Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi 3. Yönlendirme Komitesi Toplantısı 13 Nisan 2016 Su Yönetimi Genel Müdürlüğü Ankara Prof. Dr. Melike GÜREL Doç. Dr. Alpaslan EKDAL Araş. Gör. Gökhan CÜCELOĞLU Çevre Müh. Burak KAYNAROĞLU Seyhan Havzası’nda Çevresel Akışın Belirlenmesi

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi Kaynakların varlığı: yani yerel ve/veya ulusal düzeyde bilimsel uzmanlık seviyesi, verilerin erişilebilirliği, mali kaynaklar ve süre (WWF-Türkiye, 2014) Kaynak Varlığı ve Çevresel Akış Tahmini 44 ülkede 207 çevresel akış metodu (Tharme, 2003) 4 ana grup altında toplanabilir: Hidrolojik modeller (Hızlı, düşük para ve insan kaynağı gerektirir) Hidrolik modeller Habitat modelleri Bütüncül (holistic) modeller (Disiplinlerarası, çok yüksek para ve insan kaynağı gerektirir) Kademeli yaklaşımlar yapılabilmesi de mümkündür (King ve diğ., 1999 ve Tharme, 2003). Masaüstü hidrolojik metotlar ile yapılacak hesapların sonuçları bir temel oluşturması ve tartışmaya fırsat yaratması açısından önemlidir ve planlamanın erken evrelerinde katkıda bulunabilir. Bunları daha sonra detaylı çalışmalar ile teyit edilmesi gerekir (Reitberger ve McCartney, 2011). Hidrolojik metotlarda akım gözlemlerinin kullanılması “ölçülen akımların sucul ortamları kabul edilebilir seviyede desteklediği” kabulüne dayanmaktadır. Hidroloji esaslı metotlar özellikle ekolojik verinin az olduğu durumlarda en yaygın kullanılan metotlardır (Tharme, 2003).

Global Environmental Flow Calculator (GEFC) Masaüstü Hızlı Çevresel Akış hesabı yapan bir yazılım Bu projede su tahsisi modeli olarak kullanılacak olan WEAP Modeli’nin içerisine entegre Akım değişkenliğini göz önüne alıyor Doğal akımlar kullanılıyor FDC: Debi süreklilik eğrisi Doğal akımın (regüle edilmemiş) debi süreklilik eğrisi, sabit bir yüzdelik değeri kadar azaltılır (kaydırılır). Debi süreklilik eğrisinin kaydırılması ile her bir adımda bir miktar kayıp olsa da genel olarak akımın değişkenliği korunmaktadır. Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi

Çevresel Yönetim Sınıfı Persentil değerinin kaç adım kaydırılacağı AçıklamaYönetim Bakış açısı A: Doğal Akım1Nehirde ve nehir kıyısındaki habitatta çok az değişiklikler Nehirler ve havzaları korunmuş. Korunan alanlar ve ulusal parklar. Başka projelere (baraj, suyun yönünün değiştirilmesi vb.) izin verilmez B: Az Değiştirilmiş2 Su kaynaklarının geliştirilmesine ve/veya havzasında değişiklikler olmasına rağmen büyük ölçüde bozulmamış biyoçeşitlilik ve habitalar Su temini veya sulama yapılıyor ya da izin veriliyor C: Orta derecede değiştirilmiş 3 Habitatlar ve biota dinamikleri etkilenmiş ancak temel ekosistem fonksiyonları hala bozulmamış. Bazı hassas türler kaybolmuş ya da azalmış. Yabancı türler mevcut. Sosyo-ekonomik gelişimin gereği olarak çoklu etkiler (disturbances) örneğin, barajlar, suyun yönünün değiştirilmesi, habitat modifikasyonu ve su kalitesinin kötüleşmesi D: Büyük ölçüde değiştirilmiş 4 Doğal habitatta, biotada ve temel ekosistem fonksiyonlarında büyük değişiklikler oluşmuş. Beklenenden az tür bolluğu. Toleransı az türlerin mevcudiyetinde azalma. Yabancı türler hakim. Barajlar, suyun yönünün değiştirilmesi, transferler, habitat modifikasyonu ve su kalitesinin bozulması gibi havza ve su kaynaklarının geliştirilmesi ile ilgili önemli ve açıkça görülebilir etkiler E: Önemli ölçüde değiştirilmiş 5 Habitat çeşitliliği ve mevcudiyeti azalmış. Tür bolluğunun beklenenden önemli ölçüde az olması. Sadece toleranslı türler kalmış. Yerli türler artık çoğalamıyor. Yabancı türler ekosistemi istila etmiş. Yüksek nüfus yoğunluğu ve su kaynaklarının aşırı tüketimi F: Kritik (en üst) seviyede değiştirilmiş 6 Değişiklikler kritik bir seviyenin üzerine çıkmış. Ekosistem tamamiyle değişmiş ve doağl habitat ve biota neredeyse tamamen kaybolmuş. En kötü durumda temel ekosistem fonksiyonları tahrip olmuş ve değişiklikler geri döndürülemez durumda. Bu durum yönetim açısından kabul edilemez. Daha iyi bir yönetim sınıfına çıkabilmek için akım rejimi ve nehir habitatı v.s. açısından yönetim müdahaleleri gereklidir (hala mümkün/fizible ise). Çevresel Yönetim Sınıfı  Ekosistemin sürdürülebilirliği için tahsis edilen su 

