YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ŞEHİR PLANLAMA DOKTORA PROGRAMI Aralık 2010, İSTANBUL “MOBİLİTY, TİME AND THE GOOD LİFE” John Urry YÖNTEM.

... konulu sunumlar: "YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ŞEHİR PLANLAMA DOKTORA PROGRAMI Aralık 2010, İSTANBUL “MOBİLİTY, TİME AND THE GOOD LİFE” John Urry YÖNTEM."— Sunum transkripti:

1 YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ŞEHİR PLANLAMA DOKTORA PROGRAMI Aralık 2010, İSTANBUL “MOBİLİTY, TİME AND THE GOOD LİFE” John Urry YÖNTEM BİLİM Prof. Dr. Ayşe Nur ÖKTEN Şehir Plancısı Zülfiye YILDIZ

2 2. Yolculuk Üzerindeki Sosyal Belirleyiciler 3. Yolculuk ve Zaman 1. Giriş MAKALEDE YER ALAN BAŞLIKLAR: John Urry“Mobility, Time and the Good Life” 4. Hareketlilik ve İyi Yaşam

3 GİRİŞ John Urry“Mobility, Time and the Good Life” Makalenin sonunda; Bu makale, İngiltere’deki trafik sıkışıklığı kentsel yaşamdaki karakterinden ayrı ve yolculukları etkileyen sosyal süreçlerle bağlamsal bir ilgisi vardır. Hakkında itiraz edilen birçok kavram vardır. Bunlar tanımlanmalı ve birbirlerinden ayrılmalıdır. hakkındaki tartışmalar üzerine hazırlanmıştır. işyeri ücretlendirmeleri Ücretlendirmelerin Yolculuk Süreleri Taşımacılık tıkanıklığın mutlaka kötü olmadığını belirterek, hareketlilik ve etik için bazı zaman ve birarada olma ile ilgili (co-presence) çıkarımları vardır.

4 YOLCULUK ÜZERİNDEKİ SOSYAL BELİRLEYİCİLER John Urry“Mobility, Time and the Good Life” Birçok fiziksel yolculuk alternatiflerinin olduğu görülmüştür.  Fiziksel olarak yolculuk etmek için çok zamana ihtiyaç yoktur. Çünkü bağlantıları etkileyebilecek çeşitli komünikasyon olanakları bulunmaktadır (mektup, telgraf, telefon, e-mail, video konferans, metin mesajı, radyo, tv vb.)  Yolculuk fiziksel olarak yakın olma nedeniyle yapılmaktadır. İnsanların arkadaşları ile görüşmek, bir yerlere seyahat etmek, bazı aktivitelerde bulunmak istemeleri sonucu yolculuk ortaya çıkmaktadır. Belirli aralıklarda, belirli insanlara fiziksel olarak yakın olmak, belirli mekanlarda veya etkinliklerde bulunmak, yakın olma zorunluluğu hissettirmektedir. Niçin böyle?

5 YOLCULUK ÜZERİNDEKİ SOSYAL BELİRLEYİCİLER John Urry“Mobility, Time and the Good Life” Amerika’daki yöneticiler zamanlarının yarısını yüz yüze görüşmeler yaparak geçiriyor, Diğer büyük bir kısmı çalışarak ve çalıştıkları kişiler ile birlikte değerlendirmeler yaparak geçiriyorlar.  Diğer insanlarla ilişkiler, zengin, çeşitli, yoğun sohbetleri içerir.  Göz teması, içtenlik ve güven hissedilmesini sağlar.  Yüz yüze görüşmeler, problemleri aracısız doğruca konuşmaya olanak verir. İnsanlar, birbirleriyle görüşmek için seyahat ederler  Konular gelir geçer, yanlış anlaşılmalar düzeltilebilir.  Fiziksel olarak aynı yerde olmak güven eksikliğini giderebilir. yüz yüze görüşmenin faydalı olacağını düşünürler  Yolculuklar çok çeşitli amaçlarla yapılabilir.

