Üreme organları fizyolojisi Arş. Gör. Kevser İLÇİOĞLU

Ovum ve sperm Oogonia ve spermatagonia dişi ve erkekte primer germ hücresidir. Primer germ hücreleri ilk olarak 20 günlük embrionun gonadlarında (farklanmamış cinsel bez) görülür. Gonadlardaki germ hücrelerinin gelişerek olgun ova ve sperm haline dönüşme sürecine "oogenezis" ve "spermatogenezis" adı verilir.

Gametogenezdeki temel farklar Spermatogenez Pubertede başlar Sperm olgunlaşması bir kez başladıktan sonra duraklama olmaz Her birincil spermatosit 4 olgun spermi oluşturur Yaşam boyu sürer, yaşlılıkta azalır Oogenez Fetal hayatta başlar İşlem iki kez duraklar Her birincil oosit tek bir olgun ovumu oluşturur Erişkin yaşamı sırasında sonlanır Menopoz

Ovum: 150-200 mikron çapında büyük ve hareketsiz bir hücredir. Besin maddesinden zengin sitoplazmasına idioplasma denir. Fertilizasyondan sonra uterusa yerleşene kadar zigota gerekli olan maddeleri sağlar. Protein, karbonhidrat, yağ ve tuz ihtiva eder. Besin alış- verişini, hücre zarının etrafında bulunan ve geçirgen bir zar olan zona pellucide aracılığı ile sağlar. Fertilize olmamış ovum, ovulasyondan 24-48 saat sonra canlılığını kaybederek uterus ve vajinadan dışarı atılır.

Spermium: 50-60 mikron uzunluğunda küçük ve hareketli bir hücredir. Baş kısmının delici özelligi vardir. Spermiumun kadın vucudunda yaşama süresi ortalama 48-72 saattir. Ejakulasyonla vajinaya atılan seminal mai spermiumlarla, prostat, kowper bezleri ve vezikula seminalisin salgılarından oluşur.

ÜREME SİSTEMİNİ ETKİLEYEN HORMONLAR Siklusun endokrin kontrol mekanizmasını; yönetmektedir. Hipotalamus Hipofiz Ovariumlar

Hipotalamus- hipofiz- over ilişkileri Hipofiz ön lobu overleri etkileyen üç hormon salgılar. Bunlar; Bu üç hormon gonadlar üzerine etki ettiği için Gonadotrop Hormonlar (GTH) adını alır. 1. Folikülü stimule eden hormon-FSH, 2. Lutenize edici hormon-LH ve 3. Luteotrop hormon-LTH'dir.

Gonadotrop hormonlarının kontrolü altında, overlerden estrojen ve progesteron salgılanır. Over hormonları ise endometrium üzerine etki ederek menstrual siklusu kontrol ederler. Ovariumlar üzerine etki eden gonadotrop hormonlar ile endometrium üzerine etki eden over hormonlarının hepsine birden "cinsiyet hormonları" adı verilir.

Hipofiz ön lobundan salgılanan gonadotrop hormonlar, hipotalamustan salgılanan Gonadotropin Releasing Hormon (GnRH) tarafından kontrol edilir. GnRH, hipotalamusta sinir hucreleri tarafından salgılanır. Böylece hipofiz ön lobu hipotalamik- hipofizer portal sistem aracılığı ile nöro-hormonal yolla kontrol edilir. Muhtelif beyin merkezleri GnRH'nu etkilerler. Bu merkezler steroid hormonlarından ve GTH'dan negatif ve pozitif geri bildirim alırlar. Aynı zamanda bu merkezler çevresel faktörlerden etkilenir.

Hipofiz ön lob hormonları Folikülü stimüle eden hormon (FSH) Erkekte; spermatogenezisin oluşmasında rol oynar. Kadında; puberte ile beraber ovariumlardaki primer folikülleri etkileyerek, gelişmesini ve olgunlaşmasını sağlar.

FSH sürekli salgılanmaz, gelişen folikülden salgılanan estrojenin düzeyi ile ilişkilidir. Estrojenin kanda yükselmesi, FSH‘ın düşmesine neden olur (yani negatif geri-bildirim). FSH siklusun 25. günü,yeni bir siklusu düzenlemek için yeniden yükselmeye başlar. Siklusun 1. günü FSH yüksek, estrojen düşüktür. 14. günde estrojen en yüksek düzeyde iken, FSH en alt düzeydedir.