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi Uzun yıllar aylık ortalama değerler ve Çevresel Yönetim Sınıfı (Environmental Management Class, EMC)”lere göre hesaplanmış aylık değerler

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi Seçilen AGİ’lerin konumları ve alt havzalar Akarsu Kolu İstasyon Adı Ölçüm Yılları Süre (Yıl) Analiz Durumu Analiz Yapılan Yıllar Zamantı Nehri E18A Var E18A004( ) ve ( )20Yok- E18A006( ) ve ( )33VarÖlçüm Yılları Akarsu Kolu İstasyon Adı Ölçüm Yılları Süre (Yıl) Analiz Durumu Analiz Yapılan Yıllar Göksu NehriE18A005( ) ve ( )69VarÖlçüm Yılları Akarsu Koluİstasyon AdıÖlçüm Yılları Süre (Yıl) Analiz Durumu Analiz Yapılan Yıllar Çakıt DeresiE18A VarÖlçüm Yılları Eğlence Deresi D18A023( ) ve ( )25VarÖlçüm Yılları E18A VarÖlçüm Yılları E18A VarÖlçüm Yılları Körkün DeresiE18A VarÖlçüm Yılları Seyhan Nehri E18A007( ) ve ( )5Yok- D18A Yok- D18A Yok- Seyhan Havzası’nda yapılan çevresel akış çalışmaları

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi Aylık Debi Zaman Serisi (m 3 /s) debi süreklilik eğrileri Çevresel Yönetim Sınıfı % Doğal AkımABCDEF (m 3 /s) elde edilen aylık çevresel akış Doğal akım ve farklı Çevresel Yönetim Sınıfları için hesaplanan debi değerleri

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi Elde edilen aylık çevresel akış grafikleri Zamantı - E18A022 istasyonu Zamantı - E18A006 istasyonu Göksu - E18A005 istasyonu A. Seyhan - E18A028 istasyonu A. Seyhan - E18A025 istasyonu A. Seyhan - E18A021 istasyonu A. Seyhan - E18A020 istasyonu A. Seyhan - E18A023 istasyonu

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi Kurak Dönem için elde edilen aylık çevresel akış grafikleri Kurak dönemlerde çevresel akış miktarının durumu ile ilgili olarak iki yaklaşımla değerlendirme yapılmıştır: 1.Yaklaşım Her bir alt havzada seçilen meteoroloji gözlem istasyonlarında SPI Kuraklık İndeksi değerleri dikkate alınarak değerlendirme yapılmış ve -Zamantı Alt Havzası’nda (Tomarza MGİ): 1994 yılı -Göksu Alt Havzası’nda (Sarız MGİ): 2012 yılı -Aşağı Seyhan Alt Havzası’nda (Adana Merkez ve Karaisalı MGİ): 1973, 2007 ve 2008 yılları kurak dönem olarak belirtilmiştir. Çevresel Akış hesabı için kullanılan GEFC modelinin en az 10 yıllık akım verisi ile çalıştırılması gerekmektedir. Bu durumda yukarıda belirtilen kurak dönemleri içine alacak, mümkün olduğunca kurak geçmiş (SPI Kuraklık İndeksi değerleri düşük) ve akım verilerinin mevcut olduğu dönemleri kapsayan 10 yıllık dönemler seçilmiştir.

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi Kurak Dönem için elde edilen aylık çevresel akış grafikleri 2. Yaklaşım WEAP modeli içerisinde yer alan GEFC modeli günlük debi değerlerini kullanarak aylık debi değerlerini hesaplamaktadır. Bu aylık debi değerleri ile de çevresel akış hesaplamaları yapılmaktadır. Aylık değerler hesaplanırken maksimum, ortalama veya minimum debi değerleri üzerinden hesap yapılabilmektedir. Çevresel akış hesaplamaları ortalama debiler kullanılarak yapılmıştır. Kurak dönemler için değerlendirme yapılması amacıyla ayrıca bu dönemlerde gözlenen minimum debi değerleri de kullanılarak çevresel akış hesabı yapılmıştır. Bu yöntemde aynı ay için uzun dönemde gözlenen en düşük aylık akımlar kullanılarak o aya ait çevresel akış hesabı yapılmaktadır. Ancak bu duruma gerçekte rastlanılması çok zordur, gerçek durum tam olarak temsil edilmemekte ve gerçekte olduğundan daha düşük değerleri verdiği düşünülmektedir.

