Çocukta Hastalık Algısı

... konulu sunumlar: "Çocukta Hastalık Algısı"— Sunum transkripti:

1 Çocukta Hastalık Algısı
Yrd. Doç. Dr. Figen Işık ESENAY Mersin Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu

2 Sağlığın boyutları

3 Kanser Kanser; ölümcül bir hastalık TRAVMA
Özellikle kanser, hastalığın adının verdiği korku, geleceğe ilişkin kaygılar, hastalık ve tedavi sürecinde yaşananların yarattığı stres, çocuk için oldukça travmatiktir. İNSANLAR YAŞAMLARININ BELLİ BİR DÜZENDE SÜRMESİNE İHTİYAÇ DUYARLAR. KURALLAR, ROLLER (öğrenci), SOSYAL (arkadaş grubu) VE KENDİSİ(kendini tepkilerini tanıma) , ZAMAN VE MEKAN KONULARINDA SÜREKLİLİK İSTER. ANCAK KANSER GİBİ KRONİK VE YAŞAMI TEHDİT EDİCİ BİR HASTALIK BU SÜREKLİLİKTE BİR KIRILMAYA NEDEN OLUR. BU KIRILMA DA AYNEN KEMİK KIRILMALARI GİBİDİR. EĞER DESTEK OLMAZSA YANLIŞ KAYNAR VE SAKATLIĞA NEDEN OLABİLİR. Kanser özellikle çocukluk çağı kanserleri her ne kadar tedavi oranları yüksek olsa da, halen ölümcül olarak algılanan hastalıklardandır. TRAVMA

4 Hastalık ve tedavi hakkındaki algı
Çocukla hastalık ve tedavi hakkında konuşmak, Başetme mekanizmalarını anlamak, Bakımda ve karar verme sürecinde aktif rol almasını desteklemek Çocuğun bilişsel gelişim aşamasına göre anlayışını bilmek rehber olur.

5 Hastalığın anlamı Yaşamı tehdit eden hastalıkla başetmede en önemli kavramdır. Anlam, kişi ile dünyası arasındaki ilişkidir.

6 KANSERİN ANLAMI ÇOCUK Yaş Cinsiyet Bilişsel düzey Önceki deneyimler Roller BİLİŞSEL Anlama Bilgi SOSYAL İlişkiler (aile/arkadaş) Yaşam biçimi KİŞİSEL Benlik kavramı Fiziksel fonksiyonlar Duygular AİLE İletişim Kanserli akrabalar Gelişimsel düzey Roller İlişkiler STRESÖR KANSER

7 Anlam Bilişsel gelişim Geçmiş deneyimler İnanç sistemleri BİLGİ
Bu kavramların hepsi çocuğun bilişsel gelişiminden etkilenmektedir.

8 1. Bilişsel gelişim Çocuğun hastalığı anlaması Biyolojik olgunluk
Deneyim

9 Piaget Bebeklikten yetişkinliğe dek, bireyin içinde bulunduğu dünyayı anlama ve öğrenmesini sağlayan gelişime “bilişsel gelişim” denilmektedir.

10 Piaget: Gelişimsel teori
a) Duyu-Motor (Sensori-Motor Stage) b) İşlem Öncesi (Pre-Operational Stage) c) Somut işlemsel (Concrete Operational Thinking) d) Soyut işlemsel (Formal Operational Thinking) Bilişsel gelişim denince piageyi anmamamk olmaz. Piaget, kuramında çocuğun her dönemde deği
ik bili
sel yeteneklere sahip olduğunu belirtmi
tir

11 Duyu-motor (<2) Kendini çevresinden ayıramaz
Refleksleriyle kendini ve çevresini keşfeder

12 Hastalığın anlamı Yüksek ses, parlak ışık, ani hareketlerden korkar
Ağrı, acı, soğuk stresi Ayrılık anksiyetesi Rutinlerinin değişmesi

