CÜMLENİN ÖGELERİ YÜKLEM

... konulu sunumlar: "CÜMLENİN ÖGELERİ YÜKLEM"— Sunum transkripti:

1 CÜMLENİN ÖGELERİ YÜKLEM

2 CÜMLENİN ÖGELERİ Bugünkü konu için önerilen literatür: 1. Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, 2008, Mustafa Özkan, Türkçe Cümle Bilgisi - II, Anadolu Üniversitesi, 2013, 7-20.

3 CÜMLENİN ÖGELERİ Standart Türkçe’de, cümlelerin yapısı ÖNY’dir, ancak bazı dil bilimciler serbest öge dizilişini de ciddi olarak ele almışlardır. Tartışma: Yazı dili mi konuşma dili mi daha eskidir?

4 CÜMLENİN ÖGELERİ Vecihe Hatiboğlu’na göre, cümlenin ögeleri üçe ayrılır: Yüklem; Özne; Tümleç: - Belirli ve belirsiz nesne; - Dolaylı ve dolaysız tümleç. Fiil dışında tüm diğer kelime çeşidini (sıfat, zarf, bağlaç, edat ve ünlem) “yardımcı unsurlar” olarak adlandırır.

5 CÜMLENİN ÖGELERİ Buna benzer bir şekilde, Hikmet Dizdaroğlu da cümlenin ögelerini şöyle sınıflandırır: Temel (yüklem ve özne); Yardımcı (nesne, dolaysız tümleç, zarf tümleci, edat tümleci).

6 CÜMLENİN ÖGELERİ Muharrem Ergin ise cümlenin ögelerini temel ve yardımcı olarak ayırmaz. Ona göre cümlenin ögeleri şunlardır: Fiil; Fail; Nesne; Yer tamlayıcısı; Zarf.

7 CÜMLENİN ÖGELERİ Leylâ Karahan da Muharrem Ergin’e yakın görüşü savunur ve cümlenin ögelerini temel ve yardımcı olarak sınıflandırmaz: Yüklem; Özne; Nesne; Yer tamlayıcısı; Zarf tümleci.

8 CÜMLENİN ÖGELERİ Demek ki, Türkçede cümlenin ögeleri şunlardır: 1. yüklem; 2. özne; 3. nesne; 4. yer tamlayıcısı; 5. zarf tamlayıcısı; 6. cümle dışı ögeler.

9 YÜKLEM Yüklem, cümlenin temel unsuru ve taşıyıcısıdır.
Cümlenin yargısını taşıyan kelime veya kelime grubuna yüklem denir. İş, hareket, oluş veya kılış yüklem tarafından karşılanır. Yüklemsiz cümle olamaz. Yüklem dışında cümlede diğer ögeler ancak bu yargıyı çeşitli bakımdan tamamlamak üzere kullanılırlar.

10 YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ Yüklem, yargı taşıyan bir fiil veya isimdir.
Bu fiil veya isimler, ekli veya eksiz olabilir: Arkadaşını ele verdi. Çocuğa çikolata al. Bazı insanlar çok tembeldir. Hava çok kara.

11 YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ Türkçede yüklem cümlenin sonunda bulunur: Bu adada kamplumbağalar çok uzun yaşar. Ancak, konuşma dilinde, şiirde ve atasözlerinde yüklem cümlenin başında veya ortasında da kullanılabilir: Sakla samanı, gelir zamanı. Ne kadar süslüsünüz bugün? Sabreyle işine, hayır gelsin başına.

12 YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ Mustafa Kemal’in kağnısı derdi, kağnısına,
Mermi taşırdı öteye, dağ taş aşardı. Çabuk giderdi, çok götürürdü Elifçik, Nam salmıştı asker içinde Bu kez herkesten evvel almıştı yükünü, Doğrulmuştu yola, önceden önceden. (Fazıl Hüsnü Dağlarca)

13 YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ Cümle içinde yüklem tektir. Birden fazla yüklem, birden fazla cümleyi gösterir. Oysa, cümlenin diğer unsurları birden fazla olabilir: Halasının yanındaki kadınlar da sarıldılar, öptüler, söyleştiler, gülüştüler. Yüklemin türü, cümlenin diğer unsurlarını da belirler. Yüklemi geçişsiz fiil olan cümlelerde, nesne bulunmaz: Rahlenin üzerinden bağırıyor.

14 YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ Bazen cümlede yüklem kelime veya kelime grubu olarak yoktur, ancak anlamı bağlamdan çıkarılabilir. Bunlara kesik cümleler denir. Özellikle şiir dilinde ve duygusal ifadelerde sıkça rastlanır: Her pencerede kırmızı toprak saksılar ve kararmış gaz sandıkları... (Halide Edip Adıvar, “Sinekli Bakkal”) Her tarafta yükseklik, her tarafta ıssızlık Yalnız arabacının dudağında bir ıslık! (Faruk Nafiz Çaml›bel)

15 YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ Konuşma dilinde: - Nerede yaşıyorsun? - Üsküp’te (yaşıyorum). - Beni anladın mı? - Evet (seni anladım).

16 YÜKLEMİN ÖZELLİKLERİ Bazen art arda dizilmiş unsurların ortak yüklemi olabilir: Bana, babama, kardeşime, dayıma, Turan’a selam vermeden geçti. Yüklem birden fazla kelimeden, daha doğrusu kelime grubundan da oluşabilir: Bu çok güzel bir akşam yemeğidir. Şu adam, dayısının oğlu(dur). Diriliş, şaşırtıcı ve düşündürücüydü.

17 YÜKLEM TÜRLERİ Türkçede, yüklem türleri iki çeşit olabilir: 1. fiil soylu yüklem; 2. isim soylu yüklem. Fiil soylu yüklem, bir çekimli fiildir: Ondan sonra artık gelmemişler. Sen de evi sat. İsim soylu yüklem, bir isim unsurunun ek-fiille yüklemleşmiş halidir: Şimdi artık kızı öğretmendir. Bardağın kenarı rujlu. Gözleri dolu.

18 Aşağıdaki cümleleri sentaktik açıdan çözünüz:
Yabani köpek sürüsü gibi birbirlerine saldırdılar. Becker bakışlarını o açıklığa sabitledi ve bacaklarındaki yanma hissine boş verdi. Afrika’nın bu kızları birbirinden güzel. Öğleden sonra kahreden görüntü, gazete manşetlerine kadar ulaştı. Suat Bey, yüz beş gün kadar eline kalem almadı.

19 BUGÜNLÜK BU KADAR.