Lutenize Edici Hormon (LH) Erkekte; ismi Intertisiyel Sell Stimulating hormondur (ICSH) ve testislerde interstisiyel hücrelerden testesteron yapımını kontrol eder. Kadında; FSH ile birlikte ovulasyonu ve korpus luteumun şekillenmesini sağlar. Ovulasyondan hemen önceki günlerde LH‘ın salgılanması artar. Daha çok FSH olmak üzere bu iki hormonun etkisi ile ovariumlardan estrojen salgılanır.

LH ovulasyondan sonra korpus luteumun şekillenmesini ve progesteron hormonunun salgılanmasını kontrol eder. FSH gibi LH'da sürekli salgılanmaz. Progesteronun salgılanması ile ilişkilidir. Her iki hormon birbirlerini geri-bildirim ile kontrol ederler.

Luteotrop Hormon (LTH) Erkekte bir rolü yoktur. Kadında; memelerden süt salgılanmasını sağlar.

ÜREME SİSTEMİNDE SALGILANAN HORMONLAR Testesteron Testistlerin interstisiyel hücrelerinden salgılanır. Embriyonik hayatın ikinci ayında salgılanmaya başlar. 11-13 yaşlar arasında en fazla salgılanır. 40 yaştan sonra yavaş yavaş azalır, 80 yaşta %20'si kalır. Adölesanda erkeğin sekonder seks karakteristiklerini kazanmasını sağlar.

Testesteron Görevleri; Penis, skrotum ve testisler büyür. Erkek tipi kıllanma ortaya çıkar. Laringeal mukoza hipertrofi olur, larinks genişler ve ses değişimi görülür. Kaslarda protein depolanır, böylece kaslar güçlenir. Kemikler kalsiyum depolar, kalınlaşır ve uzar. Metabolik hız %5'ten, %15'e yükselir. Kırmızı kan hücreleri %15 artar.

Estrojen Tek bir madde değildirler. Beta estradiol ve estrone olarak iki şekli bilinir. Estradiol daha önemli bir kısmıdır. Çocuklukta çok az miktarda estrojen salgılanır. Fakat pubertede bu miktar 20 kez artar.

Estrojenin görevleri Endokrin organlarda FSH salgısını azaltır Hipofiz boyutlarını artırır Anjiyotensinojen ve tirod bağlayıcı globulin salgısını artırır (sıvı-elektrolit dengesi) Epifiz kapanmasına neden olur Kan kolesterolünü düşürür Memelerde Kanallarda gelişme (memenin büyüme hormonu)

Uterus, vajina ve fallop tüplerde -Uterusun, fallop tüplerinin, vajinanın ve dış genital organların pubertede gelişmesinde rol oynar. -Endometrial siklusta, sekretuar ve proliferatif fazları kontrol eder. -Vajen pH‘ını düşürür. -Fallop tüplerinin motilitesini artırarak ovumun overlerden uterusa taşınmasını sağlar.

Progesteron Normal siklusta progesteron korpus luteumdan salgılanır. Siklusun ikinci yarısında endometriumun sekretuar fazında biokimyasal ve morfolojik değişiklikleri düzenler. Bu değişimler vücudu gebeliğe hazırlamak içindir. Progesteron gebelikte endometriumun yıkılmasını önleyerek, gebeliğin devamını sağlar.

Progesteronun Görevleri; Uterus -Servikal glandlar kalın bir mukus salgılarlar -Estrojenin uterus kontraksiyonları üzerine uyarıcı etkisini nötralize ederek uterus kontraksiyonlarını baskılar Meme -Estrojen ile beraber alveolar gelişmeyi sağlayarak laktasyona hazırlar. Beyin -LH salgısını inhibe eder.

Hemen birçok dokuda PGE ve PGF şekilleri ile bulunur. Prostaglandinler Hemen birçok dokuda PGE ve PGF şekilleri ile bulunur. Erkekte kadından daha fazla salgılanır. Salgılanma yeri vezikula seminalistir ve seminal maide fazla miktarda bulunur.

ÜREME SİKLUSU Üreme fonksiyonlarının normal devam edebilmesi için bütün organizmada özellikle üreme organlarında menarştan (ilk adet görme) menapoza (adetten kesilme) kadar devam eden ve her ay muntazam görülecek bazı değişikliklerin olması beklenir. Bu değişikliklerin hepsine birden siklus adı verilir.

