ULUSLARARASI İKTİSAT II DÖVİZ PİYASASI ANALİZLERİ

I. DÖVİZ PİYASALARININ İŞLEMCİLERİ Döviz piyasaları, yabacı paraların alınıp satıldığı ya da bir ulusal paranın başka bir paraya dönüştürülmesine olanak veren kurumsal yapılardır. Döviz piyasalarında nakit yanında banka havaleleri, ödeme emirleri, döviz poliçeleri, mevduat sertifikaları ve seyahat çekleri gibi yüksek likiditeye sahip para benzeri araçlar da kullanılır. Nakit şeklinde olanlara “efektif”, nakde dönüştürülebilen araçlar biçiminde olanlara da “döviz” denmektedir. Döviz piyasalarının asıl ağırlığı efektif paraların alım-satımı değil; “döviz” üzerinden yapılan işlemlerdir. Döviz piyasasının iki ayağı vardır. Birincisi İnterbank Piyasası veya Toptan Piyasa; diğeri de Müşteriler Piyasası veya Perakende Piyasası. Bu iki piyasa ayağında faaliyet gösteren işlemciler genellikle şu gruplar kapsar: 1. Bankalar ve Banka Dışı İşlemciler: 2. Dış Ticaret ve Dış Yatırım İşlemleri Yapanlar 3. Spekülatörler ve Arbitrajcılar 4. Merkez Bankaları ve Hazine 5. Döviz Brokerleri 6. Enflasyondan Korunmaya Çalışan İşlemciler Normal koşullar altında uluslar arası mal ve hizmet ticaretinde bulunmak ve sınır ötesi sermaye işlemleri yapma amaçları, döviz talebinin en önemli nedenleridir. Öte yandan ihracatçıların yapmış oldukları işlemler ve yurt dışından gelen yatırım amaçlı sermaye de döviz arzının en önemli belirleyicileridir.

II. DÖVİZ TALEBİ VE DÖVİZ ARZI Kuru D S E K D S M Döviz Miktarı DD mal ve hizmet ithali ile sermaye ihracı için talep edilen toplam döviz talebi eğrisidir. DD eğrisi, döviz kuru ile döviz talebi arasındaki ters ilişki dolayısıyla negatif eğimlidir. SS toplam döviz arz eğrisi de yabancıların mal ve hizmetlere olan talebinin benzer özelliği nedeniyle pozitif eğimlidir. Döviz piyasası dengesi, DD ve SS eğrilerinin kesiştiği OK kuru düzeyinde gerçekleşir. Denge kur düzeyinde arz ve talep edilen dövizin miktarı OM kadardır.

III. DÖVİZ PİYASASINDA İŞLEM TÜRLERİ Döviz piyasasında yapılan işlemler, 3 ana grupta toplanabilir : 1. Anında İşlemler: Alınıp satılan paraların ilke olarak anlaşmaya varıldığı anda teslimi kaydıyla gerçekleştirilen işlemlerdir. Bu tür anında teslim işlemi ancak nakit döviz işlemlerinde görülür. Ödeme ve teslim tarihine işlemin valörü de denir. Dünyada bankalar arasında dolar ödemelerinin çoğu CHIPS adı verilen bir sistem aracılığıyla gerçekleştirilir.CHIPS bir fon transferi sistemidir. 2. Vadeli işlemler: Gelecekte bir tarihte belirli miktar ulusal para karşılığında belirli miktar yabancı paranın devredilmesini gerektiren işlemlerdir. Vadeli işlemlere uygulanan kurlar anında işlemlere uygulanan kurlardan farklıdır.Bu kur farkı en az ilgili ulusal paralar üzerindeki faiz oranlarının farkına eşittir. 3.Döviz Swapları: Bir dövizin belirli miktarının iki farklı teslim tarihi ile aynı anda hem alınması hem de satılması biçimindeki işlemlere verilen addır.Ortada aynı karşı taraf ile yapılan tek bir işlem vardır.

