BBY 367 Tıpta Bilgi Yönetimi: 1 Tıbbi bilgi Alan özellikleri Tıp kullanıcıları Nazan Özenç Uçak

BBY 367 Okuma listesi 1. Alkan, N. (2005).Dizgesel Derlemelerin Kanıta Dayalı Tıp Uygulamalarındaki Önemi ve Dizgesel Derleme Üretme Sürecinde Kütüphanecilerin Rolü, Prof. Dr. Nilüfer Tuncer’e Armağan, TKD. 2. Alkan, Nazlı. (2003).Tıp ve Sağlık Kuruluşlarında Bilgi Yönetimi, Bilgi Dünyası 4, 2, 122-145. 3. Artukoğlu, A. ; Kaplan,A. ve Yılmaz,A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon Ankara, Türk Sağlık Eğitim Vakfı. 4. Cuddy, T. M. (2005). Value of hospital libraries: the fuld campus study, j. Med. Libr. Assoc. 93, 4: 446-449. 5. Gruppen, L.D. Physician Information Seeking: improving relevance through research, Bulletin of Medical Libraries Association 78, 2, 165-172. 6. Doğan, S. C. (2007). Tıp Akademisyenlerinin Elektronik Veri Tabanı ve Elektronik Dergi Kullanımları. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

7. Küyük, Ayşen. (1996). Türk Tıp Literatüründe Bilgi Erişim 7. Küyük, Ayşen.(1996). Türk Tıp Literatüründe Bilgi Erişim. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. 8. Küyük, A.; Kaplan, A. ve Yılmaz A. (2005). Elektronik sağlık kayıt sistemlerinin kütüphanelerle bütünleştirilmesi, Bilgi Dünyası, 6, 1: 3-14. 9. Russell, M. ve Brittain, J. M. (2002). Health informatics. Annual Review of Information Science and Technology, 36, 591-626. 10. Sincan, Murat. (2003). Kanıta Dayalı Tıp ve Tıp Kütüphaneciliği, Bilgi Dünyası 4, 1, 64-72. 11. Tarlan, M. (2005). Türkiye’de akademik tıp kütüphanelerinde kullanılan elektronik kaynakların analizi. (Yayımlanmamış yülsek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi. 12. Tonta, Y. (2007). Açık erişim ve tıpta bilimsel iletişimin geleceği, Bilimsel yayınlar kitabı içinde. Ankara: Klinik Araştırmalar Derneği. 13. 1. Ulusal Tıbbi Bilgi Yönetimi ve Teknolojileri Sempozyumu 19- 20 Eylül 2002 Bildirileri.(2002). Bilgi Dünyası. 3, 1. 14. “Bulletin of the Medical Library Association” dergisi takip edilebilir.

İşlenecek konular Tıp ve sağlık alanının genel özellikleri, Kullanıcıları ve bilgi kullanım özellikleri Tıpta bilgi, açık ve örtük bilgi, bilgi yönetimi Tıp kütüphaneleri, türleri ve yönetimi Koleksiyon özellikleri ve temel kaynaklar Tıp kütüphanecisi ve özellikleri National Library of Medicine (NLM) yayınları ve servisleri

İşlenecek konular.. Tıbbi bilgiye erişimde Internet ve açık arşivler : Pub Med Central, PLoS, DOAJ v.b. Tıp alanında bilgi ağları: Better Health, Better Health 2010 ve IAIMS/The Next Generation (IAIMS/TNG) Tıbbi bilginin organizasyonu. Sınıflama sistemleri: NLM, DDC, LC,BLISS Konu Başlıkları: MeSH ve yapısı

İşlenecek konular.. Dernekler ve bilgi erişimde rolleri: MLA Tıpda bibliyografik denetim ve erişim araçları Belli başlı indeks, abstrakt ve veri tabanları Index Medicus, MEDLINE, Pub Med, Excerpta Medica, EMBASE ve diğer kaynaklar. Kullanım özellikleri ve uygulama alanları.

İşlenecek konular.. Kanıta Dayalı Tıp, Klinik deneyim ve kanıt, KDT aşamaları ve özellikleri KDT alanında bilgi erişim araçları: Cochrane Library, UpToDate Tıbbi Dokümantasyon ve uygulama alanları Konuyla ilgili standartlar Türkiye’de tıbbi bilgi ile ilgili oluşumlar, veri tabanları, kütüphaneler, dernek çalışmaları, tıp yayınları Değerlendirme

TIP VE SAĞLIK Sağlık bilimleri tüm yönleriyle insan sağlığını içerir. Kapsamına giren konular: tıp, hemşirelik, dişçilik, eczacılık, sağlık idaresi ve sağlık hizmetleri gibi konulardır.