13 İşlem öncesi (2-7) Sihirli düşünce Egosentriktir
Somut kavramlarla düşünür Süreçleri geri dönüşsüz sanır Şu anki ağrı ve zevk temelinde işler Plan yapmaz İstekleriyle gerçeği karıştırır Zayıf bir geçmiş ve gelecek duygusu vardır. İnsanın hatalarının hastalığa neden olacağına inanır Belirsizlikleri anlamaz Kendisi ve dünya arasında fark yoktur dünyayı kendi açısından görür

14 İşlem öncesi (2-7) Sembolik işlem dönemi Sezgisel dönem 2-4 yaş Taklit
Egosentrik Animistik Hayal gücü Dil gelişimi hızlı X anlamlandırma yavaş 4-7 yaş Taklit Egosentrik Zihinsel düşünce Sezgilere dayalı akıl yürütme Korunum ilkesi gelişmememiş Neden-sonuç ilişkisi yok Kuklalar oyuncaklar

15 Korkular Ebeveynlerden ayrılma, terk edilme ve yalnız kalma
Acı verici işlem korkusu Suç - ceza Sakat kalma korkusu Vücut bütünlüğünü kaybetme korkusu Önceki deneyimler Daha önceki hasta olan yakınlar Hasta olup ölen yakını varsa hasta olunca ölüneceğini düşünür Hastalığı ya da işlemleri ceza olarak algılayabilir. Hastalığın sıkıntı ve endişesi regresyona neden olabilir.

16 Hayal gücü Fantaziler: yanlış yorumlamalar (delikten kan akacak-Bant)
Örneğin kan alınırken hemşire çocuğun korkusunun “ağrı” ile ilişkili olduğunu düşünerek “çok az acıyacak” der. Gerçekte çocuğun korkusunun nedeni çok fazla kan alınacağı ve öleceği dir. Bu durumda hemşirenin girişimi “etkisiz”dir ve çocuk işlem hakkındaki “yanlış algısı”nın yarattığı büyük korku ile tek başına başetmek zorunda kalır.

17 Hastalığın nedeni Sihir ve ceza düşüncesi
Söz dinlememek, suç işlemek=hastalık Tüm hastalıklar bulaşıcı İlahi adalet, suçluluk, utanç İyilikler ödüllendirilir, kötülükler cezalandırılır. Kötü davranışı hastalıkla bir tutar Hastalığın nedeninin sihirli ya da kurallara uymama

18 Bulaş Hastalık nedenleriyle ilgili doğru bilgi arttıkça, hastalığı açıklamada bulaşıcılık kavramı öne çıkmaya başlar. Bulaşıcı olamayan hastalıklar için bile bulaşıcılık kavramına aşırı bağlıdırlar. Hastalıkların gerçek nedenlerini anladıkça “bulaş” kavramı öne çıkmaya başlar.

19 Hastalığa tepki Ceza Kontrol kaybı Regresyon Agresyon

20 Semptom ifadesi Küçük çocuklar, vücut fonksiyonlarını ve hastalık sürecini anlamadıkları için semptomları doğru aktaramayabilirler Semptomlarla hastalık süreci arasında bağlantı kuramayabilirler

21 Semptom ifadesi Semptomları başkalarına söylemeden, kendileri başetmeye çalışmayla sonuçlanabilir. Ceza alma korkusu ve utanma yüzünden bilgileri saklayabilir. İşlem öncesi dönemdeki egosentrizm ve sihirli düşünceler nedeniyle söylediklerinin gerçek olacağından korkarlar. Bu nedenle çok önemli olan semptomları söylemekten çekinebilirler.

22 İşleme katmak Sağlığının kötüleşeceğiyle ya da invaziv bir işlemle korkutarak işleme uyumu sağlamaya Maladaptif algı “ilacını almazsan iğne yapmak zorunda kalırım” gibi tedavi sürecinde gelişimsel olarak uygun bir yaklaşım değildir. İlaca o anlık geçici uyum sağlanır ancak hastalığa maladaptif kavram gelişmesine ve uzun dönemde uyumu bozmasına neden olur.

