HUKUKTA BİLGİ YÖNETİMİ BBY Hukuk: kapsamı, esasları kuralları, sistemleri Nazan Özenç Uçak Güz

Okuma listesi Ildır, G. (2006). Hukuka giriş. Ankara: Hacettepe üniversitesi. Güriz, A. (2005).Hukuk başlangıcı. Ankara: Siyasal kitabevi. Gezgin, M. F. (2002). Hukuk başlangıcı. Ankara: Polis Akademisi. Gözler, K. (2003). Hukuka giriş. Bursa: Ekin Kitabevi.

Toplumu düzenleyen kurallar Toplum davranışları bazı kurallarla belirlenir. Bu kuralların ortak özellikleri vardır. Bunlar: Normatiflik: emir, yasak, izin ve yetki içerirler. İnsan davranışlarını konu alır. İnsanlar tarafından oluşturulur, toplum iradesine dayanır. Müeyyidesi, yaptırımı vardır.

Toplumu düzenleyen kurallar Toplum yaşamını düzenleyen kurallar çeşitlidir ve bunlar birbirinden bazı özellikleriyle ayrılırlar. Bu kurallar: Hukuk kuralları Din kuralları Ahlak kuralları Görgü kuralları Örf ve Adet kuralları

Hukuk kuralları Düzenleyicidir. Yasaklayıcıdır. Yol göstericidir. Bağlayıcıdır. İzin vericidir. Zaman içinde değişiklik gösterebilir. Ulusal ve uluslararası olarak düzenlenir.

Din kuralları Din değişmez kurallar içerir. Şer’i hukuk dini kuralların benimsenmesini ifade eder. Kurallara uyulmaması konusunda yaptırımlar manevidir.

Ahlak kuralları Ahlaki değerler ön plandadır. Bu kurallar topluma göre değişiklik gösterir. Ahlaka uygun olan hukuka aykırı olabilir. Ahlak kuralları içsel, hukuk kuralları dışsal ve maddi yaptırımlar içerir. Çoğu ahlaki kurallar hukuka yansır.

Görgü kuralları Yereldir. Değerlendirme ve yaptırımları farklıdır.

Örf ve Adet kuralları Zaman içinde belli bir bölgede geçerli oluşmuş kurallardır. Kimi örf ve adet kuralları devlet tarafından benimsenerek yazılı olmayan hukuk kuralı haline gelebilir. Kimileri ise hukuk içinde değerlendirilmez, maddi yaptırımdan uzaktır.

Hukuku diğer kurallardan ayıran özellikler Hukuk dışa yansımayan inançlar ve ahlaki sorgulamalarla ilgilenmez Hukuk kuralları çoğu ahlaki kurallarla benzeşir. Ancak hukuk kurallarının ahlaki olma zorunluluğu yoktur. Hukukun kaynağı kanun koyucudur. Diğer kurallar bireysel ve toplumsaldır. Hukuk kurallarının yürürlüğe girmesi veya kalkması kanun koyucu tarafından, diğer kurallar toplumsal değişime göre zaman içinde gerçekleşir. Diğer kurallar toplum tepkisiyle, hukuk kuralları yaptırımlarla gerçekleşir. Hukuk kurallarının müeyyidesi cebirdir (Güriz, 2005).

HUKUK Arapça kökenli ve hak sözcüğünün çoğulu haklar anlamında Türkçe karşılığı, topluluk hayatında uyulması zorunlu kurallar Toplumu düzenleyen kurallar Toplum yaşamını düzenleyen ve devlet yaptırımlarıyla güçlendirilmiş bulunan kurallar bütünüdür (Ildır, 2006).

Hukuk bilimi Hukuk, doğa bilimlerindeki gibi kesinliklerin olmadığı bir bilim dalıdır. Toplum bilimlerinin içinde yer almasına rağmen genel özelliklerini taşımaz. Kendine özgü bir bilim dalıdır. Hem insanı hem toplumu konu alır. Bireyin toplum içindeki yerini belirler, diğer insanlar ve kurumlarla ilişkisinde uyması gereken kuralları oluşturur. Hukuk kurallarla uğraşan bir disiplindir (kural-bilim). Bu kurallar toplumdan topluma değişir. Kuralların sorgulanması, uygulanması ve geliştirilmesi hukukun kapsamı içine girmektedir.