Siklus ortalama 28 gün devam eder Siklus ortalama 28 gün devam eder. Bu müddet menstrual kanamanın baslangıcından diğer menstruasyonun baslangıcına kadar geçen zamandır. Her siklus devresinde bir ovum gelişir, olgunlaşır ve fertilizasyona (döllenmeye) hazırlanır. Bu sırada endometriyum da fertilize ovum için hazırlanır. Eğer fertilizasyon olmamış, yani gebelik gerçekleşmemiş ise, endometriyumun bu hazırlanan fonksiyonel tabakası dökülür, yani menstruasyon olayı meydana gelir.

Ovarial Siklus Bir kız çocuğu doğduğunda overlerinde yaklaşık 500.000 kadar oosit 1 (primer folikül) bulunur. Bu foliküller korteks tabakasına yerleşmiştir. Küçük yaşlarda bunlarda bir hareket gorülmez. 7-8 yaşından sonra FSH a yanıt vermeye başlarlar. Sonuçta foliküller estrojen salgılamaya başlarlar.

Ovarial siklus 3 fazda gerçekleşir; Foliküler faz, Ovulasyon, Luteal faz

Foliküler Faz Foliküllerin olgunlaşmasıdır. Ortalama 12- 14 gün devam eder. FSH’ ın etkisiyle, ovarumlardaki pek çok yeni folikül olgunlaşmaya başlar ve her bir folikül hücresinden estrojen salgılanmaya başlanır. Folikullerden salgılanan estrojen, folikül hücreleri içine dolmaya başlar. Bu arada folikül etrafında teka interna ve teka eksterna gelişir. Foliküler fazda bir folikül diğerlerine göre daha çok gelişir, içindeki oosit 1 büyür, birinci mayoz bölünmesini yapar ve oosit 2 adını alır.

2. Ovulasyon Graff folikülü, içinde giderek artan foliküler mainin iç basıncı, theca internadaki damarların dış basıncı ile en ince yerinden çatlar ve oosit II. beraberinde folikül hücreleri ve folikuler mayi ile beraber overlerden atılır. Bu olaya ovulasyon denir.

Ovulasyon siklusun yaklaşık 12-14 Ovulasyon siklusun yaklaşık 12-14. (menstruasyonun baslangıcından itibaren) günlerine rastlar. Bu sırada estrojen hormonu kanda en yüksek düzeydedir. Bu nedenle de FSH baskılanmış, LH ise teşvik edilmiş durumdadır. Bu iki hormonun kanda belirli bir düzeye ulaştığı sırada ovulasyon olayı meydana gelir. Ovulasyonla atılan oosit II, birinci mayoz bölünmeyi geçirmiş, 23 kromozomlu dişi cins hücresidir.

Luteal Faz Ovulasyondan sonra ilk 3 günde (14-17'nci günler) geride kalan folikül içine kolesterol yığılır ve sarı bir renk alır. Bu nedenle bu oluşuma sarı cisim veya korpus luteum denir.

Ovulasyondan sonra corpus luteum gelişir ve progestron hormonu salgılamaya başlar. Bu hormon endometriumun kalınlaşmasına, kanla dolmasına ve gebelik için hazırlanmasına yardım eder. Korpus luteumun en olgun dönemi siklusun 21. gününe rastlar. Fertilizasyon gerçeklesmiş ise, implantasyon bu aşamada gerçekleşir. Eğer fertilizasyon gerçekleşmemişse korpus luteum dejenere olur, kanda estrojen ve progestron seviyeleri düşer ve 1 hafta sonra mensturasyon başlar.

Endometrial Siklus Endometrial siklus; proliferasyon, sekresyon, dejenerasyon (menstrüasyonla sonlanır) ve rejenerasyon aşamalarını gösterir. Endometriumun siklik değişiklikleri ovarian östrojen ve progesteron etkisi altında gerçekleşmektedir.

Endometriumun 3 tabakası vardır: -Zona bazalis, -Zona spongiosa ve -Zona kompakta. Zona bazalis; myometriuma yakın olan tabakadır. Hormonal değişimlere çok az cevap verir. Zona spongiozada ; endometrial glandlar yer alır. Over hormonlarına cevap verirler. Zona kompakta; endometriumun 1/3‘ünü yapar ve menstrual siklusun 14.-28. günlerinde şekillenir. Zona kompakta, spongiosa ile beraber fonksiyonel tabakayı oluştururlar. Aylık değişiklikler bu tabakalarda olur ve menstrual kanama ile dökülür. Basal tabaka ise endometriumun tekrar yapılmasında rol oynar.