6 YOLCULUK ÜZERİNDEKİ SOSYAL BELİRLEYİCİLER John Urry“Mobility, Time and the Good Life”  Küresel çağda yer değiştirmeler, göçler yaşanmaktadır.  Boş zamanlarda artık daha fazla kısa ziyaretler yapılabilmektedir.  E-ticaret gelişmektedir. Bilgisayar üzerinden iş yapılması nedeniyle büyük iş organizasyonlarına ve büyük iş yerlerine gerek kalmamaktadır.  Büyük organizasyonlar tüketici ile yapılmaktadır. Bu nedenle fiziksel olarak buluşmaya ve bir arada olmaya gerek duyulmamaktadır.  Büyük ölçekli, hiyerarşik, çok çalışanlı firmalar yerine bireysel şirket sitelerinin olması araç kullanımını azaltmaktadır (tren, otobüs). Bunların hepsi yoluculuk etme ihtimalini ve ihtiyacını azaltan şeylerdir.  Yolculuk akışlarını etkileyen yeni sosyal süreçlere bakıldığında hane yapısının değiştiği, hanelerin küçüldüğü görülmektedir. Kolektif çalışmada, yüz yüze olmak ve liderlik becerileri önem kazanmakta, hiyerarşiyi doğurmakta, kompleks ağlar oluşturmaktadır. Bu sosyal ağlar, birbirine benzer düşünceler sahip kişilerin, benzer yerlere gidip, benzer şeylerle uğraşmalarından (kentlerin belirli parçalarındaki golf kursları, kampüsler, kafeler, barlar, konferanslar vb.) dolayı, elde olmadan yine karşılaşmalarına olanak tanıyor.

7 YOLCULUK ÜZERİNDEKİ SOSYAL BELİRLEYİCİLER John Urry“Mobility, Time and the Good Life”  Sosyal farklılaşma; yolculuk tercihlerinde önemli bir rol oynar Farklı yolculuk şekilleri işlevseldir Ancak, farklı sosyal seçimleri ifade eder. Graham ve Marvin’in bahsettiği “bölünmüş şehircilik”; zengin, iyi bağlantılı, daha seçici ve iyi planlanmış taşımacılık seçenekleri, nüfusun büyük bir kısmının parçalı olması ile bağlantılıdır. İnsan akışları ile taşımacılık kazançları arasında karmaşık bir bağlantı bulunmaktadır. Ancak ürünler nereye giderse, insanlar da oraya gider, insanların şehir merkezi dışındaki alışveriş merkezlerine gittiği gibi. Alternatif olarak, ürünler ve insanlar farklı yollar kullanabilir; örneğin ürünler internet yoluyla kapıya teslim satın alınabilir. Kentsel altyapıdaki değişiklikler, ürün taşımacılığında, insanlar üzerinde, fabrikalarda, ofislerde değişikliğe neden olacaktır.

8 YOLCULUK ÜZERİNDEKİ SOSYAL BELİRLEYİCİLER John Urry“Mobility, Time and the Good Life” Belirli periyodlarda belirli yerlerde olmaları, belirli yerlere (istasyonlara, havaalanlarına, limanlara) ulaşmaları gerekir. Sonuç olarak; insan akışları aynı anda neden olmaktadır. hareketliliğe araçların hareketsizliğine  Bütün taşımacılık sistemleri hareketsiz kaldığında önemli problemler üretir.

9 YOLCULUK VE ZAMAN John Urry“Mobility, Time and the Good Life” Hane ve onun üyelerinin belli zamanlarda belli bölgelere seyahati, kentin belli bölgelerinde çok ciddi pik saatleri ve yoğun yerleri yaratarak, bu bölgeleri dayanılmaz sıkışık yerler yapmaktadır. Birarada olmanın (co-presence); öneminin sonuçlarından birisi, çeşitli “ilgi odağı” mekanlar, zaman ve mekanın birlikte olduğu (rush-hour) pik anlarının yaşandığı (rush-place) yoğun mekanlarıdır. Bazı zamanlarda bu mekanlarda insanlar kilitlenip kalırlar Uzun dönem “hanelerin belli yollara bağımlılığı” (household path dependency) sadece kısa zamanlı bireysel yol seçimlerinden değil, uzun dönemli zorunluluk ve bağımlılığı gerektirmektedir. hane üyelerinin yollara, tren yoluna yakın olma kararı almaları, belirli aralıklarda belirli okullara, mağazalara, işyerlerine gitmeleri farklı bir grup içinde yer almalarına yol açmaktadır. Hanelerin belli yollara bağımlılığı;  Bunların her biri, gün içindeki belli zamanlardaki seyahat tipleri içinde sıkışmıştır.