Hukukun İşlevleri Hukuk kurallarını uygulamak, anlaşmazlıkların çözümünde yorumlar getirebilmek, Hukuk kurallarını belli bir sistem içinde toplamak, Uygulanan kuralların eksiklerini, yanlışlarını, sistemdeki boşlukları belirleyerek toplumu ve siyasi iktidarı uyarmak, Yeni kurallar oluşturulmasına katkı sağlamak, En uygun kuralların bulunmasında çaba harcamaktır.

İlişkili Olduğu Alanlar Hukuk yapısı gereği pek çok alanla kesişmektedir. Bunlar; ekonomi, ticaret, sosyoloji, uluslararası ilişkiler, siyaset, kamu yönetimi ve tıptır. Hukukta kuralları belirleyen siyasettir. Medeni hukuk daha çok sosyolojinin etkisi ile oluşmaktadır. Ekonomi ve ticaret, ticaret hukuku ve borçlar hukuku üzerinde etkilidir. Kamu yönetiminin etkisi idare hukukta, Uluslararası ilişkilerin etkisi, uluslararası hukukta Tıbbın etkisi ise daha çok adli tıp üzerinde görülmektedir.

Hukukla ilgili terimler... Norm: kural, ilke, kanun model. Hukukta norm emri gösterir. Belli bir davranışı yasaklayan, izin veya yetki veren önermedir. Normatiflik: norm içerme, atfedilenin norm içerip içermemesi. Maddi varlık: işlemin somut taşıyanı, işlemin içinde yer aldığı belge. Bir işlemin hukuk normu olarak geçerli olabilmesi için onun maddi varlığa sahip olması ön koşuldur. Ör. Bir kanunun Resmi Gazetede yer alması.

Hukukla ilgili terimler.. Hukukilik: bir hukuk kuralını diğer kurallardan ayıran özellik. Bir normun diğer kurallardan farklı olarak cebri müeyyide içermesi. Bağlayıcılık: bir hukuk kuralının muhataplarını belli bir davranışı yapmaya veya yapmamaya zorlaması. Bağlayıcı olmayan kural «ihtiyari» yani isteğe bağlıdır. Hukuk kurallarının özelliği bağlayıcı olmalarıdır. Geçerlilik: hukuki sonuçları doğurmak için gerekli koşulları yerine getiren norma atfedilen nitelik. Bir norm bir hukuk düzeni içinde yer alıyorsa geçerlidir. Bir normun geçerliliği normatif düzende yer almasına ve başka normlarla bağlantısına dayanır.

Hukukla ilgili terimler. Adillik: bir normun adilliği ideallere uygunluğu ile ilgilidir. Olan ile olması gereken arasındaki uyuma bağlı olarak norm adil veya adil değil olarak değerlendirilir. Bir normun hukuk normu olması için adil olması gerekir. Etkililik: normun muhataplarının norma riayet edip etmemeleri, yaptırımlarla normun saygınlığının sağlanıp sağlanamamasıdır. Metrukiyet: uyulmayan normların zamanla geçerliliğini yitirmesidir (Gözler, 2003).

Hukukun Çeşitli Görünümleri Pozitif Hukuk: Yürürlükte olan hukuk. Ör. Türk poitif hukuku dendiğinde bugün Türkiye’de yürürlükte olan tüm hukuk kuralları anlaşılmaktadır. İdeal Hukuk: Olması gereken hukuku ifade eder. Var olan yasaların nasıl olması gerektiği ile ilgili eleştirileri içerir. Hakkaniyet Hukuku: Var olan yasaların ve uygulamanın hakkaniyete aykırı olması nedeniyle yorumla adil hale getirilmesi Tarihsel Hukuk: Yürürlükten kalkan hukuk kuralları Yaşayan Hukuk: Yürürlükte olan hukukun uygulanan kısmını ifade eder. Yürürlükte olmakla birlikte uygulanmayan kurallar da vardır. Ör. Şapka kanunu. Medeni kanun hem yürürlükte hem yaşayan hukuktur (Güriz, 2005 ve Ilgın, 2006).

