Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi

... konulu sunumlar: "Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi"— Sunum transkripti:

1 Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi
Prof. Dr. Muhsin Macit Okt. Olcay Saltık

2 Biçim Bilgisiyle İlgili Temel Kavramlar
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi BİÇİM BİLGİSİ Biçim Bilgisiyle İlgili Temel Kavramlar Biçimbirim, daha küçük birimlere ayrılamayan, ses ve yapı yönünden anlamlı en küçük ögelerdir. Biçimbirim ve Dil Bilgisel İşlev, biçimbirimin bir anlamının olması veya herhangi bir dil bilimsel yapıyı işaretlemesidir. Morfoloji, yani biçim bilgisi, Türkçe karşılığından da anlaşılacağı gibi biçimlerin bilgisidir.

3 Değişken Biçim, Tek bir dil bilgisel işlevi temsil eden biçimbirimler, çekim ve eklenme sırasında ay­nı işlevi temsil etmek üzere farklı biçimlerde gerçekleşebilirler. Bu biçimlere de­ğişken biçim adı verilir. Fosil Biçimbirimler ve Fosilleşme, Tarihî dönemlerdeki kimi biçimbirimlerin dil bilgisel işlevlerini yitirerek bugüne ulaşmasına fosilleşme, bu tür biçimbirimlere fosil biçimbirim adı verilir.

4 Yapım/üretim ekleri yeni sözcükler yapma görevi bulunan ek­lerdir.
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi EKLER Yapım Ekleri Çekim Ekleri Yapım/üretim ekleri yeni sözcükler yapma görevi bulunan ek­lerdir. aç(ı)k Kış(ı)n Söz­lüksel biçimbirimlerde ad durumlarını, bazı dillerde cinsiyet; eylemlerde çatı, kip, görünüş, kişi, vb. dil bilgisel işlevleri işaretler. Ders-ler-i-m-i Tamam-la-dı-m

5 Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi
SÖZCÜK YAPIMI Birleştirme Kısaltma Türetme Kasıtlı Yaratma Kalıplaşma Derleme Örnekseme Tarama Kırpma Genelleşme Karma Kopyalama Sürekli bir gelişme içindeki diller çeşitli yollardan yararlanarak yeni türevler, yeni sözcükler yaratırlar. Eklemeli bir dil olan Türkçenin söz varlığı önemli ölçüde tü­retme ve birleştirme yoluyla yapılan sözcüklerden oluşur. Ancak, özellikle Batı dil­lerinin etkisiyle, diğer yollarla da sözcükler yapılmaktadır. Türkçe diğer dillerde ol­duğu gibi, sonsuz sayıda sözcük üretme yetisine sahiptir. Sözcük yapımı ile ilgili başlıca yollar şu şekilde sıralanabilir:

6 SÖZCÜKLERİN SINIFLANDIRILMASI
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi SÖZCÜKLERİN SINIFLANDIRILMASI Anlam Bakımından Tür ve Görev Bakımından Temel anlam Yan anlam (ikincil anlam) Mecaz anlam Terimler Argo Aktarma Çok anlamlı Eş ve yakın anlamlı Karşıt anlamlı Çağrıştırma anlamı Yerlileştirme (halk etimolojisi) Adlar Sıfatlar Zarflar Zamirler Edatlar Bağlaçlar Ünlemler Eylemler

7 Eylemler Geçişli Eylem Geçişsiz Eylem Nesne alan eylemlerdir.
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi Eylemler Geçişli Eylem Nesne alan eylemlerdir. Ali bahçeyi suladı. Geçişsiz Eylem Nesne alamayan eylemlerdir. Ali bugün okula gelmedi. Eylemleri kısaca cümlede yüklem görevinde bulunabilen sözcükler olarak tanımlayabiliriz. Geleneksel tanımıyla eylemler yapma, olma vb. bildiren sözcüklerdir. Daha ayrıntılı bir tanımla, eylemler cümle içinde sayı, görünüm, kişi, kip, çatı kavramlarını taşıyabilen sözcüklerdir. Adları yüklemleştiren ekler de aslın­da art zamanlı olarak eylemdir.