Siklusun birinci günü menstrual fazın ilk günüdür. Ovarial siklus gibi endometrial siklusta fazlara bölünmüştür. Bunlar; Proliferatif faz, Sekretuvar faz ve Menstrual fazlardır. Siklusun birinci günü menstrual fazın ilk günüdür.

Proliferatif faz Menstruasyonu takiben fonksiyonel tabaka, basal tabakadan yeniden yapılır. Bu yapılanmayı sağlayan hormon estrojendir. Endometriumun proliferatif fazı, ovarial siklusun folikuler fazının kontrolü altındadır. Estrojen, endometrium epitelinin çoğalarak (proliferasyon) kalınlaşmasına neden olur. Ovulasyona kadar bu proliferasyon devam eder.

Bu sırada zona spongiosadaki glandlar uzar, damarlaşma artar. Proliferatif faz menstrual fazın başlangıcından itibaren yaklaşık 5. günde başlar ve ovulasyona kadar, yaklaşık 14. güne kadar devam eder.

Sekretuvar faz Ovulasyonu takiben korpus luteumdan salgılanan progesteron hormonunun etkisi ile endometrium kalınlaşmaya devam eder. Özellikle endometrial glandlar, fertilize ovumun gereksinimini karşılamak için mukus salgılamaya başlar. Bundan dolayı bu faza sekretuvar faz denir.

Sekretuvar faz, ovarial siklusun luteal fazının kontrolü altındadır Sekretuvar faz, ovarial siklusun luteal fazının kontrolü altındadır. Ovulasyondan bir hafta sonra endometrium tamamen gelişmiştir. Binlerce mikroskobik kan damarı spongioz dokunun çevresini sarmıştır. Ovulasyondan sonra 24-48 saat içinde fertlizasyon olaylanır. Eğer fertilizasyon olmaz ise, korpus luteum geriler, estrojen ve progesteronun kandaki düzeyleri düşer. Endometriumun fonksiyonel tabakası geriler ve iskemi görülür.

Sekretuvar fazın son günü, iskemik faz olarak da isimlendirilir Sekretuvar fazın son günü, iskemik faz olarak da isimlendirilir. Endometriyum menstruasyona hazırdır. Ovulasyondan sonra 14 gün süren bu faza aynı zamanda Premenstrual faz da denir.

Menstrual faz Korpus luteum dejenere olduğunda, ürettiği hormonlar da salgılanmaz. Bunun sonucu olarak endometriyum tabakasında gerileme başlar ve menstruasyon olaylanır.

Endometriumdaki spiral arterler menstruasyonun olaylanmasında anahtardır. Bu arterler ovarial hormonlara karşı çok hassastır. Estrojen ve progesteronun kandaki düzeyinin düşmesi ile bu arterlerde spazm görülür. Fonksiyonel tabakaya kan akımı azalır ve iskemi ortaya çıkar. İskemi sonucu hücreler ölür, kan damarlarında nekroz ve kanama görülür. Endometriumun derin tabakalarına kan sızar.

Bu kanamanın artması, üstte nekroze olan fonksiyonel tabakanın kalkmasına neden olur. Uterin kaviteye dökülen doku ve kan, uterus kontraksiyonlarını başlatır.

Böylece fertilize ovum için hazırlanmış olan bu yatak, vajinal yoldan atılır. Diğer bir deyişle menstruasyon gerçekleşir. Bu kanama sonunda tüm fonksiyonel tabaka dökülür. Sadece düz arteriollerin beslediği basal tabaka kalır.

Normal bir menstruasyon 2-7 gün sürer. Yine normal bir menstruasyon esnasında kaybedilen kan miktarı 30-100 cc arasında değişir. Menstrual sıvının % 50-60'i kan, diğer kısmı endometriumun epitel hücreleri ile gland salgısıdır.

Menstrual kan pıhtılaşmaz. Nedeni; endometriumda meydana gelen harabiyet sonucu serbest hale gelen proteolitik enzimlerin (proteini yıkan enzimler) fibrinojeni harap ederek fibrin teşekkülüne, dolayısı ile pıhtılaşmaya engel olmalarıdır.