23 İşleme katmak “Hemşirelerin her dediğini yaptım ama hala hastayım eve gidemiyorum” Öfke ve red

24 Mikrop Kendi sihirli ve egosentrik düşünceleriyle açıklarlar
Mavi adamlar “mikroplar her zaman yok, annem gidince geliyorlar” 3-5 yaş çocuklarla mikrop teorisini araştıran Wilkinson (1987), Mikropları mavi ve parmak boyunda tarif eden çocukların aileleriyle konuşukduğunda bir temizlik ürününün reklamında bu şekilde bir mikrop animasyonu olduğu öğrenilmiş. Bu çocuklar henüz bir mikrop görmediklerini ama bir gün göreceklerine inandıklarını ifade etmişler.

25

26 Somut işlemsel (7-11) Somut düşünebilir Soyut düşünemez
Nesne ve düşünce arası ilişki temellerini anlar ve kullanır Daha az ben merkezcildir Kendini ve dünyayı ayırabilir Korunum, Tersine döndürme Sonra evrensel olara kir, mikrop ya da böcek yeme ya da yutma

27 Korkular Aileden ayrılma, Yabancı insanlar ve çevre,
Terkedilme korkusu, Vücut bütünlüğünün tehdit edilmesi, Başarısızlık korkusu

28 Hastalık nedeni Hastalık: bir vücut bölümünün fonksiyon kaybı
Mikropların, hastalık yaptığını söyler ama süreç ya da mekanizmasını bilmez. Tüm hastalıklar bulaşıcı değil

29 Hastalık algısı 5-12 yaş çocuklara lösemi sorulmuş:
%88’i kan hücrelerinde artış olduğu ve kontrol edilmezse vücuda zarar vereceği %81 nedenini bilmiyor ya da yanlış biliyor %0 suçluluk (Ross 1989)

30 Hastalığa tepki Hastalık: farklılık, yalnızlık Engellenmişlik
Kontrol kaybı

31 Hastalık algısı Çocukta hastalık algısı gelişimininin önemli bir belirleyicisi diğerlerinin çocuğa davranışlarıdır.

32 Hastalık algısı Hastalık ya da tedavinin etkileri görünür olunca çevredekilerin çocuğa tavırları değişir, bu çocuğun farklı hissetmesine neden olur Spinetta ve ark (1981)lösemili okul çağı çocuklarının diğer kronik hasta çocuklara göre vücut bütünlüğünün bozulması kaygısının daha yüksek olduğu

33 Korkular Duygu ve düşüncelerini ifade edemez, oyun yada resimlerle duygularını açığa vurabilirler Küçük çocukları direkt tanılamak için oyuncak, bebek, kukla ve reseimler yardım edebilir.

34 Benzeşim “kötü hücreler iyi hücrelerle savan düşmanlar gibidir” (savaş metaforu) “kötü hücreler hızla büyüyüp tüm bahçeye yayılan ve iyi çiçeklerin (iyi hücreler) büyümesini engelleyen yabani otlar gibidir” (bahçe metaforu)

35 8 yaşında çocuğun açıklaması;
“Vücudumuz kale gibidir, tamam mı? Mikroplar duvardan minik bir parça yıkınca, kırmızı hücreler hemen surlara gidip beyaz hücreleri çağırır, onlar da hemen gelip duvara yama yapar”

36 10 yaş “Kırmızı hücreler mikroplarla savaşır. Bu mikroplar küçük yeşil adamlar gibi, elleri kolları gözleri kulakları falan var. Ellerinde kılıçları var ve kaleye girmeye çalışıyorlar.” Bazan benzeşim yayarını aştığı durumlar olur. Benzeşimin en güçlüğ olduğu yaşlarda: Kanserle mücadele, savaş kelimeleri kullanıldığı için çocuklarda savaş metaforu çok sık rastlanıyor.