IV. DÖVİZ KURU Döviz kurunu, bir ulusal para ile yabancı para arasındaki değişim oranı olarak tanımlayabiliriz. 1. Dolaysız ve Dolaylı Kotasyon: Döviz Kurunun yabancı para birimi başına ulusal para miktarı olarak tanımlanmasına dolaysız kotasyon yöntemi denmektedir. Bunu tersi ise dolaylı kotasyondur. 1$=1,50 TL Dolaysız Kotasyon. 1 TL= 0,67 $ Dolaylı Kotasyon Dolaysız kotasyonda kurların yükselmesi ulusal paranın değer kaybı, düşmesi ise ulusal paranın değer kazanması biçiminde yorumlanır. 2. Alış-Satış Kuru ve Kur marjı: Alış ve Satış kurları arasındaki farka kur marjı adı verilir ve aşağıdaki gibi hesaplanır: Kur marjı(yıllık %)= (Ps-Pa) Ps x100

IV. DÖVİZ KURU 3.Kur Marjını Etkileyen Faktörler: * İşlem hacmi yüksek dövizlerde kur marjı düşüktür. * Efektif kurlarda marj dövize göre daha geniştir. * Perakende piyasasındaki kurlar, interbank piy. kurlarından daha yüksektir. * Bankalar pozisyon durumlarına göre farklı kurlar belirleyebilirler. * Dağınık piyasalarda kur marjı daha yüksektir 4. Dolar Kuru ve Çapraz Kur: Dolar uluslararası döviz piyasalarında adeta bir değer standardı görevi yapar. Bu durum kur hesaplamaları açısından büyük kolaylık sağlar. Ortak dolar paydasından hesaplanan kurlara “çapraz kurlar” denir. Çapraz kur yöntemiyle hesaplanan kurlar ise dolaylı kur adını alır. 5. Efektif Döviz Kurları: Efektif döviz kuru,ulusal paranın,ülkenin başlıca ticaret ortaklarının paralarıyla olan kurlarının ağırlıklı ortalamasına eşittir. Efektif Döviz Kuru ulusal paranın dış değerinin belirlenebilmesinde önemli bir rol oynar. 6.Nominal Kur ve Reel Kur: Piyasada geçerli kurlar nominal kurlardır.Nominal kurların ilgili dönem içindeki enflasyon oranına göre düzeltilmesinden elde edilen kurlara da reel kur denir. R=Ex(ef/ed) olarak hesaplanır. Örneğin E: 1$= 1.5 TL Türkiye’de enflasyon %10 ve ABD’de %5 iken reel kur R=1.5x(0.05/0.10)= 0.75 olur. Bu durumda nominal kurlar enflasyon oranları farkı ölçüsünde ayarlanmadığı için ulusal para aşırı değerlenmiş olmaktadır. .

