Hormonlar Yard. Doç. Dr. Ahmet ÇIĞLI

Hormon nedir? Nerede etkilidir? Hormon kelimesi “uyarıcı” anlamına gelir. Bir bez veya doku tarafından salgılanırlar. Kan yoluyla taşınırlar. Başka doku ve organlarda etkisini gösterirler. Bazı hormonların etkisi bütün vücut hücrelerinedir (Örnek: Tiroid hormanları). Sadece bir veya birkaç organda etkisini gösterir (Örnek: Paratiroid hormonları).

Hormonların dokulardaki etkisi Etkilerini hücre düzeyinde gösterirler. Hedef organ veya hedef hücreye etki eder. Hormonların dokulardaki özgün etkisi spesifik reseptörlerin varlığıyla açıklanabilir.

Hormonların etki mekanizmaları 1. Hücreiçi hormon mediatörleri ile: Siklik adenozin monofosfat (cAMP), siklik guanozin monofosfat (cGMP), kalmodülin ve inozitol trifosfat aracılığı ile etki gösterirler. 2. Membran permeabilitesinin değiştirilmesi ile. 3. Doğrudan gen aktivasyonu ve protein sentezi ile.

Simple and complex endocrine/neuroendocrine circuits nervous system epinephrine ADH oxytocin insulin growth hormone thyroid hormones cortisol estrogens testosterone insulin glucagon PTH

Hipotalamus hormonları Tirotropin salgılatan hormon (TRH): Ön hipofize etkir. TSH ve PRL salgılatır. LH salgılatan hormon (LHRH, Gonadotropin RH, GnRH): Ön hipofize etkir. LH ve FSH salgılatır. Kortikotropin salgılatan hormon (CRH): Ön hipofize etkir. ACTH salgılatır. Büyüme hormonu salgılatan hormon (growth hormon RH, GHRH): Ön hipofize etkir. GH salgılatır. Somatotropin inhibe edici hormon (GHIH) : Ön hipofize etkir. GH ve TSH’u baskılar. Gastrin, VIP, GİP, sekretin, motilin, insülin inhibisyonu yapar. Prolaktin salgılatan hormon (PRF): Ön hipofize etkir. PRL salgılatır. Prolaktin inhibe edici hormon (PIF): Ön hipofize etkir. PRL süpresyonu sağlar.

Hipofiz Anatomisi .

Hipofiz

Ön hipofiz hormonları Tiroid stimülan hormon (TSH):Tiroid bezine etkir. Tiroid hormonlarının sentezi ve salgılanmasını sağlar. Follikül stimülan hormon (FSH): Ovaryum ve testise etkir. Folliküllerin büyümesi, LH salgılannması ve östrojen salgılanmasını sağlar. Luteinize edici hormon (LH): Ovaryuma etkir. Ovulasyon, ve korpus luteum teşekkülünü sağlar. Progesteron salgılatır. Prolaktin (PRH): Meme bezine etkir. Meme dokusunun gelişmesini sağlar. Süt salgısını başlatır devam edecek

Ön hipofiz hormonları Büyüme hormonu (Growt hormon, GH, somatotropin): Bütün vücuda etkir. Kemik ve kas gelişmesini sağlar. Kortikotropin (ACTH,Adrenokortikotropik hormon): Adrenal kortekse etkir. Böbreküstü hormonlarını sentezletir ve salgılatır. Melanosit stimülan hormon (MSH) : Deriye etkir. Derinin rengini koyulaştırır. Beta-Lipotropin: MSH ve endorfinlerin prekürsörüdür. Beta-Endorfin: Beyine etkir. Ekstrapiramidal motor aktivitesinde ağrı eşiği ve etkisini yükseltir. Enkefalinler: Beyine etkir. Endorfine benzer.

Arka hipofiz hormonları Vazopressin: Vazopressin (Antidiüretik hormon, ADH): Arteriollere etkir. Kan basıncının yükseltilmesinde önemli görevi vardır. Renal tübüller su rezorbsiyonunu sağlar Oksitosin: Düz kaslara etkir. Uterus ve memelere etki eder. Kontraksiyon yaptırır. Doğumda uterus kontraksiyonu sağlar. Sütün dışarı akıtılmasını sağlar. Sperm trasportunda önemli görevi vardır.

Epifiz (pineal gland)hormonları Serotonin (5.hidroksitriptamin, 5-HT) Kardiyovasküler sistem, solunum sistemi ve gastrointestinal sisteme ve beyine etkir. Nörotransmitterdir, vazokonstrüktördür. Düzkas ve sinirlerin uyarıcı veya inhibitörüdür. Melatonin: Hipotalamusa etkir. Gonodotropin ve GH sekresyonunun süpresyonu ve uyku indüksiyonu. Timozinler: Lenfoid hücrelere etkir. Lenfoid hücrelerin sayı ve tipini etkiler.

Thyroid Gland

Tiroid Hormonları Tiroksin (T4) ve triiyodotironin (T3): Bütün vücuda etkir. Metabolizmayı hızlandırır, oksijen tüketimini arttırır. Kalsitonin (tirokalsitonin): İskelet sistemi ve böbreklere etkir. Kalsiyum rezorpsiyonunun azaltılması, plazma kalsiyum ve fosforunun düşürülmesini sağlar.

