EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (Hizmet İçi Eğitim ve Rehberlik Daire Başkanlığı) VAAZLARDA HADİSLERDEN YARARLANMA ESASLARI Sunum: Abdurrahman AKKUŞ EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

SUNUM BAŞLIKLARI I. Hadislerin değeri hakkında müstakim bir inancı olmalı. II. Rivayetlerin kaynağı sahih olmalı. (Nakl-i Musaddak) III. Rivayetleri doğru anlamalı. (İstidlal-i Muhakkak) EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

VAAZ VE HADİSLER 1. Bir vaazda iki temel unsur vardır: Ayet ve Hadisler. أفضل الكلام كلام الله وأحسن الهدي هدي محمد صلى الله عليه وسلم 2. Sahabe ve tabiun sözleri, seleften nakiller, menkıbe ve şiirler ise yan unsurlardır. Vaazların hedefi Müslümanlara kimlik kazandırmak ve “üsve-i hasene”yi rol modeli yapmaktır. Rol modeli yanlış veya çarpıtarak aktarmak hem modele, hem de model alanlara ihanet etmektir. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

HADİSLER VAAZLARIN ANA UNSURUDUR أَتُحِبُّونَ أَنْ يُكَذَّبَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ حَدِّثُوا النَّاسَ بِمَا يَعْرِفُونَ Hz. Ali: “Siz, Allah ve Resulünün yalanlanmasını arzu eder misiniz? O halde insanlara anlayabilecekleri şeyleri söyleyiniz.” (Buhari, İlim:49) الْوَائِدَة وَالْمَوْءُودَة فِي النَّار "Çocuğu diri diri mezara gömen kadın da, diri diri mezara gömülen çocuk da cehennemdendir." (Ebu Davud, Sünnet 17) EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

1.1.HADİS VEYA SÜNNET NEDİR?  Hadis: Hz. Peygamber’e izafe olunan söz, fiil, takrir ve vasıflardır.  Sünnet: Hz. Peygamber’in dini yaşama biçimidir.  Sünnet; hadisle eş anlamlıdır. (Usulcüler)  Sünnet; Şâri'in yapılmasını bağlayıcı olmaksızın istediği ve yapılmamasını kötülemediği fiildir. (Fakihler) EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

1.2.SÜNNETİN DİNDEKİ YERİ 1. Sünnet / hadis tamamen vahiy kaynaklıdır ve bunlar klasik metinlerde derlenmiş olan ifadelerdir. (Ehl-i Hadis) 2. Sünnetin bir kısmı vahye dayalıdır (s.hüda), bir kısmı ise Peygamber (a.s)’ın gündelik yaşama dair davranışlarıdır. (s.zevaid) (Ehl-i Re’y) EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

…ayrıntıda gizlidir. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

…ayrıntıda gizlidir. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

GÜNÜMÜZDE SÜNNET ALGISI 1. Sünnet’e şekilci yaklaşım: Sünneti dini yaşamın değerleri değil; bir tarz olarak görme anlayışı. Elbise rengi, Sakal, sarık boyu, Asa, ateş ve bıçak taşımak. Elle yemek yemek. Taşla taharetlenmek, Ayakkabı ile namaz kılmak, Camilerden halıları kaldırmak vs. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

GÜNÜMÜZDE SÜNNET ALGISI 2. Sünnete İnkarcı Yaklaşım: Daha ziyade rasyonalist ve oryantalist düşüncenin etkisinde kalmış ve tevarüs eden dini birikimi ‘gelenek’ diye reddedip Kur’an ile yetinme akımı. Şefaati ve kader inancını reddetmek, Ölülerin arkasından dua edip Kur’an okumaya karşı çıkmak, Adet günlerinde kadınların ibadet etmesi, Oruç keffareti, Namazın vakit ve rekatları, Zekatın miktarı vs. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

GÜNÜMÜZDE SÜNNET ALGISI 3. Sünnete İşlevsel Yaklaşım: Allah’ın kendisi vasıtasıyla gönderdiği hak dini gerçekleştirmek için Hz. Peygamberin izlemiş olduğu yol. (Yusuf KARADAVİ) Zaruriyyat, Haciyyat, Tahsiniyyat. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

