SEYHAN HAVZASI SEKTÖREL SU TAHSİSİ PLANI YAPIMI PROJESİ Prof. Dr. Melike GÜREL Doç. Dr. Alpaslan EKDAL Araş. Gör. Gökhan CÜCELOĞLU ÇEVRESEL AKIŞ 19 Kasım 2015 DSİ 6. Bölge Müdürlüğü Sami Kayahan Eğitim Tesisleri, Adana

Brisbane Deklarasyonu, 2007 Çevresel akış tanımı: “çevresel akış tatlısu ve haliç ekosistemlerinin ve bu ekosistemlere bağlı olan insanların geçim ve refahını sürdürebilmek için gerekli olan su akımının miktar, zamanlama ve kalitesini tanımlar” Çevresel akışı hesaplamak için birçok teknik geliştirilmiş olmakla birlikte gelişmekte olan ülkelerde bu metodlar nadiren uygulanmıştır (Reitberger ve McCartney, 2011). Çok sayıda çevresel akış metodolojisi geliştirilmiştir. – Zaman – Veri – finansal ve teknik kaynak mecudiyetine – probleme bağlı olarak farklı metodlar uygulanabilir. Göreceli olarak çabuk, basit ve ucuz yaklaşımlardan kapsamlı ekolojik değerlendirme gerektiren metodlara kadar geniş bir aralıkta metodlar bulunmaktadır.

Kaynak Varlığı ve Çevresel Akış Tahmini Kaynakların varlığı: yani yerel ve/veya ulusal düzeyde bilimsel uzmanlık seviyesi, verilerin erişilebilirliği, mali kaynaklar ve süre (WWF-Türkiye, 2014)

Çevresel Akış Yöntemleri 4 ana grup altında toplanabilir Hidrolojik modeller Hidrolik modeller Habitat modelleri Bütüncül (holistik) modeller AvantajlarDezavantajlar Hidrolojik  Hızlı  Düşük para ve insan kaynağı  Parametrelerin yeniden kalibrasyonu gerekli  Düşük çözünürlük Hidrolik  Hızlı, basit, esnek  Orta derecede kaynak ihtiyacı  Sadece hidrolojik veriye dayalı  Hedeflenen biotaya odaklanılması Habitat  Esnek  Veri işleme becerisi  Yüksek kaynak ihtiyacı  Hedeflenen biotaya odaklanılması Holistik  Disiplinlerarası  Esnek, gürbüz, pragmatik  Çok yüksek kaynak ihtiyacı  Parametrelerin yeniden kalibrasyonu gerekli Çevresel Akış metodlarının avantaj ve dezavantajları (Reitberger ve McCartney, 2011)

Türkiye’de Türkiye’de çevresel ihtiyaç debisi ile ilgili olarak “Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” 2003 →2009 DSİ “Ancak, doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son on yıllık ortalama akımın en az %10’u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar artırılabilecektir. Belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Nehirde son on yıllık ortalama akımın %10’undan daha az akım olması halinde suyun tamamı doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacaktır.”

Tennant Yöntemi Yaygın olarak kullanılan bir yöntem, 1976 yılında Donald Tennant tarafından geliştirmiş Balık habitat kalitesini belirlemek için ortalama yıllık akışın bir yüzdesini kullanıyor ABD’de Montana, Nebraska ve Wyoming eyaletlerinde 1964 ve 1974 yılları arasında 11 akarsu ve 58 enkesitte yapılan çalışmalar Kısa vadede balıkların hayatta kalabilmesi için minimum ortalama yıllık akışın %10’una, iyi hayatta kalma koşullarını sürdürebilmek için ortalama yıllık akışın %30’una olağanüstü/mükemmel bir habitat için ise ortalama yıllık akışın %60’ına ihtiyaç olduğunu belirtilmiş. Taşkın debileri (Flushing flows) yıllık ortalama akımın %200’üdür ve periyodik olarak bu akımın, tabandaki silt, sediment diğer malzemeyi yıkaması için geçmesi gerekmektedir

Tennant Yöntemi Akımın Tanımlanması Tavsiye Edilen Taban Akımı Rejimi Ekim–Mart (%)Nisan–Eylül (%) Taşkın veya maksimum200 Optimum aralık60–100 Olağanüstü4060 Mükemmel3050 İyi2040 Zayıf veya bozulmuş (degrading)1030 Kötü veya minimum10 Önemli ölçüde bozulma (Severe degradation) 0–10 Not: Bütün akımlar ortalama akımın yüzdesi olarak tanımlanmıştır.