8 TÜRKÇENİN EKLERİ Yapım Ekleri Çekim Ekleri Addan ad Yapım Ekleri
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi TÜRKÇENİN EKLERİ Yapım Ekleri Çekim Ekleri Addan ad Yapım Ekleri Addan Eylem Yapım Ekleri Eylemden Ad yapım Ekleri Eylemden eylem Yapım Ekleri Ad Çekim Ekleri Durum Ekleri İyelik Ekleri Çoğul Ekleri Soru Eki Aitlik Eki Ek Eylemler Eylem Çekim Ekleri Kişi Ekleri Zaman Ekleri

9 Eylemsiler (Fiilimsiler/Çekimsiz Eylemler)
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi Eylemsiler (Fiilimsiler/Çekimsiz Eylemler) Geleneksel bir terim olarak söz ya da cümle içinde eylemleri adlaştırdıklarından dolayı ad, adı niteledikleri için sıfat, iki cümleyi bağladığı için bağlaç işlevinde bu­lunabilen ve yan cümle kurabilen sözcük ya da sözcük öbeklerine eylemsi adı ve­rilir. Türkçede anlam ve görevlerine göre, zarf-fiiller (ulaçlar), sıfat-fiiller (ortaçlar) ve isim-fiil (fiil ismi, mastar) olmak üzere üç çeşit eylemsi vardır.

10 Sıfat-Fiiller (Ortaç, Partisip, Sıfat-Eylem)
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi Sıfat-Fiiller (Ortaç, Partisip, Sıfat-Eylem) İşlevi Sıfat-fiil Eki Örnek Geçmiş zaman anlamı -Dik Tanıdık (adam) taşıyanlar -mIş Bilmiş (çocuk) Geniş zaman anlamı taşıyanlar -An -mAz -r, -Ar ağlayan (nar) gülen (ayva) tükenmez (kalem) oynar (başlık) bakar (kör) Gelecek zaman anlamı taşıyanlar -AcAk akacak (kan) yakacak (odun) Sıfat-fiiller, eylemlerden geçici sıfat yapmak üzere türetilen ve genellikle kişiye bağlı olmaksızın çekimlenen eylemsilerdir.

11 Zarf-Fiiller (Bağ-Eylem, Ulaç)
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi Zarf-Fiiller (Bağ-Eylem, Ulaç) İşlevi Zarf-fiil Örnek -A...-A sora sora, gide gide -AcAk + iyelik eki + -A Boş duracağıma (çalışayım) -ArAk koşarak, bilerek Tarz ve bağ anlamı taşıyanlar -I soruver (< sor-u + ver) -mAksIzIn çalışmaksızın -mAktAnsA ölmektense -Ip alıp, koşup -DIk + iyelik eki+dA geldiğimde, öldüğünde, -(i)ken koşarken (< koşar i-ken) -AlI alalı, gideli -IncA sevince, görünce Zaman anlamı taşıyanlar -DI + kişi eki + -AlI gittin gideli -DI mI konuştu mu (konuşur) -DIkçA sevdikçe, yaşadıkça -mAdAn bilmeden, görmeden -(A)r/-mAz (kuşlar) öter ötmez Zarf-fiiller eylemlerden geçici olarak türetilen zarf işlevindeki sözcüklerdir. Zarf-fiiller zarf ve eylem özelliklerini birlikte gösterebilir. Zarf-fiillerin diğer bir görevi de asıl eylem ile yardımcı eylemi birleştirerek birleşik eylem yapmalarıdır.

12 İsim-Fiiller (Mastarlar)
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi İsim-Fiiller (Mastarlar) Mastarlar, eylemlerin herhangi bir zamana, sayıya ya da kişiye bağlı olmayan ve söz­lüklerde maddebaşı olarak yer alan biçimleridir. Bütün eylemlere gelebilen mastar­lar eylem değil, addır. İsim-Fiil Ekleri -mA görme, yıkama -mAk bilmek, gör­mek, yıkamak -Iş biliş, görüş, yıkayış

13 Yüklem Özne Nesne Tümleç CÜMLENİN ÖĞELERİ Bugün okul kalabalıktı.
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi CÜMLENİN ÖĞELERİ Yüklem Özne Nesne Belirtili Nesne Belirtisiz Nesne Tümleç Dolaylı Tümleç Zarf tümleci Edat Tümleci Bugün okul kalabalıktı. Duru annesini sordu. Kitap okuyor. Kalemini arıyor. Dün seni yolda görmüşler. Bugün bize gelecek. Seninle işim olmaz.