1.2.SÜNNETİN DİNDEKİ YERİ  İbn Mes’ud: “Eğer mescidleri terk eder de farz namazları evlerinizde kılarsanız, peygamberinizin sünnetini terk etmiş olursunuz. Peygamberinizin sünnetini terk ederseniz, küfre girdiniz (ya da sapıttınız) demektir.”  Ebû Davûd'un Sünen'ine ilk şerhi yazmış olan Hattabî (v. 388 h. ), İbn Mes'ud'un bu sözünü; "Hz. Peygamber'in sünnetini terkederseniz, İslamî emirlerden tek tek vaz geçe geçe - Allah korusun- bir gün küfre gitmiş olursunuz" EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

1.2.SÜNNETİN DİNDEKİ YERİ  Urve b. Zübeyr: "Sünnetlere, aman sünnetlere dikkat ediniz. Zira sünnetler, dinin kıvamıdır!“  Güneş doğduktan sonra/batmak üzere iken nafile namaz kılmaya kalkışan bir Müslüman ikaz edilince; "Ne yani, Allah'ın bana, namaz kıldığım için azab edeceğini mi söylemek istiyorsun? -Said İbni'l-Museyyeb:"Allah sana namaz kıldığın için değil, sünnete uymadığın için azab eder!" EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

2.1.HADİSLER KARŞISINDA HASSASİYET  Vaiz, hadis rivayetinin emaneti sahibine teslim etmek olduğunu unutmamalıdır.  Zeyd b. Sabit: “Biz yaşlandık ve bazı şeyleri unuttuk. Hadis rivayet etmek ağır bir iştir” (Tayalisi, Müsned: II/60)  İbn Mes’ud (r.a) ve Enes b. Malik hadis rivayet ederken “Efendimiz buyurdu” demek yerine “…bunun gibi bir şey söyledi” derdi. (İbn-i Mace, Sünnet:3)  İ. Malik, ders öncesi özel hazırlık yapar ve ders süresince aynı şekilde otururdu. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

1.5.HADİS SEÇİMİ NASIL OLMALI? 1. Seçilen hadis sahih olmalıdır. Sahih rivayet nedir? Zayıf rivayet nedir? Zayıf rivayetler fedail-i a’mal, adab ve terğib-terhibde kullanılabilir. Şartları: I. Zayıflığı şiddetli olmayacak.(MÜNKER-METRUK) II. Sağlam bir aslın zımnında olacak. III. İhtiyaten amel edildiği unutulmayacak. 2. Kaynak seçiminde hassas olunmalıdır. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

2.1.HADİSLER HANGİ KAYNAKLARDAN SEÇİLMELİ 1. Temel Hadis Kaynakları: Bunlar Sahihayn, Sünen-i Erbaa, K.Sitte ve Tis’a gibi eserlerdir. İnanç, ibadet ve muamelat ile ilgili bütün hadisleri toplamaya özen gösterilmiştir. 2. Ahlak ve Âdâb Hadislerini İçeren Eserler: Bunlar halkın eğitimi, irşadı ve yönlendirilmesi gibi hususlarda sünnetin insan davranışlarına örnek teşkil edecek numunelerini içeren eserlerdir. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

2.2.HADİSLER HANGİ KAYNAKLARDAN SEÇİLMELİ Hadislerde kaynak hiyerarşisi; 1. Muhtevası kesinlikle sahîh olan kitaplar: Sahihayn ve Muvatta. 2. Sıhhatte ilk tabakadan sonra gelenler: Ebu Davud, Tirmizi, Nesai ve Müsned-i Ahmed. 3. Sıhhat bakımından her tür rivayetin bulunduğu eserler: Humeydi, Tayâlisi, Abdurrezzak, Beyhakî, Taberani vs. 4. İlk iki tabakada bulunmayan rivayetleri cem etmek için derlenmiş eserler: Ebu Nuaym, Deylemi, İbn Asakir gibi. 5. Dillerde dolaşan, ilk dört tabakada aslı bulunmayan rivayetleri toplayan eserler.(Dehlevi, Hüccetullahi’l-Baliğa:I/ ) EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