Hukuk Sistemleri Bugünkü hukuk sisteminlerinin dayandığı bazı hukuk sistemleri vardır. Bunlar: Roma/Germen Hukuk Sistemi Anglo/Amerikan Hukuk Sistemi Sosyalist Hukuk Sistemi Dinsel ve Gelenekçi Hukuk Sistemi

Roma/Germen Hukuk Sistemi Yoğunlukla Avrupa’da uygulanmaktadır. Alman, Fransız, İtalyan, İsviçre Roma/Germen hukuk sistemini benimseyen ülkeler Türkiye 1926 dan sonra bu ülkelerdeki yasaları benimsemesi nedeniyle Türk hukuku da Roma/Germen hukuk sistemine dahil olmuştur. Türk hukuku değerlendirilirken bu sistem dikkate alınmaktadır

Roma/Germen Hukukunun Özellikleri Yazılı kurallara dayanır. Örf ve adet hukuku yazılı hukuk kurallarının bulunmadığı durumlarda uygulanır. İçtihatler yardımcı kaynaktır. Devletin taraf olduğu davalar idari yargıda, kişilerin taraf olduğu davalar adli yargıda çözümlenir.

Anglo/Amerikan Hukuk Sistemi Örf ve adet hukukuna dayalıdır. İngiliz hukuku tarafından temel alınır. Genelde İngilizce konuşulan ülkeler tarafından benimsenen bir hukuk sistemidir (ABD, Kanada, Avustralya).

Anglo/Amerikan Hukukunun Özellikleri Yazılı kurallar azdır. Örf ve adet kuralları hukukun asıl kaynakları arasında yer alır. İçtihat bağlayıcıdır, emsal sayılır. Tüzel ve özel kişilerin uyuşmazlıkları aynı yargıda aynı kurallarla çözümlenir. Kamu ve özel hukuk ayrımı yoktur.

Sosyalist Hukuk Sistemi Dinamik bir sistemdir. Yazılı kurallara ve ekonomik temele dayanır. Kamu hukuku esastır. Özel hukuk ilişkileri ikinci plandadır. Kominist ve sosyalist ülkelerde uygulanmıştır. Ekonomik yapıyla birlikte değişime uğramış, bu ülkelerde Avrupa hukuk sistemine geçiş olmuştur.

Dinsel ve Gelenekçi Hukuk Sistemi Dinsel inançlara dayalıdır. Dinsel hukuka örnek İslam hukuku, Musevi hukuku, Hint hukuku İslam hukukunda ana kaynak Kur’an ve hadislerdir Suriye, İran, Mısır, Pakistan gibi ülkelerde uygulanmaktadır. Japonya gibi ülkelerde pek çok geleneğin hukuk kuralları içinde yer aldığı görülmektedir.

Kuvvetler ayrılığı Devletin yasama, yürütme ve yargı fonksiyonlarının ayrı organlar tarafından ve birbirine karışmadan yürütülmesi. Yasama fonksiyonu: Hukuk kurallarını yapar. Parlemento yetkilidir. Yürütme fonfsiyonu: Hukuk kurallarını uygulamak ve bu yetkiyle kamu hizmetlerini yürütmek. Hükümet yetkilidir. Yargı fonksiyonu: Hukuk kurallarının ihlali ve ortaya çıkan anlaşmazlıkları çözmek, suçluları cezalandırmak, adaleti sağlamak. Mahkemeler yetkilidir.

Alt Alanlar Kamu Hukuku Özel Hukuk

Kamu Hukuku-Özel Hukuk Roma hukuk sistemine dayanan bir yaklaşımdır. Korunan çıkarın niteliğine dayanır. Kamunun menfaatlerini koruyan kurallar kamu hukuku, bireyin çıkarını koruyan kurallar özel hukukun kapsamına girer. Kamu hukuku yönetenlerle yönetilenler arasında, özel hukuk vatandaşların kendi aralarındaki ilişkiyi düzenleyen hukuktur. Kamu hukuku emredici kurallar içerir, özel hukuk tamamlayıcı ve yorumlayıcı kurallar içerir. Kamu hukuku re’sen (kendiliğinden), özel hukuk talebe bağlıdır. Kamu hukukunda ast-üst ilişkisi, devletin egemenlik hakkı,özel hukukta taraflar arası eşitlik söz konusudur