TIP Sözlük anlamıyla tıp, “hekimlik mesleği” olarak tanımlanabilir. Kendi içinde üç gruba ayırmak mümkündür. temel bilimler : Anatomi, parasitoloji, mikrobiyoloji, biyokimya, farmakoloji, patoloji ve immünoloji gibi alanlar girmektedir klinik bilimler Cerrahi uzmanlık alanları: Genel cerrahi, damar cerrahisi vb. Tıbbi uzmanlık alanları: İç hastalıkları, çocuk hastalıkları, nöroloji Tıbbi cerrahi uzmanlık alanları: Göz, üroloji, ortopedi gibi alanlar laboratuvar dalları

Tıbbi bilgi Çok yönlü bilgi akışı Formal Informal Ticari Eğitim amaçlı Araştırmadan Uygulamadan Görsel Sayısal Basılı Elektronik

Bilgi artışı Bugün fen, teknoloji ve tıp alanında 30 bine yakın bilimsel dergi var. Bu sayı her yıl % 3.5 oranında artıyor. Her yıl 1,5 milyona yakın makale yayımlanıyor. PubMed 20 milyondan fazla makaleye yer veriyor.

Tıbbi bilgi Yaklaşık 20 milyon kayıt altına alınmış biyomedikal makale var. 2008 yılında 800.000 adet makale eklendi. 2012 yılında bu sayı 1milyona ulaştı. Her yıl bu sayı artmaktadır. Tıp literatürü her 20 yılda bir kendini ikiye katlıyor.

Bilgi artışı ile ilgili birkaç örnek 500 yıl önce Leonardo Da Vinci: ressam, bilim adamı, mühendis, müsisyen. 100 yıl önce bir doktor: alanındaki herşeyi bilen Bugün bir pratisyen: 10.000 hastalık ve sendromlarını, 3.000 tıbbi tedaviyi, 1.100 laboratuvar uygulamasını bilmek zorunda. Biliyor mu??? Bir uzman doktorun güncel kalabilmesi için günde 21 saat okuması gerekiyor!!!!!

Tıpta bilgi akışı Bilimsel gelişmelerin uygulamaya akışı sadece bilimsel kanallarla sınırlı değil. Araştırma sonuçlarının hekimlere, hastalara aktarımı anlık, Hastaneden hastaya, hastadan hastaneye bilgi akışı sağlanabiliyor. Teknolojinin etkisiyle yeni oluşumlar ortaya çıkıyor.

Alan özellikleri sürekli ve yeni bilgilerin üretimi, güncel bilgiye duyulan ihtiyacın fazla olması bu alanlarda hem formal hemde informal bilgiye ihtiyaç duyulması, formal kaynaklar olarak basılı materyallerin yanı sıra, görsel ve işitsel kaynakların da sıkca kullanılması, informal bilgi akışı, meslektaşlarla görüşmeler, kongreler, bilimsel toplantılar önemli ve yoğun, ilaç firmalarının tanıtım programları da informal bilgi akışı içinde değerlendirilebilir.

gelişmeler çok hızlı ve bunların her grup tarafından kontrolü ve çalışmalara adaptasyonu çok çabuk ve etkili, teknolojinin adaptasyonu, sağlık bilimlerinin her alanında değişik tekniklerin kullanılması ve bunların değişen teknolojiyle birlikte yenilenmesi, bu uygulamaların literatüre yansımasına da neden olmaktadır. Tıp literatürü en hızlı artan literatürdür. Bu alanda bilgi üretimi hem uygulamacılar hem de akademisyenler tarafından yapılmaktadır.

Tıp ve sağlık alanlarında güncel bilgiye duyulan gereksinim, bu alanlarda süreli yayın kullanımını ön plana çıkarmaktadır. Çok sayıda yayın üretilmesine rağmen tıp alanında bibliyografik denetim sağlanmaktadır. Bu amaçla en çok kullanılan bibliyografik kaynaklar Index Medicus / MEDLINE ve PubMED dir. Sağlık ve tıp alanının pek çok disiplinle ortak alan oluşturduğu bilinmektedir. Biyoloji, kimya ve fizik bu alanların başında gelmektedir.