Thyroid hormones: tyrosine derivatives

Negative feedback homeostasis: T3 and T4 effects on TSH and TRH

Paratiroid hormonları Parathormon (Paratiroid hormonu): İskelete, böbreklere ve gastrointestinal sisteme (GİS) etkir. Kan kalsiyumunu arttırır. Gastrointestinal Ca ve P metabolizmasını düzenler.

Adrenal Gland

Adrenal Gland cortisol aldosterone epinephrine norepinephrine

Cortisol exerts negative feedback on ACTH and CRH Cortisol effects Synergizes glucagon and epinephrine

Adrenal korteks hormonları Glukokartikoidler (Kortizon, kortizol, kortikosteron): Bütün vücuda etkir. Karbonhidrat, protein ve yağ metabolizmasını etkler. Aşırı duyarlılığı azaltır. Enflamasyona karşı direnci düşürür. Mineralokortikoidler (Aldosteron): Böbreklere etkir. Tuz-su dengesini sağlar.

Adrenal medülla hormonları Norepinefrin ve epinefrin (Noradrenalin ve adrenalin): Sempatik sinirlere etkir. Sempatik sinir uçları stimülasyonunu sağlar. Epinefrin (adrenalin): Karaciğer, kas ve yağ dokusuna etkir. Glikojenoliz ve lipoliz yaptırır, kan glukozunu arttırır.

Erkekte Gonadlar

Ovaryum hormonları Östrojenler: Dişilik aksesuvar ve seks organlarına etkir. Sekonder seks karakterlerinin gelişmesi sağlar. Progesteron (korpus luteumdan). Uterusa etkir. Uterusun ovum implantasyonuna hazırlanması ve gebeliğin sürdürülmesini sağlar.. Relaksin: Uterusa etkir. Miyometriyal kontraksiyonu inhibe eder ve doğumu kolaylaştırır. İnhibin: Hipotalamusa etkir. FSH sekresyonunun kontrolündeki rolü şüpheli.

Testis hormonları Testosteron: Leydig hücrelerinden salgılanır. Erkek seks organlarına etkir. Erkeğin sekonder seks karakterlerinin gelişmesi ve fonksiyon görmesini sağlar. İnhibin: Hipotalamusa etkir. FSH sekresyonunun kontrolündeki rolü şüphelidir.

Kalp hormonları Atrial naturetik polpeptid (ANP): Damar, böbrek ve böbreküstüne etkir.Kan hacmi ve basıncının regülasyonunda etkilidir.

Plasenta hormonları Östrojenler: Dişi seks organları na etkir. Dişinin sekonder seks karakterlerinin gelişmesini sağlar. Progesteron (Korpus luteumdan): Uterusa etkir. Uterusun ovum implantasyonuna hazırlanması,gebeliğin sürdürülmesini sağlar. Human koriyonik gonadotropin (hCG, koryogonadotropin): Meme bezlerine etkir. Meme dokusunun gelişmesi ve süt salgısının başlatılmasını sağlar. Human koriyonik somatotropin (hCS, human plasental laktojen hPL): Meme bezine etkir. Meme dokusunun gelişmesi ve süt salgısının başlatılmasını sağlar. Relaksin: Uterusa etkir. Miyometriyal kontraksiyonun inhibisyonu ve doğumun kolaylaştırılmasını sağlar.

Pankreas hormonları P maddesi: GI sisteme ve hipotalamus’a etkir. Analjezik etkisi vardır. Gastrointestinal sistem düz kas kontraksiyonunu arttırır, tükrük salgısını arttırır, histamin salgısını arttırır. Pankreatit polipeptid (PP): GİS‘e etkir.GİS motilitesini attırır, GİS boşalmasını hızlandırır, Safra kesesi kontraksiyonunu inhibe eder Devam edecek

Devam Pankreas hormonları İnsülin: Kas dokusu ve yağ dokusu hücrelerine etkir. Karbonhidrat metabolizmasının düzenlenmesi, ve kan şekerinin düşürülmesinde önemli etkisi vardır. Glukagon Karaciğere etkir. Glikojenolizi aktive eder. Kan şekeri normalin alt sınırına yaklaşınca salgılanması artar, kan şekerinin çok düşmesini engeller. Nörotensin: GİS’e etkir.

Böbrek hormonları Kalsitrol (Aktif D vitamini): Barsaklara, kemiklere ve böbreklere etkir. Kan kalsiyumunu arttırır. Ca ve P absorbsiyonu arttırır. Kemikten Ca rezorpsiyonu sağlar (PTH ile birlikte). Ca reabsorbsiyonunu arttırır. Eritropoetin: Kemik iliğine etkir. Eritrosit yapımını arttırır.