Tennant Yöntemi’nin avantaj ve dezavantajları sadece tarihsel akış verilerine dayanarak uygulanabilir olması avantaj Tennant’ın çalışmalarını yaptığı akarsulardaki morfolojinin çalışılan alana benzer olduğu kabulü Yöneticiler pahalı arazi verisi toplanması ve işlenmesi prosesleri olmaksızın çevresel akışı belirleyebilir yüzde 10’unun çevresel akış tahsisleri için en düşük ve son derece istenmeyen bir eşik ekosistemde kabul edilebilir koşulları sağlamak için en azından toplam yıllık ortalama akımın yüzde 30’unun nehirde muhafaza edilmesi gerektiğini belirtiliyor

Tennant Yöntemi Martin (2014) %10’luk akımın geçmesi durumunda sistemde olan değişiklikleri şöyle özetlemiştir: – Derinlikler ve hızlar önemli ölçüde azalmaktadır. – Taban açığa çıkmaktadır. – Çakıl alaların suyu çekilmektedir. – Nehir kenarındaki örtü yok olmaktadır. – Balıklar havuzlarda yoğunlaşmaktadır. – Sığlıklar (riffles) nispeten büyük balıkların geçebilmesi için çok sığ kalmaktadır.

Tennant Yöntemi Yıllık ortalama akımın bir yüzdesinin alınması sebebiyle yıl içindeki değişimler göz önüne alınmamaktadır. Yıllık ortalama akımın doğal koşulları doğru temsil edecek şekilde belirlenmesi önemlidir. Yıllık ortalama akımın yüzdesinin seçimi rastgeledir. Bu değer temsil edici olmaza seçilen yüzdesi de istenen sonucu sağlamayacaktır. Bu yöntem, ortalama yıllık hidrografı esas aldığından, kanalların devamlılığına ve ekosistemin farklı parçalarına destek olan “ay içerisindeki değişimleri” içermez.

Global Environmental Flow Calculator (GEFC) Çevresel Akış Hesabı için International Water Management Institute (IWMI) ve New Hampshire Üniversitesi Su Sistemleri Analiz Grubu’nun (Water Systems Analysis Group of the University of New Hampshire, UNH) ortaklaşa yaptıkları bir projenin ürünü Masaüstü Hızlı Çevresel Akış hesabı yapan bir yazılım, visual basic’te kodlanmış WEAP Modeli’nin içerisine entegre Akım değişkenliği göz önüne alıyor Doğal akımlar FDC: Debi süreklilik eğrisi FDCShift fonksiyonu akım rejimi değiştirilmiş bir akarsu için tavsiye edilebilecek çevresel akışının tahmininde kullanılmakta Burada doğal akımın (regüle edilmemiş) debi süreklilik eğrisi, sabit bir persentil değeri kadar azaltılır (kaydırılır). Debi süreklilik eğrisi, akım değerlerini (persentilleri) ve olası bütün oluşma olasılık aralığını içerir. Yöntemde 17 adet sabit persentil değeri vardır: 0,01, 0,1, 1, 5, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 95, 99, 99,9 ve 99,99. Bu noktalar akımların tüm aralığının kapsanmasını sağlamalıdır. Daha sonra parçalarına ayrılarak çevresel akış için zaman serisi elde edilir. Bu zaman serileri akarsuyu istenen ekolojik şartlarda tutmak için (çevresel yönetim sınıfı) gerekli olan çevresel akışı ihtiyaç debisini temsil etmektedir. EMC: Çevresel Yönetim Sınıfları EMC  Ekosistemin sürdürülebilirliği için tahsis edilen su 

Global Environmental Flow Calculator (GEFC) Burada doğal akımın (regüle edilmemiş) debi süreklilik eğrisi, sabit bir persentil değeri kadar azaltılır (kaydırılır). Debi süreklilik eğrisinin kaydırılması ile her bir adımda bir miktar kayıp olsa da genel olarak akımın değişkenliği korunmaktadır. Debi süreklilik eğrisi, akım değerlerini (persentilleri) ve olası bütün oluşma olasılık aralığını içerir. Yöntemde 17 adet sabit persentil değeri vardır: 0,01, 0,1, 1, 5, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 95, 99, 99,9 ve 99,99.

Global Environmental Flow Calculator (GEFC) Çevresel akış ekosistemin sürdürülmesi veya daha iyi duruma (ki bu duruma “arzu edilen gelecek durum”, “Ekolojik Yönetim Kategorisi”, “Çevre Koruma Seviyesi”, “Çevresel Yönetim Sınıfı” gibi adlar verilmektedir) getirilebilmesini amaçlamaktadır Çevresel Yönetim Sınıfı  Ekosistemin sürdürülebilirliği için tahsis edilen su  İdeal şartlarda bu sınıfların akım ve ekolojik durum arasındaki ampirik ilişkilere dayandırılması ve eşik değerlerin tanımlanması gerekir. Ancak bu eşik değerlerin belirlenebilmesi için yeterli bulgu yoktur. Bu sebeple bu sınıflar yönetim kavramı içinde değerlendirilmekte ve yeterli bilgi olmadığı durumlarda da karar verilebilmesi açısından kullanılmaktadır. Bir nehrin “Çevresel Yönetim Sınıfı” bir puanlama sistemi aracılığıyla uzman görüşü ile belirlenebilir ya da “Çevresel Yönetim Sınıfı” bir varsayılan senaryo olarak kullanılabilir. Her bir “Çevresel Yönetim Sınıfı” bir çevresel akış senaryosudur.

