarını ödemesi gerekir. Bunu da ancak borçlanma yoluyla yapabilir. Yasa tarımsal işletmeyi üstlenen mirasçının ağır bir borç altına girmemesi için kendisine bazı kolaylıklar sağlamıştır.

Ekonomik bir bütün halinde işletilmekte olan tarımsal işletmenin tek bir mirasçıya özgülenmesi için konulan bu özel kuralların mutlak ve zorunlu bir nitelikleri yoktur. Mirasçılar kendi aralarında anlaşırlarsa tarımsal işletmeyi ve buna bağlı malları genel kurallara göre aralarında diledikleri gibi paylaşabilir ve parsel halinde satabilirler. Öte yandan miras bırakan kişi vasiyetname veya miras sözleşmesiyle paylaşımın nasıl yapılacağına ve payların belirlenmesine ilişkin kurallar koyabilir. Bu durumda kurallar etkisiz kılınmış olur. Buda yasanın öngördüğü zayıf yönlerdendir. Ekonomik bir bütün halinde işletilmekte olan tarımsal işletmenin tek bir mirasçıya özgülenmesi için konulan bu özel kuralların mutlak ve zorunlu bir nitelikleri yoktur. Mirasçılar kendi aralarında anlaşırlarsa tarımsal işletmeyi ve buna bağlı malları genel kurallara göre aralarında diledikleri gibi paylaşabilir ve parsel halinde satabilirler. Öte yandan miras bırakan kişi vasiyetname veya miras sözleşmesiyle paylaşımın nasıl yapılacağına ve payların belirlenmesine ilişkin kurallar koyabilir. Bu durumda kurallar etkisiz kılınmış olur. Buda yasanın öngördüğü zayıf yönlerdendir. Yurttaşlar Yasamızın eksiklerinden dolayı uygulamanın gerçekleşmediği ve bu konudaki noksanlıklar giderilerek daha büyük bir uygulama alanı bulabileceği düşünülmektedir. Yurttaşlar Yasamızın eksiklerinden dolayı uygulamanın gerçekleşmediği ve bu konudaki noksanlıklar giderilerek daha büyük bir uygulama alanı bulabileceği düşünülmektedir.