Gastrointestinal sistem (GİS) hormonları Gastrin: Mideye etkir. Mide mukozasının gelişmesi ve HCL salgılanmasını sağlar. Kolesistokinin (Pankreozimin) (CCK-PZ):Safra kesesi ve pankreasa etkir. Safra kesesi kontraksiyonu yaptırır. Pankreas enzimleri salgısını arttırır. Motilin: GİS’e etkir. Motiliteyi arttırır. Pankres ve GİS hormonları salgılatır. Su ve elektrolit sekresyonunu arttırır. Substans P (SP): GIS ve beyine etkir. Nörotransmitter özelliktedir. Analjezik etkilidir. GİS düzkas kontraksiyonunu arttırır. Histamin salınmasını arttırır. Devam edecek

Devam ediyor Gastrointestinal sistem (GİS) hormonları Vazoaktif intestinal peptid (VİP): GİS’e etkir. Nörotransmitterdir. Barsakların sirkülasyonu ve Hormonların salınmasının arttırır. Pankreas ve barsaklardan su ve elektrolit salınmasının arttırır. Gastrik inhibitör polipeptid (GİP): GİS’e etkir. Mide sekresyon inhibisyonu ve motilite inhibisyonu sağlar. İinsülin salgısını arttırır. Bombesin: GİS’ etkir. Çeşitli hormon ve pankreas enzim salgılarını arttırır. Düzkas kontraksiyonunu arttırır. Hipotermi yaptırır. Kardiyovasküler ve renal fonksiyolarda değişikliklere neden olur. Sekretin: Pankreasa etkir. Pankreatik bikarbonat ve solunum enzimlerinin salgılanmasını sağlar.

Karaciğer hormonları İnsülin benzeri büyüme faktörü 1 (IGF-1): Birçok hücreye etkir. Boy ve hücre büyümesini uyarır İnsülin benzeri büyüme faktörü 2 (IGF-2): Birçok hücreye etkir. İnsüline benzer etkisi vardır..

IGF system

Timus hormonları Timuzin ve timopoetin: Lenfositlere etkir. T lenfositlerinin gelişmesini sağlar.

Hormonların analiz yöntemleri Hormonların vücut sıvılarındaki konsantrasyonları çok düşük olduklarından ileri teknolojiyle yapılmış sistemler kullanılarak ölçüm yapılabilir. Günümüzde üç önemli yöntemle hormon analizleri yapılmaktadır: 1. Radio Immuno Assay (RIA) 2. Enzim Immumo Assay (ELISA, EIA) 3. Kemiluminisans Immuno Assay (LIA) ladır. 4. Yüksek dansiteli likid kromatografisi (HPLC)

Hormonların kanda taşınması Serbest (free) halde taşınması. Hormonun pek az kısmı kanda serbest halde dolaşır. Etkindir. Örnek: FT3, FT4, Globuline bağlanarak taşınması. Örnek: Tiroksin bağlayıcı globulin (TBG). Albumin veya prealbumine bağlanarak taşınması. Tiroksin bağlayıcı prealbumin bu gruba girer. Bazı hormonlar da özel bir proteine bağlanarak taşınırlar.

Hormon testlerinde kullanılan analiz materyalleri Plazma: Antikoagulanlı kanın plazması ayrıldıktan sonra ölçülür. Ör: ACTH. Serum: Kan hormon düzeylerinin çoğu serumdan çalışılır. Düz tüpe (antikoagulansız tüpe) alınan kanın serumu ayrılır, analizde kullanılır. İdrar: Bazı hormonların düzeyini ölçmek zor olduğundan serum ve idrardaki metabolitlerinin ölçülmesiyle hormon düzeyi hakkında değerlendirme yapılabilmektedir.

Hormon testlerinde kullanılan idrar analizleri Vanil mandelik asit (VMA): Adrenalin ve noradrenalin metabolitlerindendir. 3-4 günlük diyetten sonra 24 saatlik idrarda ölçülür. Metanefrin ve normetanefrinler: Adrenalin ve noradrenelin metabolitleridir. 17-ketosteroidler (17-KS): Kadınlarda adrenal korteks hormonları, erkeklerde adrenal korteks ve testis hormonlarının metabolitlerinin çoğu 17-KS’dir. 24 saatlik idrarda ölçülür. 5 hidroksi indol asetik asit (5.HİAA): Serotoninin idrar metabolitidir. 24 saatlik idrarda ölçülür. İdrar kortizolü: Direk olarak idrardan ölçüm yapılabilmektedir. 24 saatlik idrarda incelenmesi daha uygundur.

Hormonların incelenmesinin amacı nedir? Bir hormon salgılayan sistem hakkında inceleme yaparken hormonların veya metabolitlerinin düzeylerinin ölçülmesi hekime yol gösterir. Hormon analizleri, tanı yöntemlerinin sadece bir kısmını oluşturur. Başka analizler de yapılarak hekime ve hastaya yardımcı olunur. Klinik deneyim, başka yöntemlerle yapılan incelemeler, tanı ve hastanın takibinde oldukça önemlidirler.

Hormon analizi isterken şunlara dikkat edilir: Analiz sonuçları güvenilir olmalı, çabuk sonuç alınmalı, otomasyon sistemine entegre olmalı, parametre çeşidi çok olmalı ve ucuz olmalıdır. Zorunlu durumlarda bu kriterlere uymasa bile hastaya yardımcı olabilmek için gerekli analizler yapılmalıdır.