MEDAR KAPSAMINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR Çevresel ihtiyaç debisi hesabında  akım ana değişken MEDAR kapsamında: havza içerisinde seçilen akarsu gözlem istasyonlarında akım verileri incelenmiştir Akım gözlem istasyonları seçilirken: uzun yıllar verisinin olması (minimum 15 yıl) ana alt havza çıkışını temsil edici olması (Zamantı, Göksu ve Aşağı Seyhan Alt Havzaları) bazı kollarda ise üzerinde bulunduğu akarsuyun doğal yapısının mümkün mertebe bozulmamış olması gibi hususlar göz önünde bulundurulmuştur. Analizlerde gözlem istasyonunun doğal akımlarını değerlendirebilmek için membasında baraj işletmesinin başlamamış olmasına dikkat edilmiştir.

Seçilen AGİ’lerin konumları

Zamantı Alt Havzası Zamantı Alt Havzası’nda Çevresel İhtiyaç Debisi Çalışmaları için Seçilen AGİ’ler ve Mevcut Veri Durumları Akarsu Kolu İstasyon AdıÖlçüm Yılları Süre (Yıl) Analiz DurumuAnaliz Yapılan Yıllar Zamantı Nehri E18A Var E18A004( ) ve ( )20Yok- E18A006( ) ve ( )33VarÖlçüm Yılları

E18A004 numaralı istasyonun verisinin tutarsızlık göstermesi (memba kısmında bulunan akım gözlem istasyonundan elde edilen akım verilerinden daha düşük değerler gözlenmesi) sebebi ile bu veri kullanılmamıştır

Aylar İstasyon No 18A02218A006 Minimum5,2940,80 Maksimum23,81133,91 Ortalama10,7068,27

Göksu Alt Havzası Göksu Alt Havzası’nda Çevresel İhtiyaç Debisi Çalışmaları için Seçilen AGİ ve Mevcut Veri Durumu Akarsu Koluİstasyon AdıÖlçüm Yılları Süre (Yıl)Analiz DurumuAnaliz Yapılan Yıllar Göksu NehriE18A005( ) ve ( )69VarÖlçüm Yılları

Aylar İstasyon No 18A005 Minimum20,51 Maksimum142,41 Ortalama57,85 Medyan45,78

Aşağı Seyhan Alt Havzası Aşağı Seyhan Alt Havzası’nda Çevresel İhtiyaç Debisi Çalışmaları için Seçilen AGİ’ler ve Mevcut Veri Durumları Akarsu Koluİstasyon AdıÖlçüm Yılları Süre (Yıl) Analiz Durumu Analiz Yapılan Yıllar Çakıt DeresiE18A VarÖlçüm Yılları Eğlence Deresi D18A023( ) ve ( )25VarÖlçüm Yılları E18A VarÖlçüm Yılları E18A VarÖlçüm Yılları Körkün DeresiE18A VarÖlçüm Yılları Seyhan Nehri E18A007( ) ve ( )5Yok- D18A Yok- D18A Yok-

Seyhan Nehri üzerinde seçilen 3 istasyonda (E18A007, D18A004, D18A045), yeterli veri bulunmaması sebebi ile bu istasyonlardaki veriler değerlendirmeye alınmamıştır.

Aylar İstasyon No 18A02818A02318A02518A02118A020 Minimum2,380,002,162,564,08 Maksimum23,930,9417,7424,3325,54 Ortalama11,190,378,2310,8312,75 Medyan11,040,297,679,3011,58

Değerlendirme İhtiyaç ve talepler açısından değerlendiririldiğinde Seyhan Havzası’nda mevcut taleplerin karşılanmasında çevresel ihtiyaç debisinin çok fazla dikkate alınmadığı görülmektedir. Özellikle kurak dönemlerde tarımsal aktivitenin devam edebilmesi açısından suyun önemli olduğu yapılan saha gezisi ile görülmüştür. Çevresel ihtiyaç debisi hesabında nehirlerin geçmiş doğal akış rejim özelliklerinin yanısıra yönetim, politika ve sosyoekonomik ve lojistik koşullar da önemlidir. Bu sebeple Seyhan Havzası’nda gelecekte çevresel ihtiyaç debisinin belirlenebilmesi için gerçekçi hedefler belirlenmelidir. Kademeli yaklaşımlar yapılabilmesi de mümkündür.

TEŞEKKÜRLER