10 YOLCULUK VE ZAMAN John Urry“Mobility, Time and the Good Life” Bu yüzden çoğu kez iyileştirme için anlık talep ile asıl uygulamadaki uzun zaman kullanım biçimleri arasında bir çelişki bulunmaktadır. Bu durum ayrıca bir kere yapılan iyileştirmenin yeni ihtiyaçlar ile daha fazla ilgili olmadığı anlamına gelmektedir.  Çeşitli ulaşım altyapılarında farklı zaman kullanım biçimleri (time-scape) bulunmaktadır. Altyapıların büyüklük, alan ve etkileri giderek daha kapsamlı ve diğer altyapılar ile birbirine geçmiş bir haldedir.  Bir ulaşım altyapısındaki değişimler uzun bir zamanda ortaya çıkabilmektedir.  Bir alandaki çalışanlar ve oturanlar kendi kısa vadeli ihtiyaçlarına bağlı olarak iyileştirmeler talep edebilmektedir,  Önemli altyapı değişikliklerinin tasarım, danışma, planlama ve uygulamaları on yılları alabilmektedir (the Channel tünel tren bağlantısı, Heatrow’daki Terminal 5 gibi).

11 YOLCULUK VE ZAMAN John Urry“Mobility, Time and the Good Life”  Ayrıca, tüm ulaşım sistemleri beklemeyi içermektedir. Zaman politikaları bulunmaktadır Zaman alma Zaman kazanma Görevleri yeniden zamanlama ulaşım sistemlerinin merkezindedir. Ama, henüz farklı sosyal gruplar beklemeye razı değildir. Parçalı kentleşme ve büyük metropolislerin gelişmesiyle, gruplar ile artan ulaşım deneyimleri arasındaki farklılık göze çarpmaktadır (Graham ve Marvin 2000:228).  VIP havaalanı ile açık, güvenli olmayan, ışıksız ve hızlı olmayan otobüs durakları arasında olağanüstü farklılıklar bulunmaktadır.  Zaman ve bekleme politikaları; bir alandaki “sosyal içerik ve dışlama” yapısının merkezindedir. Daha çok dışlanan bir grubun zaman modelleri zaman esneksizliğini ve daha az güvenli ve daha az tedarikli çevrelerde daha uzun beklemeleri içerecektir. Bu durum zaman bağımlılığı (time-dependence) olarak adlandırılmaktadır.

12 YOLCULUK VE ZAMAN John Urry“Mobility, Time and the Good Life”  Bir alandaki ulaşımın iyileştirilmesi ve böylece bazı grupların sosyal dışlanmalarını azaltmak için birçok değişikliğin uyumlu bir şekilde uygulanması gerekmektedir. Ayrıca, dolaşım sistemi gelişimi kısmen döngülüdür. Ama bu değişiklikler ; genellikle zaman dilimleri ve mali faydaları birbiriyle tutarsız olan birçok diğer düzenlemeleri içermektedir. Bu düzenlemeler; yerel yönetim birimlerinden tren şirketlerine, uzun vadeli küresel stratejiyi benimseyen otobüs şirketlerine, uzun dönemli yoların yapılması ile ilgilenen profesyonel mühendislere kadar değişebilmektedir.

13 YOLCULUK VE ZAMAN John Urry“Mobility, Time and the Good Life”  Tüm ulaşım altyapısını içeren saklama süreleri vardır.  Trafik ışıklarındaki beklemelerde, trafikte, araba harekete hazırlanırken, benzin alırken vb. tekrar yola çıkmak için beklerken geçici zamanlar vardır. Bu mekanların ve geçici depolama periyotlarının tahsis edilmesi son derece tartışmalıdır  Fakat daha önemlisi, arabalar birkaç saat veya bütün gece hareketsiz kaldığında saklama süreleri (periods of storage) oldukça kısadır.  Birçok toplumda iki veya daha fazla araba sahipleri arabalarını fiziksel olarak uzak yerlere park edebilirler (birini evin dışına, diğerini işyerinin dışına, diğerlerini de çeşitli 3. bir alana). Geniş kentsel merkezlerde arazinin yarısına kadar olan alanlarda, arabaların gerçekten bu çevrelerdeki boş zamanlarda park etmelerine izin verilir.

14 YOLCULUK VE ZAMAN John Urry“Mobility, Time and the Good Life”  İnsanlar istedikleri yerlere gidebildikleri ve istediklerini yapabildiklerinden arabalar yaygınlaşmıştır. İnsanlar, istedikleri yerlere gitmekten, yeni yerler keşfetmekten, istediği zaman durmaktan ve istediği zaman hareket etmekten zevk almaktadır. Zamansal esneklikler, sürücülerin ve yolcuların herhangi zamanda herhangi karmaşık sistemli yollar boyunca ev, iş ve eğlence yerleri arasında hızlı seyahatini sağlar.  Birçok insan artık, arabanın sağladığı zamansal esneklikleri ve 24 saat hazır bulunabilirliği olmadan sosyal yaşamı düşünememektedir.  Arabalar modern toplumlara kolaylıklar sağlamaktadır.

