Sunuyu indir
Sunum yükleniyor. Lütfen bekleyiniz
1
STRATİGRAFİ-SEDİMANTOLOJİ
JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ STRATİGRAFİ-SEDİMANTOLOJİ DELTA ORTAMLARI
2
GEÇİŞ ORTAMLARI Bu ortamlar karasal ortamlarla denizel ortamların birleştiği yerlerde ki sedimenter ortamlardır. Kısmen karasal kısmende denizel özelliklere sahiptirler. Oldukça değişken karakterde olabilirler. Önemli geçiş ortamlarına deltalar, sahil ortamları, haliçler, lagünler, gel-git kanalları, set barları vs. Örnek verilebilir. Bunlar içinde en çok çalışılan ve önemli olanı deltalardır.
4
Delta Ortamları Delta terimi ilk olarak Heredot tarafından Nil nehrinin Akdeniz'e boşaldığı yerde oluşturduğu üçgen şekilli toprak parçası için kullanılmıştır. Fakat çoğu deltaların oluşturduğu kara parçasının sınırları üçgen şekilli değildir. Hatta bazı deltalar henüz kara oluşturmamış halde su altında karaya yakın biriktirilmiş sedimentlerden oluşur. Ayrıca göllerde çökelmiş deltalarda vardır. Bundan dolayıdırki, jeolojik tanımlama açısından, nehirlerce oluşturulan kara alanlarının şekli hatta, ne nehirlerce oluşturulan karaların varlığı ne de deniz, delta tanımlaması için kritik birer faktör değildir. Genel olarak jeolojik anlamda DELTA, akarsularca taşınan sedimentlerin akarsuyun, durgun bir su kütlesi içine boşaldığı yerde birikmesiyle oluşan lop şekilli kütlelerdir.
5
a- Akarsu kanalı ve onun boşalımı, b- Havzadaki su, c- İklim,
Yeryüzündeki deltaların çok azı benzer özelliklere sahip olmalarına karşın, onların oluşmaları birçok faktör tarafından kontrol edilir. Bu faktörler şunlardır ; a- Akarsu kanalı ve onun boşalımı, b- Havzadaki su, c- İklim, d- Tektonik hareketler, e- Tektonik olmayan çökmeler, f- Drenaj havzasındaki sediment katkısının miktarı, g- Havzadaki suyun dalga gücü.
6
Akarsu kanallarının genişliği oldukça değişkendir
Akarsu kanallarının genişliği oldukça değişkendir. Genişlik birkaç on santimetreden birkaç kilometreye kadar değişebilir. Akarsularla taşınan sedimentler ya su içinde asılı yük olarak ya da akarsu yatağının tabanında taban yükü olarak taşınır. Bu iki şekilde taşınan sedimentlerin oranı, delta kompleksini alacağı şekli kontrol eden önemli faktörlerdendir. Havzadaki su, deltaları gelişimini birçok yönden etkiler. Özellikle havzadaki suyun yoğunluğu ile akarsuyun yoğunluğu arasındaki ilişki önemlidir. Diğer bir değişle havzadaki suyun yoğunluğu, nehir suyunun yoğunluğuyla aynımı, yoksa ondan oldukça farklı mı? Bir su kütlesinin yoğunluğu, suyun sıcaklığının, tuzluluğunun ve içindeki asılı yükün miktarının bir fonksiyonudur. Havzadaki suyun ve akarsuyun yoğunluğu arasındaki ilişki , akarsu tarafından taşınan sedimanter yükün ne olacağını belirler.
7
İklim, hem drenaj bölgesindeki hem de çökelme havzasındaki su rejimini kontrol eder. Yağmur yağışının miktarı ve dağılımı bitki örtüsünü, bu da birim alandan gelecek sediment katkısını etkiler. Akarsu sistemlerinde maksimum sediment çıkışı olan bölgeler semiarid iklimlerin egemen olduğu bölgelerdir. İklim ayrıca havzadaki suyun sıcaklığını etkiler. Bundan dolayı hem nehirlerdeki hem de havzadaki suyun sıcaklığı dolayısıyla yoğunluğu mevsimsel olarak iner çıkar. Tektonik hareketler gerek drenaj bölgesinde gerekse havza içerisinde delta gelişimini etkilerler. Tektonik hareketlerin sebep olduğu alçalmalar ve yükselmeler sediment miktarını, türünü ve dolayısıyla taşınma şeklini kontroleder. Akarsu ortamlarındaki depolanma ve tektoniğe bağlı olarak akarsu yatakları yerdeğiştirir. Buda yeni delta loblarının gelişmesine sebep olur. Bir akarsu aktığı sürece, deltaya sediment taşır ve delta ileriye doğru ilerler. Havza tabanı çöktükçe, akif olmayan loblar su seviyesinin altına taşınır. Sahil karaya doğru ilerledikçe dalgalar lobun üst kesimini yeniden işler ve sonuçta lob deltaik olmayan sedimentlerce örtülür.
