Glandulae endocrinae Prof.Dr.Yalçın KIRICI Anatomi AD

Tanım Organizmada meydana gelen metabolizma olayları, büyüme, olgunlaşma gibi birçok fizyolojik olayda önemli görevleri olan bezlere endokrin bezler denir. Bu bezler boşaltıcı kanalı olmayan ve salgısını doğrudan kana boşaltan bezlerdir. Bunların çıkardıkları salgılara da hormon adı verilir. Kana karışan hormonlar etki yapacakları organ hücreleri tarafından tutulur. Endokrin bezler, sadece iç salgı yapan bezler ve hem iç hemde dış salgı yapan bezler olmak üzere incelenir.

Sınıflama Glandula pituitaria (hypophysis) Glandula pinealis (corpus pineale) Glandula thyroidea Glandula parathyroidea Glandula suprarenales Thymus Endokrin pankreas (pankreasın langerhans adacıkları) Endokrin testis (testis’in interstitiel hücreleri) Endokrin ovarium (ovarium’daki follikül hücreleri) Diğer endokrin organlar -Plasenta (corpus luteum) -Gastrointestinal mukoza -Böbrekler -Kalp (Atriopeptin atrial endocardium’dan salgılanır)

Paraganglionlar Vücuttaki diğer organlar içerisine girmeden dağınık olarak bulunan ve paraganglionlar adı verilen hücre kümeleri de mevcuttur. Bu hücre kümeleri kromaffin sisteme ait olup yaklaşık 2 mm çapındadır. Bunlar sempatik ve parasempatik sisteme ait olup iki grupta incelenir.

Paraganglionlar Sempatik sisteme ait olanlar; -Glandula suprarenalis medullası -Paraganglion aorticum abdominale (paraaortik cisimler -Glomus coccygeum Parasempatik sisteme ait olanlar; -Glomus caroticum -Ganglia cardiaca -Glomus tympanicus (glomus jugulare)

Glandula thyroidea Boynun ön tarafında C5-T1 vertebralar arasında, kahverengi- kırmızı renkte damardan zengin bir organdır. Endokrin bezlerin en büyüğü olan glandula thyroidea’nın ağırlığı yaklaşık olarak 25-30 gr. kadardır. Kadınlarda biraz daha büyük ve ağırdır. Menstruasyon ve gebelik esnasında da biraz büyür.

Glandula thyroidea Gl.thyroidea lobus dexter ve lobus sinister olmak üzere iki lob ile bunları ortada birbirine bağlayan dar isthmus glandula thyroidea’dan oluşur. Lobun tepesi yukarıda cartilago thyroidea’nın linea obliqua’sına, tabanı ise aşağıda trachea’nın 4. veya 5. kıkırdak halkaları hizasına kadar uzanır. Isthmus gl. thyroidea trachea’nın 2.veya 3. kıkırdak halkalarının ön yüzünde bulunur.

Glandula thyroidea Her lobun facies lateralis, medialis ve posterior olmak üzere üç yüzü vardır. Facies lateralis; Fascia cervicalis profunda’nın lamina pretrachealis ve m.sternothyroideus ile örtülüdür. Daha önde m.sternohyoideus m.omohyoideus’un venter superior’u vardır. Aşağıda m.sternocleido- mastoideus ön kenarı tiroid bezi ile komşuluk yapar.

Glandula thyroidea Facies medialis; Üst ucu m.constrictor pharyngis inferior ve m.cricothyroideus’un pars obliqua’sı ile komşudur. N.laryngeus superior’un ramus externus’u bezin bu parçasının iç tarafındadır. N.laryngeus recurrens özefagus ile trachea arasındaki bir oluk içindedir.

Glandula thyroidea Facies posterior; Vagina carotica ve içindeki oluşumlar (içte, a.carotis communis, dışta,v.jugularis interna, arkada, n.vagus) ile komşudur. Lobların ince olan margo anterior’ları a.thyroidea superior ramus anterior’u ile komşudur. Yuvarlak olan margo posterior a.thyroidea inferior ve bununla anastomoz yapan a.thyroidea superior’un ramus posterior’u ile komşuluk yapar.