14 Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi
CÜMLE TÜRLERİ Yapısına göre (basit cümle, birleşik cümle, sıralı ve bağlı cümle) Yüklemin türüne göre (eylem cümlesi, ad cümlesi) Yüklemin/ögelerin yerine göre (kurallı cümle, devrik cümle, kesik cümle) Cümlenin anlamına göre (olumlu cümle, olumsuz cümle; soru cümlesi, emir cümlesi, ünlem cümlesi, dilek cümlesi).

15 CÜMLE TÜRLERİ Yapısına Göre Cümleler Basit Cümleler Birleşik Cümleler
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi CÜMLE TÜRLERİ Yapısına Göre Cümleler Basit Cümleler Birleşik Cümleler Sıralı Cümle ve Bağlı Cümle Yüklemin Türüne Göre Cümleler Ad Cümleleri Eylem Cümleleri Yüklemin Yerine Göre Cümleler Kurallı (Düz) Cümle Devrik Cümle Kesik Cümle Anlamına Göre Cümleler Olumlu ve Olumsuz Cümle Soru Cümlesi Emir Cümlesi Ünlem Cümlesi

16 Yapısına Göre Cümleler
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi Yapısına Göre Cümleler Basit Cümleler Basit cümleler, son derece tartışmalı bir kavram olmakla birlikte, yan cümlesi bu­lunmayan temel cümlelerdir. Marketten ekmek aldım. Birleşik Cümleler Aralarında anlamca bir ilgi bulunan, bağlaçlarla birbirine bağlanmış cümleler birleşik cümle olarak kabul edilebilir. [Ahırın avlusunda oynarken]t dere­nin hüzünlü şırıltısını işitirdik. Türkçe cümleler yapı bakımından genellikle basit ve birleşik olmak üzere ikiye ay­rılır. Basit cümleler bir temel cümleden, birleşik cümleler ise en az bir temel cüm­le ile bir veya daha fazla bağlı cümleden oluşur.

17 Yapısına Göre Cümleler
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi Yapısına Göre Cümleler Sıralı Cümle ve Bağlı Cümle Ögelerinden en az biri veya yüklemlere gelen ekleri ortak olan sıralı cümlelere bağımlı sıralı cümle adı verilir. Seni sever, sayarım. Aralarında yalnızca anlam ilgisi bulunan sıralı cümlelere ise ba­ğımsız sıralı cümle denir. Bağlama edatlarıyla (bağlaç) birbirine bağlanmış ve aralarında anlamca iliş­ki bulunan sıralı cümlelere bağlı cümle adı da verilir. Yapıca ve/veya anlamca birbirine bağlı; ancak yalnız kullanıldıklarında kendi için­de anlam bütünlüğü bulunan cümlelerden oluşan birleşik cümle türüdür.

18 Yüklemin Türüne Göre Cümleler
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi Yüklemin Türüne Göre Cümleler Ad Cümleleri Yüklemi ekeylem ile çekimlenmiş cümle türüdür. Ali çok başarılıdır. Eylem Cümleleri Yüklemi çekimli bir eylem olan cümlelerdir. Yarın arkadaşlarla sinemaya gideceğiz. Türk dil bilgisi geleneğinde cümleler yüklemin türüne göre ad cümleleri ve eylem cümleleri olmak üzere ikiye ayrılır.

19 Yüklemin Yerine Göre Cümleler
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi Yüklemin Yerine Göre Cümleler Kurallı (Düz) Cümle Yüklemi sonda olan cümlelerdir. Sessizce odadan çıktı. Devrik Cümle Yüklemi sonda olmayan cümlelerdir. Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden Kesik Cümle Yüklem de dâhil olmak üzere, herhangi bir ögesi bulun­mayan, söylenmek istenenin, dinleyenin anlayışına bırakıldığı cümle türüdür. Satılık ev (Ev satılıktır.)

20 Anlamına Göre Cümleler
Yapı Bilgisi: Biçim Bilgisi ve Söz Dizimi Anlamına Göre Cümleler Olumlu Cümle Annemin getirdiği kekleri arkadaşlarımla bölüştüm. Olumsuz Cümle Aradığımı bir türlü bulamıyorum. Soru Cümlesi Markete uğradın mı? Emir Cümlesi Çabuk televizyonu kapat. Ünlem Cümlesi Eyvah, derse geç kaldım! Anlamlarına göre cümleler, olumlu cümle, olumsuz cümle; soru cümlesi, emir cümlesi, ünlem cümlesi, dilek cümlesi şeklinde sınıflandırılabilir.