8
Sedimentlerin sıkışması ve deniz seviyesindeki uzun ya da kısa süreli değişmeler tektonik olmayan alçalmalardır . Deniz seviyesi düştüğünde deltalar yüzeye çıkar ve akarsular onların içinde derin kanallar açar. Deniz seviyesinin yükseldiğinde ise önce kanallar dolar ve delta denize doğru büyür. Akarsu boşalımı, dalga ve gel-git arasındaki ilişki deltaların şeklini belirleyen temel faktörlerdendir. Eğer dalgaların gücü akarsuların taşıdığı sedimentleri dağıtacak güçte ise buralarda delta oluşmaz. Taşınan sediment dalgalarca dağıtılır. Su derinliği deltanın ileri doğru büyümesinde önemlidir. Öncelikle diğer faktörler benzer olduğunda, derinlik ileriye doğru büyümeyi belirleyen önemli bir faktördür. Aynı miktardaki bir sediment, sığ sularda daha hızlı ileriye doğru büyüyen bir delta lobu, derin sularda ise daha yavaş ileri doğru büyüyen bir delta lobu oluşturur.
9
Deltaların alacağı şekli kontroleden üç önemli faktör vardır. Bunlar;
1- Akarsularca taşınan sediment miktarı 2- Dalga ve Gelgit enerjisini miktarı 3- Şelfin eğimi Yukarıda verilen faktörlere bağlı olarak gelişen Deltalar 3 gruba ayrılır. 1- Akarsu etkili deltalar 2- Kısmen akarsu kısmen dalga etkili deltalar : 3- Dalga etkili deltalar 4- Gel-git etkili deltalar
10
Akarsu etkili Delta Malzeme gelimi Dalga etkili delta Gel-git etkili Delta Dalga ve gelgit etkisi Kısmen akarsu kısmen dalga etkili delta
11
1- Akarsu etkili deltalar:
Bu tip deltalar malzeme geliminin çok fazla olduğu, dalga ve gelgit etkisinin az olduğu ve şelf eğiminin nisbeten az olduğu bölgelerde gelişir. Delta üzerinde çatallanan kanallar deniz yönünde ileri doğru ayrı ayrı ilerlerler ve kuş ayağı (birdfoot) benzeri bir kıyı çizgisi oluşur. Bu tip deltalara en güzel örnek Mississipi deltasıdır
13
Mississippi Deltası
14
2- Kısmen akarsu kısmen dalga etkili deltalar :
Bu tip deltalar malzeme geliminin çok fazla veya fazla olduğu, dalga ve gelgit etkisinin orta derecede olduğu ve şelf eğiminin nisbeten az olduğu bölgelerde gelişir. Dalgalar ve kısmen gelgit hareketleri Delta üzerinde çatallanan kanalların deniz yönünde ileri doğru ilerlemelerini engeller herbir kanalın aşağı yukarı üniform bir şeklide ilerlemesini sağlar. Buda karakteristik delta harfi şeklinde bir kıyı çizgisine sahip delta gelişini sağlar. Bu tip deltalara en güzel örnek Nil deltasıdır
15
Nil deltası
16
3- Dalga etkili deltalar :
Bu tip deltalar malzeme geliminin orta veya az, dalga ve gelgit etkisinin orta derecede veya yüksek, şelf eğiminin nisbeten fazla olduğu bölgelerde gelişir. Kuvvetli dalgalar deltanın deniz yönünde ileri doğru ilerlemesini engeller.Geçici olarak akarsu ağzında depolanan akarsu çökelleri dalgalar tarafından işlenir ve kıyı çizgisine paralel bir şekilde dağıtılarak biriktirilir yada derin denizlere taşınır. Diğer bir değişle dalga etkili deltalar deniz yönünde daha geniş bir cepheyle ancak daha yavaş bir şekilde deniz yönünde ilerler. Bu tip deltalara en güzel örnek Rhone (Akdeniz) ve Brazos deltası (Gulf of Mexico)dır
19
Sao Francisco Deltası - Brezilya
20