15 HAREKETLİLİK VE İYİ YAŞAM John Urry“Mobility, Time and the Good Life”  Burada, tıkanıklık ve seyahati içeren etik konulara değinilmiştir. Tıkanıklık kötü olmak zorunda değildir. Bu ne kadar çok insanın, belli zamanlarda birbirlerine yakın olma ihtiyacı ve belli pik saatlerinde belli yoğun yerlerine seyahat etmek istemesinden kaynaklanmaktadır.  Gerçekten de bazı tıkanıklıklar tolore edilebilir. Tıkanıklık belli bir düzende olacaksa, bu zamanlarda böyle yoğun bir şekilde birarada (co-presence) olurlar.  Böyle tıkanıklıklar belirli kentsel çevrelerde yüksek düzeyde sosyal-kapitalin olduğunu gösterir. Ve tıkanıklığı azaltmak doğrudan insanları seyahat etmekten caydırarak sosyal kapitali azaltabilir (Putnam, 2000).

16 HAREKETLİLİK VE İYİ YAŞAM John Urry“Mobility, Time and the Good Life”  İkinci durumda; sistemin tıkanıklığı azaltması iyi olacaktır. İyi ve kötü tıkanıklığı birbirinden ayırmak gereklidir. Ayrıca tıkanıklığı da birbirinden ayırmak gerekmektedir. gerçekalgılanan Bu tür tıkanıklara değinen sosyal ve politik baskıyı artırmasa bile, bu gerçek tıkanıklığın belli bölgelerde diğerlerine göre daha düşük olmasına olanak sağlar.

17 HAREKETLİLİK VE İYİ YAŞAM John Urry“Mobility, Time and the Good Life” Bu şirketlerin pahalı ve büyük ihtimalle akıllı ürünlerini kamusal kurumlara satması ileri teknolojik zorluk doğurabilir.  Üçüncü olarak, kamusal kurumlara olan düşük güven ile, insanların alışkanlıklarını arabaların daha az kullanımı yönünde değiştirmek çok zor olacaktır. Devlet bakanları ve yerel ileri gelenlerin adları otomobil temelli ulaşım konusunda kötüye çıktığı için merkezden gelen bilgi ve bu yöndeki tavsiyeler inanılır olamayacaktır. Ayrıca, yeni yol yapımı gayet açık bir politika olarak belirmişken, talebin azaltılması politikanın nesini iyi ve istenen bir şey olduğu, özellikle otobüs ulaşımı giderek kötüye giderken ve tren ulaşımı kaos içindeyken çoğu kişinin anlaması zor olabilir. Göreceli olarak yasalara aykırı kamu kuralları tarafından belirlenen talebin azaltılması teknikleri, yine haksız ve ayırımcı dayatmalar olarak görülebilir.  Ancak aynı zamanda trafik sıkışıklığına karşı araçların ve yolcuların izlenmesini ve bu sayede ücretlendirilmesini sağlayacak akıllı ürünlerin satılmasına yönelik projeler bu kurumlar tarafından geliştirilecektir.

18 HAREKETLİLİK VE İYİ YAŞAM John Urry“Mobility, Time and the Good Life” özelleştirmeyi minimize ettiği, çoklukla talep edilen sosyal kapitali yarattığı ve kendi kendini sürdürebilen ekonomik aktiviteyi desteklediği için iyidir.  İyi toplum biraradalığın (co-presence) her sosyal gruptaki olanaklarını sağlamaya çalışırken bunu istemeyen sosyal dışlanmalara yol açan ihlallerini de göz önünde bulundurur. Bundan başka, diğer tüm şeyler eşit olsaydı, iyi bir toplumun böyle bir eşvarlık (co- presence) ve bundan dolayı ortaya çıkan trafik sıkışıklığı talebini kısıtlamayacağını, yasaklamayacağını ya da farklı yönlendirmeyeceğini hayal edebilirdik. Bu çoğunlukla biraradalığın (co-presence) kendi hakları ile talep edilmesindendir.  Ancak, Putnam’ın araştırmasına göre bunun başka sonuçları vardır. Yüz yüze konuşmak