V. DÖVİZ ARBİTRAJI Döviz, menkul değer, ticari mal veya üretim faktörü gibi bir ekonomik varlığın aynı andaki fiyat farklılıklarından kar sağlamak üzere eşanlı olarak alınıp satılması biçimindeki işlemlere arbitraj adı verilir. Spekülasyondan farkı risksiz oluşudur. 1. Yer Arbitrajı (İki Uçlu Arbitraj): Piyasa veya yer farklılıklarından kaynaklanan arbitraj türüne yer arbitrajı adı verilir. İki farklı para ile ilgili olduğu için buna “iki uçlu arbitraj” da denir. Arbitrajın temel ilkesi bir ulusal para ile başlayıp sonunda yine aynı ulusal paraya dönülmesidir.Alım satım işlemleri aynı banka kanalı ile yapılır. Örneğin İstanbul piyasasında 1$= 1.60 TL iken New York piyasasında 1$= 1.80 TL olsun. Bu durumda Dolar 1.60 TL’den İstanbul’dan alınıp New York’ta 1.80’den bozdurularak, dolar başına 0.20 TL kazanç elde edilmiş olur. Arbitraj, farklı piyasalardaki kur farklılıklarını ortadan kaldırır. 2. Çapraz Kur Farklılıklarına Bağlı Arbitraj: Arbitraj aynı piyasada bir ulusal paranın diğerine göre dolaysız kuru ile çapraz kuru arasındaki farklılıklardan da kaynaklanmış olabilir. Örneğin 3 piyasada (sırasıyla, New York, İstanbul ve Berlin) kurlar 1$=1 €, 1$=1.50 TL. ve 1€=2.00 TL. Bu durumda arbitrajcı, İstanbul’da 1.50’den 1 $ alacak ve bunu New York’ta 1 €’ya çevirecek ve € da Londra’da 2.00 TL’ye çevirerek 0.5 TL kazanç elde edilmiş olacaktır. Bu arbitraj türünde 3 işlem ve 3 ulusal para vardır. Bu nedenle de üç uçlu arbitraj da denir.

VI. DÖVİZ SPEKÜLASYONU Spekülasyon,bir kimsenin kendi yaptığı tahminlere dayanarak fiyatında yükselme beklediği ekonomik varlığı satın alması, fiyatında düşme beklediklerini satması yoluyla bir kar sağlama faaliyetidir. - Spekülasyonun arbitrajdan farkı risk içermesidir. - Tahminde bulunurken, birçok faktör göz önünde bulundurulur. Bunlar arasında ödemeler bilançosu, dış borç ödemeleri ve IMF gibi mali kuruluşların desteğinin olup olması önemli yer tutar. Amatör spekülatörler, anında teslim piyasasında profesyonel spekülatörler ise masrafsız olması nedeniyle vadeli teslim piyasalarında işlem yaparlar.

VII. PERAKENDE VE INTERBANK DÖVİZ PİYASALARI 1. Bankalar ve Uluslararası Ödeme İşlemleri: Uluslararası ödeme işlemleri, döviz piyasasında faaliyet gösteren bankalar aracılığıyla yürütülür. İki ayrı ülkede faaliyet gösteren ve karşılıklı olarak birbirlerinin işlerini yürütmek üzere aralarında anlaşma bulunan bankalara “Muhabir Banka” adı verilir. 2. Perakende ve Interbank Piyasalarında İşlemler: Bankalar ve müşteriler arasındaki işlemler perakende döviz piyasasını oluşturur. Bankalar arası döviz piyasası veya döviz interbankı ise döviz pozisyonlarını denkleştirmek için bankaların kendi aralarında yaptıkları işlemlerden oluşur. Bankaların herhangi bir yabancı parada sahip olduğu eksik pozisyon ve fazla pozisyon durumunda banka kur riski ile karşı karşıyadır. Bankalar uygulamada belirli bir sınıra kadar bir eksik-fazla pozisyonuna katlanmaktadırlar. Interbank piyasalarında işlemler iki şekilde yürütülür:-banka personeli olan dealerlar veya- aracı niteliğindeki brokerlar aracılığı ile. Her iki yöntemle yapılan döviz işlemlerine “döviz interbankı” adı verilir. Döviz interbankına konu olan alım ve satım işlemlerinin hacmi, bankaların müşterileri ile yaptıkları (perakende) işlemlerinin hacminden çok daha büyük olduğu için interbank işlemlerine uygulanan döviz kurları perakende piyasalara göre daha düşüktür.