2.3.HADİS KAYNAKLARININ TASNİFİ 1. Ale’r-Rical eserler: 1. Müsnedler: Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i 2. Mu’cemler: Taberani’nin Mucemu’l-Evsat’ı 2. Ale’l-Ebvab eserler: 1. Musannefler: Muvatta 2. Camiler: Buhari, Müslim 3. Sünenler: Sünen-i Erbaa EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

2.4.VAİZLER İÇİN HADİS EL KİTAPLARI 1. El-Edebü’l-Müfred: İ. Buhari (v.256) 2. Ş Tirmîzi (v.279) 3. Riyazü’s-Salihin: Nevevi (v.676) 4. Camiu’l-Ulûm ve’l-Hikem: İbn Receb el-Hanbeli (v.795) 5. Cemu’l-Fevaid: Rudani (v.1094) 6. Et-Tac: Mansur Ali Nasıf (v….) 7. Hadislerle İslam: DİB (Ankara,2013) EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

2.5.DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN KİTAPLAR 1. İhyau Ulumi’d-Din: İ.Gazzali (v.505) 2. Et-Terğib ve’t-Terhib: Münzirî (v.656) 3. Keşfu’l-Hafa: İ. Acluni (v.1748) / Kültürümüzü Şekillendiren Hadisler:N.Dalgın-Y.Macit 4. Ramuzu’l-Ehadîs: Gümüşhanevi (v.1893) 5. Tenbîhu'l-Gâfilin / Bustanu’l-Arifin: Ebu’l-Leys es- Semerkandi (v.373) 6. Dürretü'n-Nâsihin: Hopalı Osman Efendi (v. 1825) EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

3.1.ANLATILACAK HADİSİ ANLAMAK EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

3.2.ANLATILACAK HADİSİ ANLAMAK Abdullah ibn Mes’ud (r.a) şöyle demiştir: Peygamber (a.s) kum üzerine bir kare resmi çizdi. Sonra karenin ortasından dışına uzanan bir çizgi çizdi. Sonra bu ortadaki çizgiye dik açıyla dayanan birtakım küçük çizgiler çizdi. Peygamber (a.s) "Şu insandır. Şu da eceldir, her tarafından onu kuşatmıştır. Şu kare dışında uzanan çizgi de, insanın emelidir. Şu ufak çizgiler de insana arız olan afetler, musibetlerdir. İnsana şu ok isabet etmezse diğeri eder. O da isabet etmezse diğeri eder. ” (Buhari, Rikak:4) EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

3.3.ANLATILACAK HADİSİ ANLAMAK  Hadislerin nasıl anlaşılması gerektiği meselesi ilk asırlardan beri süregelen bir tartışmadır. Ashab-ı kiram dahi “muhaddis sahabiler / fakîh sahabiler” diye kategorize edilmişlerdir.  Bir hadisin sıhhatini tespit etmek kadar delâletini de doğru tespit etmek önemlidir. Yanlış anlaşılan bir hadisin sahih olması bir anlam ifade etmez.  M.Gazzali: "İslam toplumu, tarih boyunca Hadis ve Sünneti yanlış anlamaktan çektiğini, uydurulan binlerce hadisten çekmemiştir." EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

4.1.HADİSLERDE ÇEVİRİ PROBLEMİ Bir hadisin başka bir dile tercümesi onun bir nevi manen rivayetidir. Dolayısıyla Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirlerindeki maksadı tam olarak yansıtmayan veya yanlış yansıtan bir tercümenin Allah Resulü hakkında yalan uydurma mesabesinde olduğu söylenebilir. Hz. Peygamber, öğrettiği bir duadaki “nebi” kelimesi yerine “resul” kelimesini kullanan Bera b. Âzib'i uyarmış ve nebi demesi gerektiğini belirtmiştir. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