37 Benzeşim Benzeşimin yararlı olup olmadığı?
Çok küçük çocuklar bazen “kelimesi kelimesine” anlar “kötü hücrelerle savaşırlarken içimde bombalar mı patlayacak?” Bu kavramların kullanımları, yararları ve sınırlılıklarıyla ilgili çalışmalara ihtiyaç var., Canavar / öcü gibi korkutuuc kavramlar kullanılmamalı Dar bir yaş grubunda sınırlı kullanılmalı dil kazanımının sonu

38 Tepkiler Çocukların tepkileri: yetişkinlerin tepkilerine duyarlıdır, yetişkinlerin tepkilerine göre tepki verir.

39 Herkes için anlamı farklı
Değişebilir Göreceli

40 Soyut işlemsel (11<) Soyut düşünme Özet düşünce Mantık yürütme
Olaylar arası ilişkiyi belirtebilir Hipotez kurmayı öğrenir

41 Hastalık Hastalığın çoklu nedenselliğini anlar
Hastalıkta psikososyal etkileri anlar (stres)

42 Soyut işlemsel Farklı bölümler ya da fizyolojik etkiler arası ilişkiler “kalp atımı ile kan içe ve dışa pompalanır” Ardışık ilişkileri anlar “kan akciğerdeki oksijeni alır ve vücuda taşır” Vücut fonksiyonları için gerekli mekanizmaların farkındadır “kan besinleri beyne taşıyarak onu canlı tutrar, böylece akciğere soluk alması için sinyal gönderebilir”

43 Korkular Ölüm anksiyetesi yüksek Beden imajı Reddedilme korkusu
Bağımsızlık ve kimliğini kaybetme korkusu Sosyal ilişkilerin kesintiye uğraması

44 Hastalığa tepki Sinirlilik İsyankarlık Saldırganlık Depresyon
Anlam bulmaya çalışma

45 Hastalık algısı Bilgi verilmese bile araştırır
Prosedür isimlerini hızla öğrenir ve iyi/ kötü ayrımı yapar (rem/rel) Karşıt tepkileri nedeniyle hastalık algılarını anlamak güçtür. Güvensizlik X küçümseme Korku X agresyon

46 Sosyal anlam Ebeveyn ve çocuk arasında Karşılıklı bahane
Susma anlaşması Ebeveyn ve çocuklar acı verici olayları birbirlerinden saklama tartışmaktan kaçınmaya eğilimlidirler. İlişki sınırlanır izolasyon olur. *tek yönlü iletişim akranla

47 Hastalık algısı Çocuklar durumun ciddiyetiyle ilgili çevredeki ipuçlarını yakalamakta oldukça iyidirler Ebeveyn stresi vb. Duygularını ebeveynlerinden saklama eğilimindedir. Sessizlik, ilgisizlik Çocukların kafası prognozla ilgili karışık olabilir, daha olumsuz olabilir. Konuşma ile rahatlar

48 Hastalık algısı Çocuklar hastalık anlamlarını ebeveyn ve diğer önemli kişilerden etkilenerek geliştirir. Bu nedenle ebeveynlerin çocukla iletişim kurarak bilgi sağlaması desteklenmeli Akran desteği sağlamak için okul bilgilendirme programları düznlenmeli

49 Çocuktan bilgiyi esirgemek
İzolasyon Yalnızlık “Etrafımda korku ve endişelerimi paylaşabileceğim kimsem yok” Bilgi kaynağı: 5< anneler >5 sağlık pers. birbirler,inden çok şey öğrenirler. (onko kampında bilgi formal dersler doşında informal konuşmalarda alınıyor

50 Kanseri anlamak Çocuklar kanseri anlamak için
Yeterli Doğru Gelişimsel uygun bilgiye ihtiyaç duyar Bilgi çocuk almaya hazır olduğunda verilmeli

51 Bilgilendirmek Uygun açıklama yapılmazsa kendi açıklamalarını yaratırlar

52 Bilgilendirme Çocuğu izleyecek ekip tarafından, Sakin ortamda,
Yeterli vakit ayrılarak, Ailenin sosyokültürel dini ve maddi imkanlarını göz önünde tutarak, Yerine kendini koyarak