Glandula thyroidea Isthmus gl.thyroidea; İki lobun alt parçalarını bağlar. Genellikle 2-4. trachea halkaları önünde yer alır. Önde lamina pretrachealis ile m.sternothyroideus’tan ayrılmıştır. Alt kenarında v.thyroidea inferior’lar bezi terkeder.

Glandula thyroidea’nın gelişimi Glandula thyroidea 3-4 haftalık embryroda 1-2.yutak cebinin ön tarafındaki tomurcuktan gelişir. İlk gelişme yeri, dilde yer alan sulcus terminalis’in ortasındaki foramen caecum’a uyar. Burada aşağıya doğru uzanan kanala ductus thyroglossus adı verilir.

Glandula thyroidea’nın gelişimi Ductus thyroglossus’un yukarı bölümü kapanır ve bu kanal atrofiye olur. Bazen de orta bölümü gelişerek bezin isthmus parçasından yukarı doğru uzanan lobus pyramidalis’i oluşturur. Bu lobun üst ucu os hyoideum’a kadar uzanır. Ductus thyroglossus’un en alt bölümü ise glandula thyroidea’yı meydana getirir.

Glandula thyroidea’nın gelişimi Bazen isthmus olmayabilir ya da üçüncü bir lop, lobus pyramidalis bulunabilir. Lobus pyramidalis var ise isthmus’un üst kenarından hyoid kemiğine doğru yükselir. Isthmus’un üstünde yer alan küçük tiroid dokusu kümelerine gll.thyroidea accessoria denir.

Glandula thyroidea Tiroid bezi dıştan iki kapsül ile örtülmüştür. İç kapsül (capsula interna) beze sıkıca yapışmıştır. Organın parankim dokusu ile birlikte gelişir. Bu kapsül bezin parankimasına uzantılar göndererek bezi loblara ve lobüllere ayırır. Bezi dıştan saran ikinci kapsül (Capsula fibrosa = fascia cervicalis profunda’nın lamina pretrachealis) önde beze çok sıkı yapışmamıştır. Daha gevşek yapıdadır.

Glandula thyroidea Bu yaprak cartilago cricoidea ve cartilago thyroidea’nın linea obliqua’sına tutunarak sonlanır. Bu nedenle glandula thyroidea yutma işlemi esnasında larynx ile birlikte hareket eder. Arkada ise kalınlaşmış ve beze yapışmıştır. İki kapsül arasında arka yüzde gll.parathyroidealar bulunur. Ayrıca bu aralıkta a.thyroidea inferior ve n.laryngeus recurrens de yer alır.

Glandula thyroidea’nın fonksiyonları Bazal metabolizmayı stimule eden triiodotironin (T3) ve tiroksin (T4) hormonları salgılanır. Bu hormonların aşırı salgılanması triotoksikozis’e (ekzoftalmik guatr’a) neden olur. Glandula thyroidea’nın büyümesine tiroid hiperplazisi (guatr) denir. Büyüyen bez, boyunun ön tarafında bir şişkinlik oluşturur ve bunun yutkunma ile hareket etmesi gözle fark edilebilir. Büyüyen bez trachea ve n. laryngealis recurrens’e bası yapabilir.

Miksödem Yetişkinlerde salgının azlığı miksödem, postnatal dönemde hiposekresyonu ise kretinizm ile sonuçlanır. Tiroiddeki parafolliküler hücrelerden salgılanan kalsitonin, kanda kalsiyum seviyesini düşürür, iskelette ve diğer dokularda kalsiyum tuzlarının depolanmasını artırır.