VIII. ULUSAL PARANIN KONVERTİBİLETESİ Konvertibilite bir ülke ulusal parasının, döviz piyasasında serbestçe öteki ülke paralarına dönüştürülebilme özelliğine sahip olmasını ifade eder. Konvertibilite’nin ilk koşulu, ülkede yasalara göre serbest bir döviz piyasasının varlığıdır. Konvertibilite ile döviz kurunun sabit veya değişken oluşu arasında bir ilişki yoktur. Konvertibilitenin ayırıcı özelliği, dileyen herkesin serbestçe döviz işlemi yapabilme hakkının bulunması ve döviz fonlarının ihraç ve ithalinin serbest olmasıdır. Konvertibilite liberal ekonomik sistemin doğal bir sonucu sayılır. Daha açık bir deyişle, iç ve dış ekonomik ve mali ilişkilerinde serbest piyasa ekonomisi modelini uygulayan ülkelerin aynı zamanda paralarına konvertibilite tanımaları yani serbest rekabet kurallarına göre işleyen bir döviz piyasasına sahip olmaları gerekmektedir. Konvertibilitenin yararları ise aşağıdaki gibidir: a. Uluslar arası ödeme ve denkleştirme işlemlerini bürokrasiden kurtarır, b. Dış ticaret ve dış mali ilişkileri geliştirir, c. Dünya ekonomisinin karşılaştırmalı üstünlük modeline uygun biçimde gelişmesine katkıda bulunur. Konvertibilite’nin tersi kambiyo denetimidir. Bu uygulamada serbest döviz işlemlerine izin verilmez; her türlü döviz alım-satımı devletin tekelindedir; kişilerin izinsiz olarak yanlarında döviz bulundurmaları veya döviz alım-satımına girişmeleri yasalarla suç sayılmıştır. Bu şekilde konvertibiliteden yoksun paralara “inkonvertibil paralar” denir. Türkiye 1991 yılı başlarında ulusal parasını konvertibil bir para olarak IMF tescil ettirmiştir.

IX. DÖVİZ PİYASASININ DİĞER PİYASALARDAN FARKLARI a. Döviz piyasaları alıcı ve satıcıların doğrudan karşılaştıkları piyasalar değildir. b. Döviz piyasaları belirli bir borsa biçiminde örgütlenmiş piyasalar değildir. c. Bazı büyük bankalar döviz alış-satışları ile piyasa yapımcısı konumundadırlar. d. Müşterinin ihtiyaçlarına göre sözleşme yapılabilmesi e. Evrensel nitelikli piyasalardır. f. 24 saat açık olan piyasalardır. e. Tam rekabet piyasalarına oldukça yakın piyasalardır. X. DÖVİZ PİYASASININ FONKSİYONLARI a. Satınalma Gücü Transferi: Ülke paralarının birbirine dönüşümüne izin vererek, uluslar arası ticaret, yatırım ve mali fon transferine olanak verir. b. Kredi Sağlama: Ticaret işlemlerinin sevk sırasında işlemin finansmanı, dış ticarete aracılık eden bankalar tarafından dolayısıyla da döviz piyasasından karşılanır. c. Riskten Korunma: Döviz piyasaları kur riskinden korunmak isteyenlere önemli araçlar sunmaktadır. Dünyadaki döviz işlemlerinin büyük bir bölümü dolar üzerinden yapılmaktadır ve en büyük döviz piyasası Londra ve New York’tadır.

XI. ÖDEMELER BİLANÇOSU VE DÖVİZ PİYASASI İLİŞKİLERİ Kuru Sm-h ST L D E M N K DT Dm-h 0 Q1 Q2 Q3 Döviz Miktarı Mal ve hizmet talebinden kaynaklanan döviz talebi Dm-h ve döviz arzı Sm-h eğrileri ile gösterilmiştir. DT ve ST eğrileri toplam döviz talebi ve toplam döviz arzı eğrileridir. Buna göre cari işlemler dengesini sağlayan kur OD olup, ödemeler bilançosu dengesini sağlayan OE kurundan yüksektir. OE kurundan MN kadar cari işlemler açığı vardır ve bu açık aynı miktardaki sermaye bilançosu fazlası ile tam olarak dengelenmiş olmaktadır.