4.2.HADİSLERDE ÇEVİRİ PROBLEMİ I-Dil hataları: أسلم الناس و آمن عمرو بن العاص "İnsanların en Müslüman'ı ve en imanlısı Amr b. As'tır." "İnsanlar Müslüman oldu, Amr b. As ise iman etti.” إِنَّ اللَّهَ يَغَارُ وَإِنَّ الْمُؤْمِنَ يَغَارُ وَغَيْرَةُ اللَّهِ أَنْ يَأْتِيَ الْمُؤْمِنُ مَا حَرَّمَ عَلَيْهِ "Şüphesiz ki, Allah kıskanır, Mümin de kıskanır. Allah'ın kıskanması,mümine haram kıldığı şeyi getirmesidir.” "Allah’ta kıskanır, mü'min de kıskanır. Allah’ın kıskanması, mü'minin Allah'ın haram kıldığı şeyi yapması (dolayısıyla) dır.” EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

4.3.HADİSLERDE ÇEVİRİ PROBLEMİ II- Rivayeti yanlış anlama: ”... يَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ ، أَرَأَيْتَ إِنْ غُلِبْتُ عَلَيْهِ ، أَرَأَيْتَ إِنْ زُحِمْتُ عَلَيْهِ ؟ ، قَالَ ابْنُ عُمَرَ : اجْعَلْ " أَرَأَيْتَ" بِالْيَمَنِ ، رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَسْتَلِمُهُ وَيُقَبِّلُهُ” "Kalabalık olur ve yaklaşılmaz ise ne olacak?" dedi. İbn Ömer de şu cevabı verdi: "Yemen’den (ve diğer ülkelerden) gelenleri bir düşün. Tabii ki kalabalık olacaklar. Ben Resulullah’ın (s.a.v) Hacer'ül- Esved'i bazen öptüğünü bazen de kalabalıktan dolayı öpemeyip geriden selamladığını (istilam ettiğini) gördüm.” Adam:(Haceru'l-Esved) Kalabalık olur ve (öpmeyi) gerçekleşti- remezsem ne dersin? dedi. İbn Ömer şu cevabı verdi: "Sen şu 'ne dersin?' demeyi Yemen'de bırak! Ben Resulullah’ın (s.a.v) Hacerü’l- Esved'i selamladığını ve öptüğünü gördüm." EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

4.4.HADİSLERDE ÇEVİRİ PROBLEMİ III- Türkçeyi yanlış kullanma: فنظر إليها رسول الله صلى الله عليه وسلم فصعد النظر إليها وصوبه ثم طأطأ رأسه… " …Bunun üzerine Resulullah kadına bakarak onu tepeden tırnağa süzdü. Sonra başını eğdi … “ “…Resulullah başını kaldırıp dikkatlice baktı ve sonra öne eğdi..” وَإِنَّهَا لَمْ تَكُنْ نُبُوَّةٌ قَطُّ إِلاَّ تَنَاسَخَتْ حَتَّى يَكُونَ آخِرُ عَاقِبَتِهَا مُلْكًا "Gerçekten hiç bir Peygamberlik yoktur ki, nesh edilmemiş akıbeti saltanata müncer olmasın.” “… EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

BAKMAK/GÖRMEK = ANLAMAK MI ? EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

5.1.RİVAYETLERE FARKLI BAKIŞLAR Bir rivayet değişik bakış açılarıyla ele alınabilir. 1. Literal veya lugavi okuma, 2. Fıkhî okuma, 3. Yorum eksenli okuma, 4. İş’arî okuma, 5. İdeolojik okuma, 6. Akıl eksenli okuma. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

5.2.KULLANILACAK HADİSLERİN MUHTEVASI  Bir rivayetin muhatapları şüphesiz onu en doğru anlayanlarıdır. Bunun için sahabe kavilleri önemlidir.  Kitap isimleri ve bab başlıklarının bir anlama faaliyeti ve muhteva tasnifi olduğu unutulmamalıdır.  Kullanılacak hadis-i şerif cemaatin kavrama seviyesine uygun olmalıdır.  Örnek: “Veled-i zina üçlünün en şerlisidir.” EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

5.3.ANLATILACAK HADİSİ ANLAMAK 1. Hadisler İslam’ın bütünlüğü içerisinde anlaşılmalı, 2. Hadisler K.Kerim ile birlikte düşünülmeli, 3. Hadislere Hz. Peygamber’in sünneti muvacehesinde bakılmalı, 4. Hadislerin farklı rivayet ve tarikleri araştırılmalı, 5. Hadisin, varsa vürûd sebebi dikkate alınmalı, 6. Din dili ve Hz. Peygamber’in kavram dünyası bilinmeli, 7. Hadislerin bağlayıcılık değeri tespit edilmelidir. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