Miksödem Kalın saç Kuru deri Şişkin göz kapakları Donuk ve mat deri Uyuşuk yüz ifadesi Kaba saçlar Tombul eller Çabuk kırılan tırnaklar Kuru cilt Kırışık deri Dirsekte hiperkeratoz

Kretinizm

Arterleri Vasküler bakımdan çok zengin olan bu bezin iki ana arteri vardır. Bunlar; -A.thyroidea superior(a.carotis externa) -A.thyroidea inferior (truncus thyrocervicalis) Bazen a.thyroidea ima’de bulunabilir (%10).Bu küçük arter arcus aorta, truncus brachiocephalicus veya a.carotis communis sinistra’nın bir dalı olabilir ve bezin isthmus parçasını besler. Bu arterler bezin içinde ve yüzeyinde anastomoz yaparlar.

Arterleri A.thyroidea superior (a.carotis externa)

Arterleri A.thyroidea inferior (truncus thyrocervicalis)

Venleri Tiroid bezi yüzeyinde ve trachea’nın önünde bir pleksus oluştururlar. V.thyroidea superior’lar bezin polus superior’unu, Vv.thyroidea media bezin lateral kısımlarını drene eder. V.thyroidea superior ve media v.jugularis interna’ya drene olurlar. Vv.thyroidea inferiores glandula thyroide’nın polus inferior’larını drene eder ve v.brachiocephalica sinistra’ya açılır.

Venleri V.thyroidea superior ve vv.thyroidea media v.jugularis interna’ya dökülür. Vv.thyroidea inferiores ise v.brachiocephalica sinistra’ya açılır.

Lenfatikleri Glandula thyroidea’nın lenf damarları arterlere yandaşlık eder. Bunlar; -Nodi cervicales profundi inferiores -Nodi paratrachea -Nodi pretracheales -Nodi parasternales’e drene olur. Sonuçta tüm bu lenfatikler ductus thoracicus ve ductus lymphaticus dexter’de sonlanır.

Sinirleri Sempatik lifleri ganglion cervicale superius, medium ve inferius’tan gelir. Bu lifler beze n.vagus’un dalları içinde ulaşır. Sempatik sistem damarları daraltarak beze dolaylı bir etki yaparlar. Parasempatik sinir lifleri ise n.vagus ile organa ulaşır.

Klinik bilgiler Tiroid bezi genellikle menstrüasyon esnasında ve gebelikte dikkati çekecek kadar büyür. Tiroid bezinin büyümesine goitre denir. Bezin büyümesi trachea ve n.laryngeus recurrens üzerine basınç yapar. Tiroid bezi parsiyel olarak çıkarılırken a.thyroidea inferior bağlanır. Bu arter bağlanırken n.laryngeus recurrens de bağlanırsa hasta ses çıkaramaz. Tiroid bezi parsiyel olarak çıkarılırken lobun arka parçaları üzerinde gll.parathyroidealar bırakılır.

Glandula parathyroidea Glandula parathyroidea küçük, sarımsı- kahverengi, oval şekilli olup genellikle glandula thyroidea’nın margo posterior’u ile capsula fibrosa arasında bulunur.Bazen glandula thyroidea’nın parankimasının içinde de yerleşmiş halde bulunabilir. Her birinin ağırlığı ortalama 50 mg olan bu bezler tiroid’in lobus dexter’i ile lobus sinister’inde superior ve inferior olarak yerleşir.Yerlerine göre gll.parathyroidea superior ve inferior adlarını alır.

Glandula parathyroidea Gl. parathyroidea’lar insanlarda genellikle 4 adettir. %1 oranında 4 ten daha az olarak bulunur. Fakat 4 den fazla olması durumu daha yüksek oranda görülür. Yukardakiler 2 adettir ve özefagus’un başlangıç yerinin yanlarında ve cartilago cricoidea’nın alt kenarı seviyesinde bulunur. Bunların bulundukları yer pek varyasyon göstermez. Aşağıdakiler de 2 adettir. Yukarıdakilerin aksine farklı yerlerde bulunabilir. İki kapsül arasında olmak üzere; 1. Yan lobların alt ucunda veya biraz daha aşağısında, 2. A.thyroidea inferior’un aşağısında ve yukarısında 3. İç kapsülün altında veya 4. Bezin dokusu içinde de bulunabilir.