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi Akarsu Koluİstasyon Adı Akım Ölçüm Yılları Kurak Dönem Analizi Yapılan Yıllar Zamantı NehriE18A Tomarza İstasyonu SPI Kuraklık İndeksi değerleri (12-aylık dönem) E18A022 Nolu istasyonda periyodu için elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A022 istasyonunda yılları arasında minimum akımlar kullanılarak elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A022 istasyonunda periyodu için elde edilen aylık çevresel akış grafiği Zamantı Alt Havzası - Kurak Dönem

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi Göksu Alt Havzası - Kurak Dönem Sarız İstasyonu SPI Kuraklık İndeksi değerleri (12-aylık dönem) Akarsu Kolu İstasyon Adı Akım Ölçüm Yılları Kurak Dönem Analizi Yapılan Yıllar Göksu NehriE18A005( ) ve ( ) Göksu Alt Havzası’nda akım ölçümü yapılan ve kurak dönem analizi için seçilen istasyon ve yıllar E18A005 Nolu istasyonda periyodu için elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A005 istasyonunda ve yılları arasında minimum akımlar kullanılarak elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A005 istasyonunda ve periyodu için elde edilen aylık çevresel akış grafiği

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi A. Seyhan Alt Havzası - Kurak Dönem Akarsu Koluİstasyon AdıAkım Ölçüm Yılları Kurak Dönem Analizi Yapılan Yıllar Çakıt DeresiE18A Körkün DeresiE18A Eğlence DeresiE18A Aşağı Seyhan Alt Havzası’nda akım ölçümü yapılan ve kurak dönem analizi için seçilen istasyon ve yıllar Not 1: Eğlence Deresi üzerinde bulunan E18A021 nolu istasyon için akım ölçümleri yılları arasındadır. Bu dönem kurak dönemi yansıtmamakta olup analiz yapılmamıştır. Not 2: D18A023 Nolu İstasyonda mevcut tüm akım verileri kullanılarak yapılan çevresel akış hesabında oldukça düşük debiler (1 m 3 /s’den az) elde edilmiş olup bu istasyonda kurak dönemi analizi yapılmamıştır. E18A028 Nolu istasyonda periyodu için elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A028 istasyonunda yılları arasında minimum akımlar kullanılarak elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A028 istasyonunda periyodu için elde edilen aylık çevresel akış grafiği

Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi A. Seyhan Alt Havzası - Kurak Dönem E18A020 Nolu istasyonda periyodu için elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A020 istasyonunda yılları arasında minimum akımlar kullanılarak elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A020 istasyonunda periyodu için elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A025 Nolu istasyonda periyodu için elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A025 istasyonunda yılları arasında minimum akımlar kullanılarak elde edilen aylık çevresel akış grafiği E18A025 istasyonunda periyodu için elde edilen aylık çevresel akış grafiği

Değerlendirme Çevresel akış hesap yöntemi olarak bu çalışma kapsamında GEFC (Global Environmental Flow Calculator) seçilmiş olup bu yöntem hidrolojik çevresel akış hesaplama yöntemleri arasında yer almaktadır. Modelin en önemli avantajlarından biri 6 adet Çevresel Yönetim Sınıfı için aylık olarak çevresel akış miktarlarının hesaplanabilmesidir. GEFC Modeli ile çevresel akış hesabı yapabilmek için uzun süreli ve mümkünse kesintisiz doğal akım değerlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Yapılan analizler ve havzanın mevcut durumu göz önünde bulundurulduğunda C ve daha üstü çevresel yönetim sınıfı için belirlenen değerlerin çevresel akış miktarları olarak bırakılması önerilmektedir. Kurak dönemlerde çevresel akış miktarının durumu ile ilgili olarak iki yaklaşımla değerlendirme yapılmış olup sonuçlar, uzun dönem verilerinin tamamı kullanılarak elde edilen sonuçlarla karşılaştırılmıştır. Kurak dönem analizi yapılabilen tüm istasyonlarda, kurak dönemler için elde edilen çevresel yönetim sınıfı akış değerlerinin uzun dönem verileri ile elde edilen çevresel yönetim sınıfının bir alt sınıfına karşı geldiği gözlenmiştir. Bu da beklendiği şekilde kurak dönemlerde akışın azalması ile ekosisteme olan etkilerin artacağı sonucunu vurgulamaktadır. Kurak periyotlar için ayrıca çevresel akış analizi yapmak yerine uzun dönem verilerine karşı gelen seçilmiş Çevresel Yönetim Sınıfının kurak periyotlar için bir alt Çevresel Yönetim Sınıfına düşürülmesi (örneğin uzun dönemde çevresel yönetim sınıfı A olarak belirlenmiş ise, kurak periyot için bu sınıfın B olması) uygun görünmektedir. Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi

TEŞEKKÜRLER Seyhan Havzası Sektörel Su Tahsis Planı Hazırlanması Projesi