Tıp alanında bilgi kullanıcıları Tıp kullanıcıları uzman ve pratisyen hekimler, tıp öğrencileri, hemşireler, eczacılar, sağlık alanında çalışanlar, araştırmacılar hastalar ve sağlık konularında bilgi arayan kişiler. Tıp kütüphanelerinin kullanıcıları tıp kütüphanelerinin türlerine göre farklılık gösterse de genelde belli ortak özelliklere sahiptir.

Kullanıcı özellikleri Zamanları kısıtlıdır ve beklentileri genelde acildir. Güncel bilgiye gereksinimleri vardır. Evrensel bilgi kullanırlar. Aradıkları bilgiye en kısa yoldan ve en isabetli şekilde ulaşmak isterler. Alanlarındaki gelişmeleri yakından izlerler. Teknik gelişmeleri uygulamaya aktarmada istekli ve beceriklidirler. Mesleki toplantıları izlerler, çalışmalarını bu ortamlarda duyurmaya önem verirler. Meslektaşlar arası iletişim yoğundur. Yabancı dil becerileri gelişmiştir ve yabancı yayın kullanma oranı fazladır.

Kullanıcılar Hekimler Halk Uzmanlar/ akademisyenler Pratisyenler Öğrenciler Halk Hastalar, hasta yakınları

Uzmanlar Bu grubun üyeleri hem araştırmacı, hem uygulamacı, hem de eğitimci oldukları için bilgi gereksinimleri çok yönlüdür. En fazla araştırma yapan kullanıcı grubudur. Hasta bakımı, araştırma ve eğitim amacıyla bilgi ararlar. Literatürü güncel olarak izlerler. Son veriler önemlidir. Kütüphaneyi yoğun kullanırlar. Yeni tedavi yöntemlerini yakından izlerler. Diğer kullanıcılara göre daha fazla yayın taraması yaparlar. Genelde kendi alanlarında birden fazla dergiye abonedirler.

Özellikle hakemli dergileri tercih ederler. Kitap kullanımı dergiye göre daha düşük düzeydedir. Daha çok “book review” ları tercih ederler. El kitabı ve ders kitabı kullanım oranları pratisyen ve öğrencilere göre daha düşük düzeydedir. İndeks, abstrakt ve veri tabanlarının kullanımı yoğundur. Bilgiye erişimde makale sonunda yer alan kaynakçalardan yararlanırlar. Bu tür tarama belli bir konuyla doğrudan ilişkili olan künyelere erişimde yardımcıdır. En az bir yabancı dile hakimdirler.

Kendi koleksiyonlarını oluşturma eğilimleri vardır. Informal bilgi önemlidir. Toplantıları yakından izlerler ve meslektaşlarıyla iletişimleri yoğundur. Konsültasyonlar, tartışmalar, seminerler bu kullanıcılar için önemlidir. Informal bilgi iletimin içine ilaç firmalarının tanıtım broşürleri, toplantı ve görüşmeleri de dahil edilmelidir.

Çevrimiçi tarama yapma yaygındır. Gör-işit araçlarını, interneti yoğun kullanırlar. Bu kaynaklar uygulamada karşılaşılan sorunların çözümünde ve eğitimde yardımcıdır. Uzmanların elektronik ortam kullanma alışkanlıkları pratisyenlere göre çok daha fazladır. Çevrimiçi tarama yapma yaygındır. Hasta dosyaları* önemli bilgi kaynağıdır. *Dosyalara kaydedilen bilginin organizasyonu ve erişimi ayrı bir uzmanlık gerektirir.Bu konu arşiv ve tibbi dokümantasyonun da çalışma konusudur.

Pratisyenler Bilgi ihtiyacı daha çok hasta bakımı ile ilgilidir. Genelde temel bilgilere erişim önemlidir. Ders kitapları ve el kitapları yoğun kullanılmaktadır. Kütüphane kullanımı, güncel bilgiye duyulan gereksinim, araştırma ve yabancı literatürü izleme oranları uzmanlara göre daha düşük düzeydedir.

Bu grup için de meslektaşlarla görüşme önemlidir. Görsel materyal kullanımı azdır. Daha çok aranan soruya hemen cevap bulabilecekleri çok amaçlı rehber kaynaklara ihtiyaç duyarlar. Ülkemizde bu grubun TUS sınavlarına hazırlandıkları dikkate alınarak, bu alanda çıkan hazırlık kitaplarının sağlanması önemlidir.