Glandula parathyroidea

Arterleri, venleri ve lenfatikleri Gl.parathyroidea, a.thyroidea inferior ve superiordan bol kan alır. Bu arterler anastomoz yaparlar. Venleri gl.thyroidea’nın venlerine dokülür. Bu bezin lenfatikleri çok sayıda olup, -nodi cervicales profundi inferiores -nodi paratracheales’e drene olur. Bunlar da ductus thoracicus ve ductus lymphaticus dexter’de sonlanır.

Sinirleri Sempatikler truncus sympatheticus’tan ganglion cervicale superius, ganglion cervicale medium’dan direkt olarak veya a.thyroidea superior ve a.thyroidea inferior’u saran bir plexustan gelir. Parasempatik sinir lifleri n.vagus ile organa ulaşır. Glandula parathyroidea’nın salgıladığı hormon parathormon olup, bu hormon kemik dokusundaki hücrelere etki ederek kemikteki kalsiyumun kana geçmesini sağlar ve kan kalsiyum düzeyini yükseltir. Kan kalsiyum seviyesinin artması ile birlikte parathormon sekreyonu inhibe olur.

Klinik bilgiler Glandula parathyroidea’lar tamamen çıkarılacak olursa, vücut kaslarında konvülzif kasılmalar gözlenir ve buna tetani adı verilir. Solunum ve larynx kaslarının da etkilenmesi sebebiyle bu hastalarda ölüm görülebilir. Tetaninin sebebi kan kalsiyum seviyesinin azalmasıdır.

Thymus Thymus, primer lenfoid organlardandır.Diğeri ise kemik iliğidir. Thymus’ta T-hücre prekürsörleri (timositler) gelişir. Thymus’un fonksiyonu T lenfositlerin tüm vücuda dağılmasını sağlamaktır. Büyüklüğü yaş ile değişen bir organdır. Doğumda 10-15 gr. ağırlığındadır. Puberte’ye kadar büyümeye devam ederek 30-40 gr’a erişir. Daha sonra atrofiye olarak yerini yağ dokusuna bırakır ve ağırlığı da 10 gr’a iner. Yaş ilerledikçe yağ miktarı artar.

Thymus Timus eşit büyüklükte olmayan iki lobdan (lobus dexter ve lobus sinister) oluşur. İki lobu birbirine gevşek bağ dokusu bağlar. Timus, mediastinum superius’ta ve mediastinum anterius’ta bulunur. Aşağıda 4.kıkırdak kaburgaya kadar iner. Sivri üst uçları bazen gl.thyroidea’ya kadar uzanabilir.

Thymus Önde: Sternum Üst 4 kıkırdak kaburganın sternuma yakın bölümleri M.sternohyoideus M.sternothyroideus ile komşudur.

Thymus Arkada: Trachea’nın ön ve yan kısımları V.brachiocephalica sinistra Arcus aorta Arcus aorta’nın dalları Pericardium’la komşuluk yapar.

Thymus Timus fibröz bir kapsülle sarılmıştır. Kapsül bez içine bölmeler gönderir ve bez lobuli thymi denilen küçük lobcuklara ayırır. Lobcuklar dışta cortex thymi, içte de medulla thymi denilen farklı yapıdaki iki bölmeden oluşur. Timus iyi gelişmiş olarak ancak puberte’ye kadar kalır. Puberte’den sonra cinsel olgunluğun başlaması ile kortikal lenfositler ile epitel hücreleri azalmaya başlar ve bunların yerini de yağ dokusu alır.

Arterleri, venleri ve sinirleri Arterleri; a.thoracica interna ve a.thyroidea inferior’un dallarından gelir. Venleri; arterleri takip ederler ve vv. thymicae adını alırlar. Bunlar v.brachiocephalica sinistra, v.thoracica interna ve v.thyroidea inferior’a açılır. Sinirleri; Sempatikler truncus sympatheticus’tan ganglion cervicothoracicum (stellatum) ile, parasempatikler ise n.vagus’tan gelir.