Kamu ve özel hukukun farkı Üstünlük: Kamu hukuku özel hukuktan üstün Emredicilik: Kamu hukuku emredici Yarar: Amaç kamu yararı, özel çıkar Yanlılık: Kamu hukuku işlemleri tek yanlı, rıza gerektirmez (ör. Kamulaştırma, satış) İcrai: Kamu hukukunda icrai karar alma ve uygulama yetkisi var (ör. Yıkım, disiplin cezası) Hukuka uygunluk: Kamu hukuku uygulamaları mahkeme iptal edene kadar, özel hukukta mahkeme kararından sonra uygunluk oluşur (ör. Cezalar, iddianın ispatı). Re’sen uygulama: Kamu hukukunda talep olmadan uygulama Görevli mahkeme: İdari yargı-adli yargı mahkemeleri Gelişmişlik: Özel hukuk daha eski ve gelişmiş, kamu hukuku daha geri ve gelişmekte (Gözler, 2003).

Kamu Hukuku Siyasal iktidarın kaynağını ve oluşmasını; devletin yurttaş üzerindeki hak ve görevlerini içeren; devlet-birey ilişkilerini düzenleyen; devlet kurumları arasındaki eşgüdümü sağlayan hukuk kurallarından oluşur (Mumcu 1997 – TÜBA). Kamu hukuku bir devletin teşkilatını, başka devletler ve bireylerle olan ilişkilerini düzenleyen kuralların bütünüdür (Gözler, 2003).

Kamu Hukukunun Dalları Uluslararası Hukuk / Devletler Hukuku Anayasa Hukuku İdare Hukuku Vergi Hukuku Ceza Hukuku

1. Uluslararası Hukuk / Devletler Hukuku Devletlerin birbiriyle ve uluslararası ilişkilerini düzenler. Uluslararası antlaşmalar, kuruluşlar, örf ve adetler, sınırlar, uyuşmazlıklar vb. Devlet, devletin unsurları, devletlerarası ilişkiler vb. kapsar.

2. Anayasa Hukuku Devlet şeklini, yapısını, organlarını ve bunlar arasındaki ilişkileri, bireylerin devlet karşısında hak ve özgürlüklerini düzenleyen kurallar bütünüdür.

3. İdare Hukuku Devlet idaresini işleyişini düzenleyen kurallardır. Merkezi idare ve yerinden yönetim kuruluşları olarak ikiye ayrılır. İdari işlemler, sözleşmeler, kolluk ve kamu işlerini kapsar. Vatandaşın idare ile ilgili uyuşmazlıkları idari yargıda çözümlenir.

4. Vergi Hukuku Vergi işlerini düzenleyen hukuk kurallarıdır. Vergi tarhını, tahakkukunu, tahsilini ve vergi yargısını düzenler.

5. Ceza Hukuku Suç oluşturan davranışları, bunlara uygulanacak cezaları belirleyen kurallardır. Genel hükümler ve özel hükümler olarak ikiye ayrılır. Ceza usul hukuku ise suç işleyenlerin takibi, yargısı ve cezalandırılmasında uyulacak usulleri gösteren kurallardır (Gözler, 2003).

Özel Hukuk İnsanların yaşamları boyunca hem toplum içindeki statülerini, hem de başta aile olmak üzere diğer kişilerle ve eşyalarla olan her tür ilişkisini düzenler (Mumcu 1997). Özel hukukta temel prensip şahısların hak eşitliğidir. Gerçek ve tüzel kişiler birbiriyle ilişkilerinde aynı haklara sahiptir. Özel hukukunta sözleşmeler yasalardan önce gelir.

Özel Hukukun Alt Dalları.. 1. Medeni Hukuk a) Şahsın Hukuku/Kişiler Hukuku b) Aile Hukuku c) Miras Hukuku d) Ayni Hukuk/Eşya Hukuku 2. Borçlar Hukuku genel esaslar sözleşme türleri 3. Ticaret Hukuku a) Ticari İşletme Hukuku b) Şirketler Hukuku c) Kıymetli Evrak Hukuku d) Deniz Ticareti Hukuku e) Sigorta Hukuku

Özel Hukukun Alt Dalları 4. Devletler Özel Hukuku a) Vatandaşlık/Tabiiyet Hukuku b) Yabancılar Hukuku c) Kanunlar İhtilafı 5. Fikir Hukuk 6. Medeni Usul Hukuku 7. İcra ve İflas Hukuku (Küçükmeriç,1987; Gözler, 2003; Güriz, 2005).