Öğrenciler Bilgi gereksinimi daha çok temel konular üzerinedir. Bu nedenle kitaplar en çok kullanılan bilgi kaynaklarıdır. El kitapları ve ders kitapları yoğun kullanılır. Hocalarını bilgi kaynağı olarak kullanırlar. Bunları dergi kullanımı izlemektedir. Anatomi atlasları önemlidir. Kütüphane kullanmada ve bibliyografik eğitimde isteklidirler.

Her üç grubun bilgiye erişiminde içinde bulunulan şartların önemi büyüktür. Bilgiye erişim için iyi bir kütüphaneye, hasta dosyalarının takibi için iyi bir arşive ihtiyaç vardır. Hasta dosyaları sadece hasta hakkında bilgi sağlamak amacıyla değil, araştırma amacıyla da kullanılmaktadır.

Hastalar Hasta ve hasta yakınlarına verilecek bilgi hekimler için düzenlenen bilgiden farklıdır. Doğru, güvenilir, güncel olmalı ama daha genel ve tanımlayıcı nitelikte hazırlanmalıdır. Temel sorulara yanıt verecek nitelikte olması beklenir. Bu amaçla hazırlanmış kaynaklar ve portallar vardır.

Kullanıcı özelliklerinin değişimine etki eden faktörler. araştırma ve eğitime verilen destek, hızla gelişen teknoloji, sağlık hizmetlerinin gelişimi, daha fazla hastane ve klinik olanakları, sağlık bilimlerindeki uzmanlaşma, tıp eğitimindeki gelişmeler, hasta sayısındaki artış, sağlık konusunyla ilgili devlet politikaları, yasalar , sigortacılıkla ilgili gelişmeler.

Tıp alanında bilgi gereksinimi Tıp alanında gereksinim duyulan bilgi farklı araştırmacılar tarafından farklı gruplandırılmaktadır. Bunlardan ilki üç grup altında gereksinimleri toplar Hasta verileri Literatür bilgileri Hasta ve literatür bilgisini bir arada veren çalışmalar (Brown, Borowitz ve Novicoff 2004; Smith 1996; Zawawi ve Majid 2001; Sencer 2003)

Bilgi gereksinimleri Hasta verileri (hastanın demografik bilgileri, tıbbi hikayesi, lab. sonuçları v.b). Sağlık istatistikleri (Hasta sayıları, bölgesel dağılımlar vb.). Tıp literatürü Uygulama bilgisi (kurum uygulamaları) Sosyal etkiler ve beklentiler (meslektaşlardan elde edilen bilgiler) (Doğan’ın (2007) Gorman’dan (1995) aktarımı).

Bilgi Gereksinimi Klinik veriler (tanı, tedavi v.b klinik bulgular) Epidemiyolojik veriler (epidemiological) (salgın hastalıklarla ilgili veriler) Demografik veriler (yaş, cinsiyet v.b) Araştırma verileri (bilimsel araştırmalar, klinik deneyler vb) Finansal veriler (maliyet analizleri vb) Referans verileri (uyarılar, protokoller, planlar vb) Kodlanmış veriler (tedavi sonucu elde edilen verilerin standart bir terminolojiye göre çevrilmesi) (Fuller 2002).

Bilginin sağlanması Bilgi, tanı ve tedavi amacıyla farklı kanallardan sağlanır. Basılı, elektronik, arşiv kayıtları, literatür, meslektaşlar aynı amaçla bir arada kullanılır. Acil bilgi ihtiyacı meslektaşların ve elektronik ortamın kullanımını artırmaktadır. Veri tabanları önemlidir. (En fazla kullanılan MEDLINE ve Pub MED) Tam metin elektronik veri tabanlarının kullanımı yoğundur.

TIPTA BİLGİ YÖNETİMİ Bilgi yönetimi, bir kurumun elindeki bilgi kaynaklarının saptanmasını, değerlendirilmesini ve erişimini sağlayan tüm işlem ve süreçleri içine alır (Duhon 1998). Bilgi yönetimi “ bilgiyi, kurumun performansını artırmak amacıyla yaratma, ele geçirme, paylaşma ve kullanma sürecidir” (Barutçugil, 2002). Bu bilgi kaynakları içine basılı materyaller, dokümanlar ve veri tabanları olduğu kadar o kurum çalışanlarının bilgi birikimleri ve deneyimleri de dahildir.