4- Gel-git etkili deltalar
Bu tip deltalar malzeme geliminin orta veya az, gelgit etkisinin yüksek, şelf eğiminin nisbeten fazla olduğu bölgelerde gelişir. Kuvvetlı Gel-git’ler ve gel-git akıntıları akarsu yukarıına doğru ilerlerler ve akarsu ağzını genişletirler. Dalga hareketleriyle birlikte akarsuyun taşıdığı sedimentler sığ denizel bölgelere yada kıyı boyuncadüşük enerji şartlarının eğemen olduğu yerlere taşınır. Ana akarsu aralarında adacıkların olduğu birkaç kanala bölünebilir ve Kumyükünün bir kısmı akarsu ağzı önünde ayrı sualtı sırtları oluşturur. Kıyı çizgisi deniz yönünde ilerlemez. Bu tip deltalara en güzel örnek Ganges-Brahmaputra, Kolorado ve Rhine deltalarıdır.
23
Yaşlı Deltaik Çökellerin Tanınması:
Delta depolanma sistemindeki alt ortamlar normal denizelden (Kıyı, bariyer ve lagün) karasal (fluvial, bataklık, eoliyen)’a kadar değişir. Bu alt ortamlarda değişik tipte sediment birikir. Delta çökellerinin bazı genel özellikleri onların tanınmasında kullanılır. Geometri: İdeal olarak deltalar düzlemsel görünümleri üçgen şeklindedir. Ancak bu ideal şekilden çok daha farklı şekilleri mevcuttur. Kesitlerde deltalar kama yada mercek şekillidir ve yanal olarak yüzlerce kilometre uzanırlar. Modern deltaların yayılımları birkaç bin kilometre kareden kilometre kareye kadar değişebilir.
24
Yanal fasiyes ilişkileri; Sığ denizelden denizel olmayan kum silt ve çamurdan oluşan Kama yada lob şekilli delta sedimentleri kara yönünde tamamen karasal ( çoğunlukla fluvial) ve deniz yönünde ise daha ince taneli derin denizel sedimentlere geçiş gösterir. Delta düzlüğü (Delta Plain) sedimentleri iri taneli dağıtım kanalı çökellerinden çok ince taneli bataklık çökellerine kadar değişebilir. Delta yüzü (Delta front) sedimentlerinin yanal fasiyes topluluğu da depolanmanın akarsu, dalga veya gelgit etkisinde mi geliştiğine bağlı olarak oldukça değişken olur. Prodelta çamurları şelf çamurlarından fazla kalın olmaları ve yüksek sedimentasyon hızına sahip olmalarıyla ayırtlanabilir.
28
Düşey Fasiyes istifleri: Aktif delta büyümesi esnasında deltaik sedimentlerin ileri doğru büyümesiyle genel olarak Derin denizelden denizel olmayan fluvial fasiyese doğru değişen yukarı doğru tane boyu irileşen bir istif gelişir. Bu özellik daha çok akarsu etkili deltalarda belirgindir, dalga yada gel-git etkili delta çökellerinde daha az belirgindir. Sedimenter yapılar ve fosiller: Çapraz tabakalanma, rippl mark, biyotürbasyon yapılar, kök izleri , kayma yapıları ve çamur diyapirleri gibi çok sayıda sedimenter yapı deltaik sedimenlerde gelişir. Çamur diyapirleri dışında diğer sedimenter yapıların hepsi başka ortamlarda da gelişir. Paloeakıntı yönleri oldukça değişkendir. Akarsu etkili deltalarda unimodal, gelgit etkili deltalarda bimodal olur. Sadece deltaları karakterize eden belirgin bir fosil toplulugu yoktur. Diğer karakteristik özelliklerle desteklenmesi halinde tatlı sudan az tuzlu ve tuzlu su ortamına geçişi karakterize eden fosiller deltaik ortamı gösterebilir.
29
Stream Delta at Kathleen Lake
Benzer bir sunumlar