1. Medeni Hukuk Kişilerin toplum içinde yaşamasında hüküm ve değer ifade eden bütün eylem ve davranışlarını, eylem ve ilişkilerini düzenleyen hukuk kurallarıdır (Akipek, 1996). Bireyin doğumundan ölümüne kadar geçen sürede kurduğu ilişkilerin, yaptığı işlerin büyük kısmını kapsar. Ör. Velayet, reşitlik, eşya sahibi olma, evlenme, ölüm, miras vb. Türkiye’de bu kurallar «Türk Medeni Kanunu»na göre 1926’da düzenlenmiş, 2001 tarihinde yenilenmiştir.

Medeni Hukukun Alt Dalları A) Kişiler Hukuku: «Gerçek» ve «Tüzel kişiler» olarak ayrılır. Ör. Hak ehliyeti, fiil ehliyeti, hısımlık, kişiliğin korunması vb. B) Aile Hukuku: nişanlılık, evlilik, boşanma, karı-koca hakları vb. C) Miras Hukuku: mirascıların hakları, vasiyet, miras bırakma, miras reddi, mal bırakma vb. D) Eşya Hukuku: ayni hak, tapu, mülkiyet, rehin, ipotek vb.

2. Borçlar Hukuku «Genel Hükümler» ve «Özel Hükümler»den oluşur. Kişiler arasındaki borç ilişkisini düzenleyen kurallardır. Genel hükümler: borcun kaynakları, oluşumu, sebepsiz zenginleşme, borç türleri, hükümleri vb. Özel hükümler: satış, bağış, kira, vekalet, havale, çeşitli sözleşme türleri vb.

3. Ticaret Hukuku A) Ticari İşletme Hukuku: ticari işletme, tacirin faaliyetleri, işletmenin devri, ticaret sicili, rekabet vb. B) Şirketler Hukuku: şirketlerin kuruluşu, türü, işletilmesi, ortaklıklar, borçlar vb. C) Kıymetli Evrak Hukuku: poliçe, çek, bono, devri, ödenmesi, geçerliliği vb. D) Deniz Ticaret Hukuku: gemi, bayrak, gemi sicili, mülkiyeti, kaptan, navlun, yolcu,deniz aşırı satış vb. E) Sigorta Hukuku: sigorta akti, hükümleri, türler, sigortacılık vb.

4. Devletler Özel Hukuku A) Vatandaşlık/Tabiiyet Hukuku: vatandaşlığın kazanılması (doğumla, evlenmeyle vb), vatandaşlığın kaybı vb. B) Yabancılar Hukuku: yabancıların hakları, seyahat, yerleşme, mülkiyet hakları, vergilendirme vb. C) Kanunlar İhtilafı: hangi devletin yasalarının geçerli olacağı, hangi mahkemenin çözümleyeceği vb.

4. Fikri ve Sınai Mülkiyet Hukuku Marka, patent, faydalı model, tasarımlar, bilgisayar yazılımları, veri tabanları, fikri ve sanat ürünün sahibinin haklarını, bunların kullanım esaslarını belirler.

6. Medeni Usul Hukuku Kamu ve özel hukuku içine alır. Adliye mahkemelerinin özel hukuk alanındaki yargı faaliyetlerini inceler. Mahkemelerin özel hukukla ilgili uyuşmazlıkları çözümünde izleyeceği usulleri belirleyen kurallardır. Mahkemenin görevi, hakimin davaya bakamaması, hakimin reddi, dava çeşitleri, uyuşmazlıklar vb.

7. İcra ve İflas Hukuku Yargı sonucunda ortaya çıkan icranın nasıl yerine getirileceği ile ilgili kurallardır. İcra teşkilatı, tebligat, süreler, harç, ödeme emri, itiraz, mal beyanı, haciz, satış,vb. İflas hukuku iflas usulünü düzenler. İflas yolları, iflas sonuçları, iflas masası, tasfiye, iptal, konkordato vb.