Thymus’un fonksiyonu Gelişim çağında timus lenfatik sistemin, normal gelişmesi ve bağışıklık maddelerinin (antikorların) oluşmasında etkilidir. Neonatal devrede lenfoid dokuların normal gelişmesi ile de ilgilidir. Timus’un çıkarılması sonucunda lenfatik dokuda gelişim geriler. Bu dokuda lenf, kanda da lenfositler kaybolur, antikorlar da yapılamaz.

Paraganglionlar Paraganglionlar glandula suprarenalis dışında yer alan, kromaffin sisteme dahil olan, yaklaşık 2mm çapındaki küresel şekilli doku kitleleridir.Bunlar truncus sympatheticus’a ait olan ganglionların içerisinde veya çevresinde bulunabilecekleri gibi, bu ganglionları saran kapsüle gömülmüş olarak da bulunabilir. Kromaffin sistem; gl.suprarenalis medullasın’daki hücrelere benzeyen hücrelerin bir araya gelmesi ile oluşur. Kromoffin hücreler veya feokromosit’ler adrenalin ve noradrenalin salgılar. Paraganglionlar yaşam boyunca etkili olabilen hücrelerdir.

Para-aortik cisimcikler Para-aortik cisimcikler fötal hayatta gelişmeye başlar ve fötal hayat boyunca giderek gelişir. Üç yaşına kadar maksimum büyüklüğü olan 1cm’ye ulaşır. A.mesenterica inferior’un başlangıç kısmının her iki yanında birer adet bulunur. Bunlar plexus intermesentericus ve plexus hypogastricus superior ile yakın bir ilişki içindedir. 14 yaşından sonra bu doku topluluklarının hücre yapısı bozulmaya başlar. Dokusu poligonal kromaffin hücrelerden oluşur. Kromaffin hücreler noradrenalin salgılar.

Glomus caroticum (karotis cisimciği) Sayıları iki adet olup kırmızı kahverengi renkte ve elipsoidal yapıda cisimciklerdir. A.carotis communis’in ikiye ayrılma yerinin (bifurcatio carotidis) arkasında, A.carotis externa ile a.carotis interna’nın başlangıç yerleri arasında Bu arterlerin dış fibröz tabakasına gömülmüş olarak bulunur. Karotis cisimcikleri n.glossopharyngeus’un dalı olan ramus sinus carotici’den innerve olur.

Glomus caroticum (karotis cisimciği) Hipoksi, hipercapni veya hidrojen iyon konsantrasyonunun kanda yükselmesi ile stimüle edilir. Beyin sapında solunum düzenleme merkezleri ile aralarındaki sinirsel bağlantılar ile solunum volümünü ve oranının arttıran bir refleksi başlatır. Karotis cisimcikleri kanın kimyasal bileşimindeki değişiklikleri okuyan bir arteriyel kemoreseptör olarak çalışır. Organdan geçen kanın oksijen miktarının düşmesi veya karbondioksidin artması n.glossopharyngeus ve n.vagus’da refleksleri başlatarak solunumu uyarır.

Glomus jugulare (glomus tympanicus) V.jugularis interna’da bulbus superior’un üst kısmında tunica advertisia içinde bulunur. Yapısı ve fonksiyonu olarak glomus caroticum’a benzer. N.glossopharyngeus’un ramus tympanicus veya n.vagus’un ramus auricularis’i ile komşudur. Bu sinirler ile birlikte temporal kemiğin pars petrosa’sında uzanır. Cisimciklerin tümörlerinde n.glossopharyngeus, n.vagus ve orta kulak ile ilgili semptomlar ortaya çıkar.

Glomus coccygeum 2,5 cm. çapında ovalimsi bir cisim olup, os coccynx’in uç kısmının hemen önünde veya altında, a.v.sacralis media’nın sonlandığı yer civarında ve ganglion impar’ın yakınında bulunur. İnce yapısı, innervasyonu ve fonksiyonel ilişkileri tam olarak bilinmemektedir.

Hepinize sınavlarda ve bundan sonraki yaşantınızda başarılar dilerim. Dr.Yalçın KIRICI