53 Bilgilendirmek Ebeveyne bilgi sağlamak ve çocuğuna gelişimsel olarak uygun bilgi vermesini kolaylaştırmak Açık ve dürüst aile iletişimi teşvik etmek Küçük çocuklar sağlık personeli yerine ebeveynden bilgi almak ister

54 Bilgilendirme Çocuklar hastalıkla ilgili somut, günlük yaşamlarına temelli açıklamalardan daha çok faydalanırlar. Ergenliğe kadar tıbbi temelli açıklamaları anlamazlar

55 Yaklaşım Aile ve arkadaşlarla teması teşvik ve kolaylaştırmak
Ebeveynlere çocuğun başetme mekanizmaları açıklamak Benzer deneyimi olan diğer çocuklarla teması sağlamak Suçluluk duyguları hakkında konuşmak Suçluluk duyguları konuşulmalı

56 Yaklaşım Grup deneyimi fırsatları hakkında bilgilendirmek
Oyun imkanları sağlamak (çizim, hikaye anlatma vb) Ya doğrudan okul ya da ebeveyn aracılığıyla okulun desteğini sağlamak

57 İYİLEŞTİRİCİ BİR MEVCUDİYET.
HEMŞİRELER; İYİLEŞTİRİCİ BİR MEVCUDİYET. Hemşireler bakım verirlerken kendi duygularını da gözden geçirmelidirler. Kanser bakımı tam bir başarı yada büyük bir başarısızlık olarak ifade edilemez. Kanser bir çok kişinin yaşamı haline gelmiştir ve bu onların umududur. Her hasta iyileşemeyebilir yada rehabilite edilemeyebilir, fakat herbiri olası sınırlar içinde kendi yeteneklerini kullanabilirler. Bu süreç içinde hastalara yardım etmede gerçekçi bir amaçtır. Bunun yanısıra sağlık ekibi hastaların tüm güçlüklerini çözmeyi ummamalıdırlar. Ulaşılar ve gerçekçi hedefler başarıyı sağlar. Başlangıçta hastalar için umut ile iyileşme aynı anlamdadır. Belirtiler ne kadar açık olursa olsun durumunun bir istisna olacağı ve kendiliğinden iyileşeceği düşüncesine sarılırlar. Ancak hastalık ilerledikçe kardeşinin yürüdüğünü görebilmek, bir sonraki doğum günü partisini düzenleyebilmek, ağrı çekmemek gibi farklı amaçlarla hastanın umudunun sürdürülmesi sağlanmalıdır. Yaşamak için herhangi bir neden olmadığında insan ilişkileri bu boşluğu doldurur. Bu, bir gülümseme, yumuşak bir bakış kadar kısa ve öz olabilir. bu sadece mesleki değil insani bir görevdir.

58 Kaynaklar 1.Fife, B.L. (1994). The conceptualization of meaning in illness. Social sciences in medicine, 38(2), 2. Brewster, A.B. (1982). Chronically III Hospitalized Children's Concepts of Their Illness. Pediatrics, 69(3), 3. Hymovic D.P. (1995). The meaning of cancer to children. Seminars on oncology nursing, 11(1), 4. Schonfeld D: The child's cognitive understanding of illness. In Lewis M (ed): Child and Adolescent Psychiatry: A Comprehensive Textbook. (Second Edition) Baltimore, Williams & Wilkins, 1996, pp 5. Eiser, C. & Havermans T. (1992). Childrens understanding of cancer. Psycho-Oncology, 1, 6. Yeh, C. (2001). Adaptation in children with cancer. Nursing science querterly, 14(2), 7. Richer, M. & Ezer H. (2000). Understanding beliefs and meanings in the experience of cancer: a concept analysis. Journal of advanced nursing, 32(5), 8. Noll R.B. Et al. (1999). Social, Emotional, and Behavioral Functioning of Children With Cancer. Pediatrics,103 (1),