Sağlık kurumunda çalışanların örtük bilgisinin (tacit information) diğer çalışanların yararına sunulması için erişilebilir olması gerekir. Bu bilginin kurum içi ve dışı elde edilen diğer bilgilerle entegre edilmesi, bunların düzenlenmesi, değerlendirilmesi ve erişimi söz konusudur. Bu işlemler kurumun ve çalışanların özelliklerine göre tasarlanır. Bu amaçla elde edilen bilgiler kodlanarak ortak bir veri tabanı üzerinden sunulabileceği gibi, bireyler arası ağ bağlantıları ile iletişimlerinin sağlanması şeklinde de gerçekleştirilebilir.

Tıp alanında bilgi yönetimi, Hasta bakımına yönelik amaçların yerine getirilmesi ve kurumun performansını geliştirmek üzere, bilgi kaynaklarının belirlenmesi, elde edilmesi, düzenlenmesi, geliştirilmesi, erişilebilir hale getirilmesi, yayılması ve kullanılmasını içine alan bütünleşik bir süreçtir (Alkan 2003).

bireylerin uzmanlık alanlarını ve deneyimlerini bilmek ve Bütün bu süreçte: teknoloji kullanımını, bilgi kaynaklarını, bireylerin uzmanlık alanlarını ve deneyimlerini bilmek ve bilgi paylaşımını sağlamak önemlidir

Tıpta bilgi artışının hızlı olası, basılı ve elektronik ortamda klinik bilginin katlanarak artması, açık, örtük, kurum içi ve dışı bilginin takibinin zorlaşması, bilginin üretimi ve paylaşımı konusunda yeni yöntem ve işlemleri gerektirmektedir.

Bilgi yönetiminin başarıya ulaşması yönetim ve çalışanların bu süreci benimseyip desteklemesine bağlıdır. Hekimlerin yanı sıra, hemşireler, diyetisyenler, fizyoterapistler, eczacılar ve psikologlar bu sürece katkı sağlayan çalışanlardır. Ayrıca işin teknik boyutuyla ilgilenenler, kütüphaneciler, arşivciler, bilgi yöneticileri bu sürecin oluşumunda rol oynar. Sadece sağlık açısından değil, eğitim açısından da tıbbi bilginin yönetimi önemlidir (Alkan 2003).

Açık ve örtük bilginin yönetimi Tıpta herkes tarafından ulaşılan bilgi kadar, çalışanların birikim ve deneyimleri sonucu oluşan örtük bilgiye erişim de önemlidir. Örtük bilginin açık bilgiye dönüştürülmesi ve erişiminin sağlanması amacıyla iki yaklaşımdan yararlanılır. Bunlar: “bilginin kurumsallaştırılması” “bireyden bireye erişimin sağlanması” dır.

Bilginin kurumsallaştırılması Bu yaklaşımda “bireyden belgeye” yaklaşımı esastır. Bilgi ona sahip bireyden bağımsız hale getirilir. Böylece ihtiyacı olanların, bu bilgiye sahip olan bireyle bağlantı kurmadan bilgiye erişimleri sağlanmış olur. “Kurumsallaştırma” stratejisi ile daha çok günlük, rutin sorunların çözümü sağlanmaktadır.

Bireyden bireye erişim Bu strateji ile bilginin bireyselleştirilmesi esastır. Esas olan bilginin kodlanarak kaydedilmesi değil, bireylerarası iletişimin sağlanabilmesidir. Bu yaklaşımda ihtiyaç duyulduğunda bilgi sahibi ile iletişim kurulur. Çoğunlukla informal kanallarla gerçekleşir. Yüz yüze görüşme, telefon, e-mail ve teknolojinin tüm olanaklarından yararlanılır. Bu yaklaşımla rutin işler dışında sıra dışı sorunların çözümü sağlanmaktadır.

Sağlık sorunları hem rutin hemde bireye özgü olağan dışı sorunları içerir. Bu stratejilerin her ikisi de kullanılabileceği gibi bir tanesine daha fazla ağırlık verilebilir. Açık bilginin yönetilmesinde “kurumsallaştırma” stratejisi, örtük bilginin yönetimi için “bireyselleştirme” stratejisi uygulanabilir. Seçim yaparken kurum özelliklerine dikkat etmek gerekir (Alkan 2003).