5.4. HADİSİ ANLAMAK: ÖRNEK I Zühd rivayetleri aktarılırken terğib içerikli olduğuna (gaye değil vesile değerler olduklarına) dikkat edilmelidir. Üsame b. Zeyd’den: “Cennet’in kapısında durup baktım.Bir de gördüm ki, içeri girenlerin çoğu miskinlerdi. Zenginler ise hesap vermek için alıkonulmuşlardı...” (Müslim, Zikir:94 vd) Fakiri değerli kılan şey; 1. Haline sabretmesi, 2. Allah’ın verdiğine şükretmesi, 3. Dini ibadet ve görevlerini yerli yerince yapmasıdır. (Bkz: Kandemir, Bir Gönül Yaptın İse; İbn Hacer, Fethu’l-Bari, XI / 337) EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

5.5. HADİSİ ANLAMAK: ÖRNEK II Örnek: Kocası Fatma b. Kays’ı üç talakla boşamış, ancak Hz. Peygamber ona kalacak ev ve nafaka tayin etmemiş, iddeti bitinceye kadar İbn Ummu Mektum'un evine göndermişti. Talak,1: “Ey Peygamber! Kadınları boşayacağınızda, onları iddetlerini gözeterek boşayın ve iddeti de sayın. …. Apaçık bir hayasızlık yapmaları hali bir yana, onları evlerinden çıkarmayın, kendileri de çıkmasınlar…” Talak, 6: “…Eğer hâmile iseler, doğum yapıncaya kadar nafakalarını verin…” EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

5.6. HADİSİ ANLAMAK: ÖRNEK II 1. Fatma b. Kays: Hadis üç talakla boşanmış bütün kadınlar için geneldir, Talak:1 ayeti ric’i talak hakkındadır. (Literal yaklaşım) 2. Hz. Aişe: Fatıma’nın evi ıssız bir yerdedir ve o’nun diliyle ailesini rahatsız etme endişesi vardır; bu hüküm ona hastır. (Fıkhî ve akli yaklaşım) 3. Hz. Ömer: Biz, ezberlediğini veya unuttuğunu bilmediğimiz bir kadının sözünden dolayı Kitabı ve sünneti terk etmeyiz. onun (iddeti bitinceye dek) barınak ve nafaka hakkı vardır. (Genel perspektiften bakış, yorum eksenli yaklaşım) EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

5.7. HADİSİ ANLAMAK: ÖRNEK II Farklı Okumaların Mezheplere Yansıması 1. Ehl-i hadis, Ahmed b. Hanbel, Zahiriler: Üç talakla boşanmış kadınlara sükna ve nafaka hakkı yoktur. 2. Malik b. Enes, İ.Şafii: Barınak hakkı vardır, nafaka yoktur. 3. Kufe ekolü, ehl-i re’y: Üç talakla boşanan hanıma hem nafaka, hem de sükna hakkı vardır. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

5.8. HADİSİ ANLAMAK: ÖRNEK III Örnek: “Kalbinde hardal tanesi kadar kibir bulunan cennete giremez…” (Müslim, İman:147)  Sözlükte “kibir”: Kendisini büyük gösteriş. Büyüklük. Kendisini, başkalarından üstün olmadığı hâlde üstün görme ve tutma hastalığı. Şeref ve şan. Hadisin devamı: Bir zat: İnsan elbisesinin güzel, ayakkabısının güzel olmasını istiyor? demiş. Resulüllah: «Şüphesiz ki Allah güzeldir güzelliği sever. Kibir; hakkı inkâr ve insanları tahkir etmektir.» buyurdular. EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

6.1. Faydalı Linkler        EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

TEŞEKKÜRLER… "Sünnet, Müslüman kimliğini dokuyan ve koruyan Peygamber mirasıdır” İ.L.ÇAKAN Abdurrahman AKKUŞ Manisa Eğitim Merkezi Müdürü EĞİTİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