19 HAREKETLİLİK VE İYİ YAŞAM John Urry“Mobility, Time and the Good Life” Biraradalık (co-presence) büyük kısıtlamalar olmadan anlaşılamaz (özellikle ulaşım altyapısındaki ve diğer toplumlar arasındaki daha genel sosyo-mekansal düzenlemelerdeki kısıtlamalar).  Büyük kaynaklar ve çevresel kısıtlamalar nedeniyle biraradalığı (co-presence) anlamak için bedeni hareket hakkı asla kısıtlanamaz. Biraradalığın (co-presence) her zaman diğer sonuçları vardır.  Böyle bir biraradalığa (co-presence) ulaşmak için ortaya çıkan birtakım eşitsizlikler istenmeyen sosyal dışlanmalar ortaya çıkarır.  İyi bir toplum, zorlama hareketsizliği minimize ederken biraradalık (co-presence) için gereken şartları maksimize eder.  Sosyal olarak kapsayıcı bir toplum, biraradalık (co-presence) olanaklarını her üyesi için ayrıntılı olarak hazırlar ve sağlar.

20 HAREKETLİLİK VE İYİ YAŞAM John Urry“Mobility, Time and the Good Life” 1.Eğer yakınlıkta kısıtlamalar varsa, biraradalığın (co-presence) bazı sosyal gruplar, coğrafik alanlar ve birtakım organizasyonlar için diğerlerinden daha önemli olduğuna nasıl karar verilir? 2.Hangi biraradalık (co-presence) konusundaki sosyo-mekansal eşitsizlikler zamana bağlı olarak elenmeli hangileri elenmemelidir? Bazı grupların fiziksel biraradalığın (co-presence) diğerlerine göre artan yeni yatırımlar ile ilgili kararlar nasıl verilmelidir? (örneğin; iş ile sayfiyedeki ev arasında gidip gelen kişiler, yolcular ya da araba sürücüleri vb.) 3.Biraradalık (co-presence) için çeşitli hareketsizlik şekillerini değerlendiren şeritli yollar geliştirmek mümkün müdür? (örneğin; aile, iş, eğitim, eğlence, alışveriş vb.) 4.Online bankacılık gibi sanal yakınlıkların banka çalışanları ile yüz yüze girilecek diyalogların yerine geçmesi durumu ile ilgili endişelenmeli miyiz? Eğer ilişkiler daha fazla online kurulursa, TV yolu ile hayali gezintiler, daha az diyalog yaratıp, sosyal kapitali zayıflatır mı? 5.Ve ‘ekranda yaşayan’ Putnam’ın özelleştirilen distopyası’nda (yaşam şartlarının oldukça kötü olduğu sanal yer) daha fazla insanın yaşadığının görülmesine rağmen, yakın olma isteklerinin yok olmaması için bedensel yolculuğun yeterli olmasını nasıl sağlayabiliriz? Aşağıda, zaman ve biraradalık (co-presence) analizindeki değişimlerle ilgili belli başlı önemli konu başlıklıları bulunmaktadır:

21 John Urry“Mobility, Time and the Good Life” 1.Anı şekilde tüm sosyal gruplar tarafından üstlenilmesi gereken biraradlığı (co-presence) meydana getirmek için seyahat etmek gerekir mi (örneğin kamu ulaşımı gibi)? 2.Cinsiyete, yaşa, ırka, sosyal sınıfa, güce/güçsüzlüğe göre sosyal olarak bölünmüş farklı tarzlara erişenleri bilerek, benzer hareket tarzlarında ne kadar eşit erişim olabilir? 3.Ve farklı ulaşım tarzları seçeneğinin sosyal beğeni ayrımı üzerine bağımlılığı ne kadardır. (Fransız sosyolog Pierre Bourdieu’un ileri sürdüğü gibi) yolculuk ve varış yeri, kim ve ne ile karşılaşabileceği hakkında düş kurma ve beklentiyi içeren sanat yapıtıdır (performed-art) (Adler,1989). Sonuç olarak, yolculuğun çeşitli tarzlarını düşünmeden bedensel hareketlerine değinilmiştir. Ancak, sadece zamanın işlevsel korunması veya aynı zaman dilimlerinde daha fazla alanı kapsaması değil, aynı zamanda zevk ve ızdırap içeren çeşitli yolculuk tiplerinde de büyük bir çeşitlilik var. Seyahat etmek;  Farklı yolculuk tarzları, zamanlama, zevk, beklenti, korku, kazanç, sıkıntı, yavaşlık, rahatlık, hız, tehlike, risk, sosyallik, sağlık, sürpriz gibi çok çeşitli kombinasyonları da içerir.